فصل سوم 18

نشانه ها و فرایندآوای 18

3- نشانه ها و فرایندآوای 19

3-1- نشانه ها 19

3-1-1- هم خوان ها 19

3-2- فرآیندها و تغییرات واجی در دو گونه ی زبانی مورد بررسی 20

3-3- برخی ازتفاوت های واجی 21

3- 4- تفاوت های هم خوانی 22

3 -5- تفاوت های واکه ای 25

فصل چهارم 28

صرف دستگاه فعلی 28

4- صرف دستگاه فعلی 29

4 -1- دستگاه فعلی 29

4-2- زمان های فعل 33

4-2- 2- زمان گذشته 33

4-2- 3- زمان آینده 33

4-2-1- زمان حال 34

4-2-1-1- حال ساده 34

4-2-1-2- حال اخباری 34

4-2-1-3- حال التزامی 35

4-2-1-4- حال مستمر 35

4 -2-2-1- گذشته ی ساده 36

4-2-2-2- گذشته ی استمراری 36

4-2-2-3- گذشته ی نقلی 36

4-2-2-4- گذشته ی بعید 37

4-2-2-5- گذشته ی التزامی 37

4-2-2-6- گذشته ی مستمر 38

4-2- 3- زمان آینده 38

4 -3 – شروع صرف افعال 40

4-3-1- آمدن 40

4-3-1-1- زمان حال 40

4-3-1-1-1- حال ساده 40

4-3-1-1-3- حال التزامی 41

4-3-1-1-4-حال مستمر 41

4-3-1-2- گذشته 42

4-3-1-2-1- گذشته ی ساده 42

4-3-1-2-2-گذشته ی استمراری 42

4-3-1-2-3- گذشته ی نقلی 43

4-3-1-2-4-گذشته ی بعید 43

4-3-1-2-5- گذشته ی التزامی 43

4-3-1-2-6- گذشته ی مستمر 44

4-3-1-3- زمان آینده 44

4-3-2-1- زمان حال 45

4-3-2-1-1- حال ساده 45

4-3-2-1-2-حال اخباری 45

4-3-2-1-3-حال التزامی 46

4-3-2-1-4-حال مستمر 46

4-3-2-2- گذشته 47

4-3-2-2-1-گذشته ی ساده 47

4-3-2-2-2- گذشته ی استمراری 47

4-3-2-2-3-گذشته ی نقلی 48

4-3-2-2-4-گذشته ی بعید 48

4-3-2-2-5-گذشته ی التزامی 48

4-3-2-2-6-گذشته ی مستمر 49

4-3-2-3-آینده 49

4-3-3-خوابیدن 50

4-3-3-1-زمان حال 50

4-3-3-1-1-حال ساده 50

4-3-3-1-2-حال اخباری 50

4-3-3-1-3-حال التزامی 50

4-3-3-1-4-حال مستمر 50

4-3-3-2-گذشته 51

4-3-3-2-1-گذشته ی ساده 51

4-3-3-2-2-گذشته ی استمراری 51

4-3-3-2-3-گذشته ی نقلی 52

4-3-3-2-4-گذشته ی بعید 52

4-3-3-2-5-گذشته ی التزامی 53

4-3-3-2-6-گذشته ی مستمر 53

4-3-3-3- آینده 54

4-3-4- دادن 54

4-3-4-1-زمان حال 54

4-3-4-1-1- حال ساده 54

4-3-4-1-2- حال اخباری 54

4-3-4-1-3- صورت مجهول فعل دادن ، حال اخباری 54

4-3-4-1-4- حال التزامی 55

4-3-4-1-5- حال مستمر 55

4-3-4-2- زمان گذشته 56

4-3-4-2-1- گذشته ی ساده 56

4-3-4-2-2-گذشته ی استمراری 56

4-3-4-2-3-گذشته ی نقلی 56

4-3-4-2-4-گذشته ی بعید 56

4-3-4-2-5-گذشته ی التزامی 57

4-3-4-2-6-گذشته ی مستمر 57

4-3-4-3-آینده 57

4-3-5- دیدن 58

4-3-5-1- زمان حال 58

4-3-5-1-1-حال ساده 58

4-3-5-1-2-حال اخباری 58

4-3-5-1-3- حال التزامی 59

4-3-5-1-4- حال مستمر 59

4-3-5-2- زمان گذشته 60

4-3-5-2-1-گذشته ی ساده 60

4-3-5-2-2- گذشته ی استمراری 60

4-3-5-2-3-گذشته ی نقلی 60

4-3-5-2-4-گذشته ی بعید 61

4-3-5-2-5-گذشته ی التزامی 61

4-3-5-2-6- گذشته ی مستمر 61

4-3-5-3-آینده 62

4-3-6-رفتن 62

4-3-6-1- زمان حال 62

4-3-6-1-1- حال ساده 62

4-3-6-1-2- حال اخباری 62

4-3-6-1-3-حال التزامی 63

4-3-6-1-4-حال مستمر 63

4-3-6-2-زمان گذشته 64

4-3-6-2-1-گذشته ی ساده 64

4-3-6-2-2-گذشته ی استمراری 64

4-3-6-2-3-گذشته ی نقلی 64

4-3-6-2-4-گذشته ی بعید 65

4-3-6-2-5-گذشته ی التزامی 65

4-3-6-2-6-گذشته ی مستمر 66

4-3-6-3-آینده 66

4-3-7-شکستن 66

4-3-7-1-حال 66

4-3-7-1-1-حال ساده 66

4-3-7-1-2-حال اخباری 67

4-3-7-1-3- حال التزامی 67

4-3-7-1-4-حال مستمر 67

4-3-7-2-1-گذشته ی ساده 68

4-3-7-2-2- گذشته ی استمراری 68

4-3-7-2-3- گذشته ی نقلی 69

4-3-7-2-4- گذشته ی بعید 69

4-3-7-2-5- گذشته ی التزامی 70

4-3-7-2-6- گذشته ی مستمر 71

4-3-7-3- آینده 71

4-3-8- شنیدن 71

4-3-8-1-حال 71

4-3-8-1-1- حال ساده 71

4-3-8-1-2-حال اخباری 72

4-3-8-1-3- حال التزامی 72

4-3-8-1-4-حال مستمر 72

4-3-8-2-گذشته 73

4-3-8-2-1-گذشته ی ساده 73

4-3-8-2-2-گذشته ی استمراری 73

4-3-8-2-3-گذشته ی نقلی 74

4-3-8-2-4-گذشته ی بعید 74

4-3-8-2-5-گذشته ی التزامی 75

4-3-8-2-6-گذشته ی مستمر 75

4-3-8-3-آینده 76

4-3-9-گذاشتن 76

4-3-9-1-حال 76

4-3-9-1-1-حال ساده 76

4-3-9-1-2-حال اخباری 76

4-3-9-1-3-حال التزامی 76

4-3-9-1-4-حال مستمر 77

4-3-9-2- گذشته 77

4-3-9-2-1-گذشته ی ساده 77

4-3-9-2-2-گذشته ی استمراری 78

4-3-9-2-3-گذشته ی نقلی 78

4-3-9-2-4-گذشته ی بعید 78

4-3-9-2-5-گذشته ی التزامی 79

4-3-9-2-6-گذشته ی مستمر 79

4-3-9-3-آینده 80

4-3-10-نشستن 80

4-3-10-1-حال 80

4-3-10-1-1-حال ساده 80

4-3-10-1-2-حال اخباری 80

4-3-10-1-3-حال التزامی 80

4-3-10-1-4-حال مستمر 81

4-3-10-2-گذشته 81

4-3-10-2-1-گذشته ی ساده 81

4-3-10-2-2-گذشته ی استمراری 82

4-3-10-2-3-گذشته ی نقلی 82

4-3-10-2-4-گذشته ی بعید 82

4-3-10-2-5-گذشته ی التزامی 83

4-3-10-2-6-گذشته ی مستمر 83

4-3-10-3-آینده 83

فصل پنجم 85

نتیجه گیری 85

5- نتایج حاصل از پژوهش 85

منابع 94

چكیده

در این نوشتارمقایسه­ی دستگاه فعلی دوگونه ی زبانی سادات رضاتوفیقی و دیلی مورد بررسی قرارگرفته است . و تلاش شده است، تشریح صرف دستگاه فعلی بین دو منطقه از استان از دیدگاهزبان شناسیمورد مطالعه قرار گیرد . برای این که زمینه ی مناسب این مقایسه فراهم شود ­، فصلی به موقعیّت جغرافیایی این دو منطقه اختصاص داده شده است . در فصل سوّم ، نشانه ها و فرایندهای آوایی ، تفاوت ها وشباهت های این دو منطقه ،در خصوص واژگان غیر فعلی بیان شده اند . افزون بر این ، فعل در زمان های مختلف صرف شده است. نگارنده در این راستا با صورت هایی از افعال که کاربرد ندارند مواجه شده است پس برای فهم بهتر واژگان و درک تلّفظ اصیل آن ها برمبنای آوانگاری نگاشته شده اند . روش تحقیق دراین پژوهش به صورت میدانی بوده است و نگارنده با مراجعه ی مستقیم به افراد بومی منطقه مطالب را جمع آوری و طبقه بندی کرده است . هدف از این تحقیق: بالا بردن سطح آشنایی و شناساندن نحوه ادا و صرف فعل و حفظ صحیح گونه های فعلی در این دو منطقه می باشد .

۳-۳-4- شخصیت های ایستا 50

۳-4- تکنیک های شخصیت پردازی در همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها 51

3-4-1-شخصیت پردازی نمایشی.. 51

3-4-2-شخصیت پردازی از طریق خلق گفتگو. 51

۳-۴-۳- شخصیت پردازی به کمک توصیف عمل (کنش) 66

۳-4-4-توصیف صحنه و شخصیت پردازی.. 71

3-4-5- انتخاب نام و شخصیت پردازی.. 75

۳-4-6- شخصیت پردازی از طریق انتخاب لحن و شیوه ی گفتار. 78

3-5- شخصیت پردازی گزارشی.. 80

۳-5-1- شخصیت پردازی به کمک توصیف… 80

۳-5-2-توصیف افراد. 81

۳-۵-۳-توصیف رفتار. 81

۳-5-4- توصیف وضعیت ظاهری.. 84

۳-5-۵- توصیف اشیا ء. 86

3-5-6- توصیف مکان ها (Topographie) 88

۳-5-7- توصیف حیوانات.. 89

فصل چهارم: جمع بندی و نتیجه گیری.. 92

4-1- جمع بندی و نتیجه گیری.. 93

4-2-پیشنهادها 96

پی نوشت… 97

فهرست منابع.. 102

چکیده

شخصیت و شخصیت پردازی یکی از عناصراصلی داستان است. رمان«همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها»، نوشته رضا قاسمی، یکی از آثار موفق داستانی در دهه هشتاد هجری است که از غنای شخصیت پردازی برخوردار است. در این رساله، در حد توان، با اتکا به تعاریف شخصیت و واکاوی شگردهای شخصیت پردازی، ابتدا به تفکیکِ حوزه های کنش کرداری شخصیت های این رمان پرداخته و در پایان، مشخصات دقیق کرداری، گفتاری و اندیشگی هر شخصیت را به کمک اصطلاحات و تعابیر تخصصی فن داستان نشان داده ایم. «همنوایی شبانه ی ارکسترچوب ها» اثری سوررئالیستی است که در آن، برای پردازش شخصیت، بیشتر از شخصیت پردازی نمایشی استفاده شده است. از بین شگردهای شخصیت پردازی نمایشی، گفتگو بیشترین کاربرد را داشته است. شخصیت پردازی نمایشیِ «همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها» بیشتر باتکیه بر عنصر گفتگو انجام شده است و در بیشتر موارد، مخاطب از طریق گفتگوهای متعدد به عالم درون شخصیت ها راه می بابد، در این میان، گفتگوهای درونی باتک گویی های فردی (گفتگوی شخصیت باخود) کارکرد بیشتری دارند. به عبارت روشن تر، شخصیت های «همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها» درون گرا هستند.

واژه های کلیدی: همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها، رضا قاسمی، رمان سوررئال، شخصیت پردازی.

-1- مسئله ی تحقیق

مسئله ی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، بررسی شخصیت و شخصیت پردازی در رمان همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها (۱۳۸۰) نوشته ی رضا قاسمی است. داستان از دیدگاه اول شخص بیان می شود و حکایت یک روشنفکر ایرانی است که به کشور فرانسه پناهنده شده و در اتاق زیر شیروانیِ ساختمانی در یکی از محلات پاریس زندگی می کند که ساکنانش را چند فرانسوی و ایرانی تبعیدی تشکیل داده اند. نویسنده واقعیت و خیال را در این داستان به هم آمیخته و ساختاری مالیخولیایی ایجاد کرده. تم اصلی رمان همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها، ترس و ویرانی است. تنهایی، بی پناهی، احساس پوچی و افسردگی، دلزدگی و خستگی خصوصیات مشترك اغلب این رانده شدگان یا فراریان از وطن است. سرزمین نوین نتوانسته به آن ها هویتی تازه بدهد، و آنان به سختی احساس بی ریشگی و بی هویتی می كنند و این احساس آزارشان می دهد. اغلب آن ها داروهای اعصاب و آرام بخش مصرف می كنند¹.

شخصیت پردازی یکی از عناصر اصلی داستان در پیشبرد طرح است که در طول دوره ی داستان نویسی بر اساس شرایط زمان وشناخت انسان از خود و دیگران دستخوش تغییراتی شده است. در داستان پردازی پیشامدرن نویسنده جمله های زیادی را صرف شناساندن ویژگی های شخصیت از طریق توصیف مستقیم می کند. تاجایی که گاه جمله های زیادی را به طرز لباس پوشیدن شخصیت اختصاص می دهدیا به طورصریح و مستقیم ویژگی های ظاهری و شخصیت ها را بیان می کند و یک شخصیتِ از پیش شناخته شده را در اختیار خواننده قرار می دهد که با این روند، شخصیت و تمامِ کنش ها و واکنش هایش برای خواننده قابل پیش بینی است و خواننده در موقعیت های مختلف بر اساس شناختی که از شخصیت دارد می تواند اعمال او را پیش بینی کند. در داستان نویسی مدرن و پسامدرن نویسنده عمل داستانی را متوقف نمی کند تا باجمله هایی، شخصیت ها را معرفی و توصیف کند، بلکه برای آن که شخصیت را برای مخاطب قابل درک و شناخت نماید، او را از خلال گفتگو هایش – چه با خود و چه با دیگران و همچنین اعمالی که انجام می دهد باز می نمایاند. در داستان های پیشامدرن، نویسنده به شخصیت های خود قاطعانه صفت هایی نسبت می دهد، اما نویسنده ی مدرن و پست مدرن به خوبی می داند که خصوصیات آدم ها نه تنها مطلق وپایدار نیست (البته اگر شخصیت جامع باشد) بلکه در شرایط مختلف و به نسبت دیگر آدم ها و موقعیت های گوناگون تغییراتی خواهد داشت.

به شخصیت پردازی به شیوه ی نخست که بیشتر از طریق توصیفات مستقیم انجام می شده است و امروزه نیز گاه در داستان نویسی از آن استفاده می شود، شخصیت پردازی گزارشی و به شیوه ی جدیدتر آن، که غیرمستقیم است، نمایشی می گویند. درشیوه ی گزارشی از توصیف ظاهر، اخلاق و رفتار، مکان، زمان و… کمک گرفته می شود؛ و در شخصیت پردازی نمایشی یشتر از گفتگو، عمل، نام، صحنه، لحن وشیوه ی گفتار.

بررسی ساختار و چگونگی شخصیت پردازی در همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها–با توجه به تعابیر و تعاریف مذکور – مسئله ی اصلی این رساله است.

۱-2- ضرورت تحقیق

اگر چه در زمینه ی شخصیت و شخصیت پردازی در آثار نویسندگان مختلف کارهایی انجام شده و کتاب هایی نوشته شده است و همچنین مقاله هایی در زمینه ی آثار این نویسنده تآلیف شده است، اما تاکنون پژوهشگر یا پژوهشگرانی به بررسی شخصیت پردازی در این اثر به شیوه ای که در این تحقیق پرداخته شده است نپرداخته اند. البته به همین نکته نیز توجه کنیم که در ساختار آثار سورئال و رئالیستی شخصیت و شخصیت پردازی اهمیت بسیار بالایی دارد. از این رو تحلیل شخصیت پردازی در اثر مذکور امری ضروری می نماید.

1-3-پیشینیه ی تحقیق

1- داوودی حموله، ثریا. (1382). «برنیامدن از پس غربت این جهان غربتی»، شماره های 41-39، نشریه نافه.

2- سمیعی، عنایت. (1381). « این های برای آینه گم كردگان، نقد و بررسی كتاب «همنوایی شبانه اركستر چوب ها»، شماره های 29/28، نشریه ی حیات نو.

3- صادقی، لیلا. (1383). «هم زمانی همنوایی شبانه ی اركستر چوب ها با سلاخ خانه شماره 5 و بوف كور»، نشریه ی كلك، شماره های 149-150.

4- عبداللهی، ارسلان. (1383). «معمای معمار كلمات، نقد نمایشنامه های رضا قاسمی»، شماره76، نشریه ی عصر پنج شنبه.

5- فضل اللهی، نسیبه. (1384). «سقوط خود، نقد رمان “همنوایی شبانه اركستر چوب ها”»، 25/7/1384، نشریه ی شرق.

3-2- ملاک های دو گانه عاقلی ودیوانگی ……………………………………………………………………………31

3-3- مفهوم دیوانگی …………………………………………………………………………………………………………….35

3-4- انواع دیوانگی ………………………………………………………………………………………………………………..35

3-4-1- دیوانگی واقعی ………………………………………………………………………………………………………35

3-4-2- دیوانگی تصنعی ……………………………………………………………………………………………………37

3-4-3- دیوانه های عاقل نما …………………………………………………………………………………………….37

3-4-4- دیوانگان ما فوق عقلای معمولی ………………………………………………………………………….38

3-5- جنون در فرهنگ مردم ……………………………………………………………………………………………….39

3-6- نام های مترادف با دیوانه …………………………………………………………………………………………….40

3-7- انواع دیوانگی از دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری ………………………………………………………………..41

3-7-1- کسانی که از خوف خدا دیوانه می شوند ……………………………………………………………..41

3-7-2- کسانی که خود را به دیوانگی می زنند ………………………………………………………………..42

3-7-3- کسانی که برای رسیدن به ثروت خود را به دیوانگی می زنند ……………………………42

3-7-4- کسانی که برای آسوده زیستن خود را به دیوانگی می زنند ……………………………….42

3-7-5- کسانی که برای نجات از بلا و خطر خود را به دیوانگی می زنند ………………………43

فصل چهارم: مفهوم جنون الهی وعقلاء المجانین……………………………………………………………44

4-1- مفهوم جنون الهی ……………………………………………………………………………………………………….45

4-2- جایگاه عقلاءالمجانین در شعر وادبیّات فارسی ……………………………………………………………50

4-3- دیوانگان در آثار عطّار ………………………………………………………………………………………………….53

4-4- شخصیّت دیوانگان در مثنوی مولانا …………………………………………………………………………….60

4-4-1- حکایت ذوالنون از دیدگاه مولانا …………………………………………………………………………..67

4-4-2- آگاهی مریدان از دیوانه نمایی عامدانه ذوالنون …………………………………………………..71

4-4-2-1- جنبه اجتماعی ………………………………………………………………………………………………71

4-4-2-2- جنبه اخلاقی …………………………………………………………………………………………………72

4-4-2-3- جنبه عرفانی ………………………………………………………………………………………………….72

فصل پنجم: دیوانه ودیوانه نمایی در شعر وادبیّات فارسی تا پایان قرن هفتم ………..75

5-1- ویژگی­های دیوانگان در شعر وادبیّات فارسی ………………………………………………………………76

5-1-1- گستاخی ورک گویی دیوانگان………………………………………………………………………………77

5-1-2- اعتراض گستاخی دیوانگان با خدا…………………………………………………………………………79

5-1-3- اعتراض دیوانگان بر خلقت…………………………………………………………………………………….81

5-1-4- اعتراض به ریاکاری زاهدان و واعظان ………………………………………………………………….84

5-1-5- اعتراض بر امیال درونی وهواهای نفسانی …………………………………………………………….85

5-1-6- اعتراض دیوانگان بر خود خواهی ………………………………………………………………………….86

5-1-7- اعتراض بر خرافات ………………………………………………………………………………………………..87

5-1-8- اعتراض بر ظالمان وپادشاهان ………………………………………………………………………………89

5-1-9- اعتراض بر انحرافات اخلاقی ………………………………………………… …………………………….94

5-1-10- از خود گذشتگی ………………………………………………………………………………………………..96

5-1-11- بی تکلفی دیوانگان …………………………………………………………………………………………….98

5-1-12- تسلیم و رضا ……………………………………………………………………………………………………101

5-1-13- عاشق پیشگی ………………………………………………………………………………………………….104

5-1-14- تحمّل رنج ودرد ………………………………………………………………………………………………109

5-1-15- عقل در نگاه دیوانگان ……………………………………………………………………………………..113

5-1-16- مرگ از نگاه دیوانگان ………………………………………………………………………………………117

5-1-17- دنیا در نظر دیوانگان ……………………………………………………………………………………….121

5-1-18- بیداری مردمان زمان از سخنان شوریدگان دیوانه …………………………………………123

5-1-19- زیبایی ودیوانگی ………………………………………………………………………………………………124

فصل ششم: بحث ونتیجه گیری ……………………………………………………………………………………..126

6-1- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………127

6-2- پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………130

فهرست منابع ……………………………………………………………………………………………..131

چکیده

مطالب این پایان­نامه در باره­ی دیوانگی و دیوانگان در شعر و ادب فارسی از دوره­های آغازین ادب فارسی تا قرن هفتم هجری است. حضور این طبقه در دوره­های مختلف متفاوت بوده و حتّی در یک دوره بعضی شاعران مخصوصاً شعرای متصوّفه مطالب و نکات آموزنده­ای از زبان این طبقه بیان کرده­اند. برای این که زمینه مناسب ورود به این بحث فراهم آید، ابتدا لازم دیده شد که مطالبی در باره دیوانگان آورده شود. ریشه­یابی واژه­ی دیوانه و ارتباط آن با دیو هم از نکاتی بود که با این نوشته در پیوند است. به همین سبب تا آن­جا که ضرورت داشت به سابقه­ی دیو و مفهوم آن در بین ایرانیان و هندوان اشاره شده و علل و اسباب خباثت و انتساب این موجود به تبه­کاری هم ذکر شده است. بنابراین در این پایان­نامه مسیر دیوانگی مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی­های انجام گرفته در متون ادبی این نکته مهم حاصل شده که بر خلاف عوام اندیشی، دیدگاه شاعران مخصوصاً شعرای صوفی مسلک نسبت به دیوانگان مثبت بوده است. به طوری که می­بینیم مطالب و نکته­های بسیار حکیمانه­ و حقایق ناگفتنی از زبان همین طایفه بیان شده است. به هر حال تجّلی دیوانگان در ادب فارسی همراه صفاتی بوده­اند که فصل پنجم این پایانه اختصاص به این صفات یافته است؛ صفاتی هم چون گستاخی و رک­گویی، اعتراض به وضعیت موجود، اعتراض به هستی و نظام خلقت و جامعه و حاکمان، عاشق پیشگی، بیان نکته­های حکیمانه، به سخره­گرفتن عقل و عاقلی و … این­ها مطالبی است که در این پایان­نامه بدان­ها پرداخته شده است.

واژه­های کلیدی: دیو، دیوانه، دیوانه­نمایی، جنون، جنون­الهی، عقلاء­المجانین، تصوف و عرفان.

مقدمه:

اگر ادّعا شود که بخش وسیعی از منابع فرهنگی این مرز و بوم را هم چون آیین­ها، باورها، اعتقادات و حتّی رویدادهای تاریخی را شعر منتقل کرده است نه کتاب­هایی که به منظور خاصی نگاشته شده­اند ادّعای بی­موردی نخواهند کرد. خوشبختانه این منبع غنّی، یعنی شعر در زبان فارسی از قدمت دیرینه­ای برخوردار است و ایران و زبان پارسی یکی از قدیمی­ترین و غنّی­ترین آثار شعری و ادبی جهان را در خود نهفته دارد. قدیمی­ترین آثاری که حفظ شده و موجود می­باشند و می­توان آن­ها را در ردیف آثار شعری و منظوم زبان فارسی نامید، گات­های زردشت می­باشند.

شعر در زبان فارسی با سیر تکاملی جوامع بشری نیز دستخوش تغییرات بسیاری زیادی شد. «در قرن چهارم و اواخر قرن پنجم شعرحماسی رونق زیادی یافت و حماسه­های ملی دراین دوره به درجه­ای رسید که مهم­ترین آثار حماسی ایران و یکی از بهترین حماسه­های ملی عالم یعنی شاهنامه در همین دوره بوجود آمد است.»(صفا، 1373: 1/366). با آغاز قرن پنجم تا اواخر قرن ششم تحولات بسیار مهمّی در تاریخ اجتماعی ایران بوجود آمد که به میزان بسیار زیادی شعر را متأثّر از آن حوادث ساخت و دگرگونی­هایی در شعر و ادبیّات فارسی و عرب بوجود آورد. قرن پنجم و ششم دوره­ای بود پر اضطراب که از برافتادن حکومت غزنوی در خراسان و حکومت­های ایرانی در عراق و فارس و کرمان و گرگان و طبرستان آغاز می­شود و قبایل مختلفی بخصوص ترک­ها و تاتارها برسرزمین­­های ماوراءالنهر و خراسان حمله آورده و این سرزمین­ها را بارها به اشغال خود درآوردند و قتل و غارت وجنایات و خون­­ریزی­های زیادی به وقوع پیوست. این وقایع تلخ، ادبیّات و شعر را به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر خود قرار داد. رواج یافتن و اوج گرفتن شعر عرفانی در آن دوره بازتاب و نتیجه همان قتل و جور و جنایت­ها بود. « در آن زمان که ناتوانی مردم مشهود بود و قدرت مقابله با تجاوزات را نداشتند، دست به دامان خدا برده و غم و دردهای سنگین دل­های افسرده و داغ دیده خود را با خدا در میان گذاشته و با خدا به راز و نیاز و دعا پرداخته.»(­شجیعی، 1373: 18)

عطّار یکی از شاعران عارفی است که با آثار خود، شعر عرفانی را به اوج رساند. عطّار در­باره زمان خود و نحوه­ی برخورد مردم با وی چنین گفته است:

«قصد من بسیار مردم کرده­اند		خاطر مسکین من آزرده­اند
جور بسیار از جهان بر من رسید		جـور دنــیا را هــمـی بـایـــدکـــشیـــد.» (عطّار ،1389، 94).

گفته­های عطّار حاکی است که نه تنها حکام مستبد، اندیشمندان و سخنوران را مورد آزار و اذیت قرار می­دادند بلکه مردم عادی به سبب جهل و بی­سوادی و هم­چنین به سبب طمع و خودشیرینی و چاپلوسی برای قدرت حاکم، این اندیشمندان را آزار و اذیّت می­کردند و این آزار و اذّیت بیش­تر باعث می­شد که شاعران به خلوت­گزینی و عزلّت پناه ببرند. با پناه بردن مردم و اندیشمندان به خدا و توکل کردن بر او، زمینه­ای شد که صومعه­ها و خانقاه­ها گسترش یابند و عارفان و زاهدان زیادی به صومعه­ها پناه ببرند و خلوت گزینی و عبادت و یاری خواستن از خدا به صورت یک فرهنگ غالب درآید. خلوت گزینی و اعتراض به وضع زمان و توکل خواستن از خدا باعث شد توجه ارباب و اندیشمندان به شعر عرفانی جلب شود و همین امر باعث شد شعر عرفانی بخش عمده­ای از تاریخ ادبیّات ایران در آن دوره را به خود اختصاص دهد و عارفان مشهور و بزرگی در عرصه ادبیّات فارسی و عرفان ایرانی ظهور یابند و شعر عرفانی را بر اوج قلّل ادبیّات فارسی قرار دهند و خود نیز بر آن قلّل جاودانه مانند. از معروف­ترین عرفای آن دوره سنایی، عطّار، مولوی و … می­باشند که آثار بسیار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که نه تنها مایه افتخار ادبیّات فارسی می­باشند بلکه ادبیّات جهان نیز به آن­ها فخر می­بالد.

با پیدایش عرفان وگسترش یافتن صومعه و خانقاه­ها، برخی از عناصر ماندگار شعر هم­چنان به حیات خود ادامه داد و برخی نیز با همان صورت ظاهر به صورت نمادین در شعر تجلّی یافت. آن چه در شعر این دوره تحت عنوان هفت وادی عرفان و تعبیری نزدیک به آن شهرت می­یابد، بدون شک چیزی جز همان هفت خوانِ حماسی دوران پیشین نیست. دشمن و دیو بیرون و درون وجود آدمی راه می­یابد و از این رو رستم وجودِ انسان با دیو درون در پیکار است.

2-8-3- نمونه ای از اشعار مقاومت سبزواری. 30

2-9-موسوی گرمارودی: 33

2-9-1-آثار گرمارودی. 34

2-9-2-نگاه گرمارودی: 34

2-9-3-نمونه ای از شعر مقاومت گرمارودی: 34

2-10-علم معلم دامغانی: 39

2-10-1-آثار محمدعلی معلم دامغانی: 40

2-10-2-نمونه ای از شعر مقاومت معلم. 40

2-11-قیصر امین پور: 43

2-11-1-آثار قیصر امین پور: 43

2-11-2-نگاه قیصر: 43

2-11-3-نمونه از شعر مقاومت قیصر امین پور 44

فصل سوم : واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

3- واژه اسطوره، مفاهیم و کارکرد آن. 51

3-1-واژه اسطوره: 51

3-2-اصطلاح اسطوره و نظر پژوهشگران: 51

3-3-طبیعت اسطوره: 52

3-4-اساس اسطوره 53

3-5-از اسطوره تا افسانه: 53

3-6- از اسطوره تا حماسه: 54

3-7-تاریخ اساطیری ایران. 54

3-8-بن مایه های اسطوره های ایرانی. 57

3-8-1-اسطوره های باستانی پیش از زردشت.. 57

3-8-2-اسطوره های زردشتی. 58

3-9-سرچشمه های اسطوره های ایران. 58

3-9-1-سرچشمه های بنیادین. 58

3-9-1-1-اساطیر هند: 58

3-9-1-2-اساطیر آسیای غربی: 59

3-9-1-3-اساطیر آشور و بابل: 59

3-10-پیوند اسطوره و ادبیات: 60

3-11-پیوند اسطوره و شعر دفاع مقدس: 61

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام های آن

4-1- اسطوره آفرینش… 65

4-1-1-آفرینش آسمان و زمین. 67

4-1-2-آفرینش ماه 69

4-1-3-خورشید: 69

4-1-5-آفرینش انسان. 71

4-1-6-آب: 73

4-1-6-1-آب حیات: 75

4-7-آتش: 78

4-2-پادشاهان اساطیری. 82

4-2-1-جمشید. 83

4-2-2-ضحاک.. 84

4-2-3-فریدون. 86

4-2-4-نوذر 87

4-3-کی. 87

4-3-1-کیقباد: 87

4-3-2-کیکاووس: 88

4-3-3-افراسیاب.. 88

4-3-4-سیاوش.. 89

4-3-5- داراب و دارا: 91

4-3-6- اسكندر و دارا: 91

4-4- قهرمانان اسطوره ای. 93

4-4-1-کاوه 96

4-4-2-دودمان نریم. 97

4-4-3-زال. 98

4-4-4-رستم. 99

4-4-5-سهراب.. 100

4-4-6-اسفندیار 102

4-4-7-بیژن. 102

4-4-8-گودرز 103

4-4-9-گیو 103

4-5-موجودات فرا طبیعی: 104

4-5-1-سروش.. 104

4-5-2-دیوان. 105

4-5-3- اهریمن رهبر گروه دیوان. 106

4-5-4- خاستگاه دیوان. 106

4-5-5-پری. 113

4-5-6-پتیاره: 114

4-5-7-غول: 114

4-6-جانوران اساطیری: 115

4-6-1-سیمرغ: 115

4-6-2-عنقا: 118

4-6-3-اژدها و مار: 118

4-6-4-اسب: 120

4-7-جاها و مكان های اساطیری: 122

4-7-1-البرز کوه یا «قاف». 122

4-8-اسطوره ی آیین ها و مراسم. 123

4-8-1-توتم: 123

4-8-2-توتم شیر و پلنگ: 124

4-8-3- فّر: 127

4-8-4-آتشکده ها 127

4-8-5-آتش آذر گشسب: 128

4-9-ابزارهای نبرد 128

4-9-1-گرز گاو سر: 128

4-9-2-تیغ، جوشن و خود و سپر 129

4-9-3-درفش كاویان: 129

4-10-درمان اساطیری. 129

4-10-1-نوشدارو 130

4-10-2-پر سیمرغ: 130

4-10-3-جشن نوروز: 130

4-11-اسطوره پیامبران. 131

4-11-1- زرتشت.. 131

4-11-2-خضر: 136

4-11-3- موسی: 137

4-11-4- عیسی (ع): 138

فصل پنجم: نتیجه گیری

5-1-نتیجه گیری: 141

5-2- پیشنهادات.. 143

فهرست منابع. 144

چکیده

اسطوره در پیوندی تنگاتنگ با شعر مقاومت به شمار می آید. در شرایط جنگ و دفاع مقدس است كه باورهای اساطیری نهادینه شده و جاودانه می گردد؛ اسطوره كهن الگویی است؛ كه روزگاری حقیقت داشته و امروز به عنوان نماد بر جا مانده است حاصل نگاه تازه به دنیای از دست رفته ی دیروزی است اسطوره ی هر قوم ریشه و پیشینه كهن در ادبیات و فرهنگ آن قوم دارد. در این پژوهش اسطوره در شعر مقاومت با تكیه بر آثار: محمدحسین شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و محمدعلی معلم دامغانی بررسی شده است. برای این که زمینه ورود به مبحث اصلی فراهم شود، ابتدا مطالبی در حد ضرورت در باره جنگ و زمینه­های آن بیان شده است. تا آن­جا که لازم بود به بن­مایه­های اسطوره و کارکرد آن نیز پرداخته شده است. یعنی معنای اسطوره، گونه­های اسطوره و پیوند اسطوره با ادبیات ذکر شده است. بعد از بیان این مطالب در فصل چهارم این پایان­نامه مفاهیم و اصطلاحات اساطیری در شعر شاعران فوق مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ برای این که نظمی در کار باشد این اصطلاحات ذیل عناوین شاهان اساطیری،، پهلوانان اساطیری، جانوران اساطیری، آیین­های اساطیری و ابزارها اساطیری تقسیم بندی شده است. پس از آن­ که بر اساس کتاب­های معتبر به تعریف این اصطلاحات پرداخته شده، برای هر کدام از آن ها از شعر شاعران مورد بحث شواهدی هم ذکر شده است.

واژگان كلیدی:شعر، مقاومت، دفاع مقدس، اسطوره و …

1-1- مقدمه

هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس تأثیر شگرفی در عالم ادبیات پدید آورد و نسل شاعر را به خلق سروده ها سوق داد. شعر به عنوان سلاحی اثرگذار درصحنه حضور داشت و حماسه ها و مقاومت ها را می ستود و ثبت می کرد. شعر هشت سال دفاع مقدس شعری است مبتنی با باورها و ارزش های دینی كه رساترین عنوانی كه بر آن اطلاق شده دفاع مقدس است. به این اعتبار كه انگیزه های اصلی رزمندگان، دین و باور دینی بوده است، همه ی مظاهر و نشانه ها، نمود دینی داشته است: مانند، وصیت نامه ها پیشانی بندها، … جنگ هشت ساله پیامدهای آن نگارش هزاران اثر بوده است كه در این آثار به همه ی مسائل درونی و بیرونی پرداخته اند. آثاری كه، ارزش ها جلوه های هشت سال دفاع مقدس را با زبانی هنرمندانه بیان كرده.

شعر مقاومت نوشته ی شاعرانی است كه زخم های فرود آمده بر سینه ی شهیدان را توصیف كرده است. شعر مقاومت سرشار توصیف هایی از ایثارگران و رزمندگانی كه در راه ایمان و عقیده، آزادی و دفاع از سرزمین ایران اسلامی جام خویش را تقدیم كرده اند. توصیف خیانت ها و بیداد دشمنان است. ترسیم دردها، داغ ها و مرثیه های مردم است. در میان اثر آفرینان دفاع مقدس، آثاری كه مبتنی بر ارزش ها و باورهای اصیل اسلامی است را نمی شود نادیده گرفت. در این جستار بن مایه های اساطیری در اشعار، شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی و … در نظر گرفته می شود. دریافت نمادها و نمایاندن آن ها در چهارچوب های شناخته شده بررسی می شود. دفاع مقدس شعر فارسی را به شدت تحت تأثیر گذاشت باید باور داشت كه این شاعران به طور طبیعی، به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه می شوند. بیان اساطیری شعرشان بسی ساده و دور از صنعت های لفظی است؛ اما دنیای اساطیری فضای گسترده و پر رمز و راز دارد در سال هایی كه صدای موشك و خمپاره در فضای شهرها می پیچید و کاروان های رزمندگان از خیابان ها گذر می كردند. ذهن خلاق شاعران به تصویر آفرینی می پردازد، جنگ و مقاومت همچون اهریمنی بر سر مردم وارد می شود، تنها كسانی كه بتوانند انسان های پاك و متعالی را اسطوره سازند شاعران هستند؛ و روی هم رفته شکل گیری اساطیر بر اساس اوضاع اجتماعی و پدیده هایی تاریخی می تواند باشد. اسطوره با حماسه دفاع مقدس پیوندی تنگاتنگ دارد، در قالب جنگ و حماسه ی مقاومت است که جاودانه می گردد.

«هیچ ملتی را نمی توان شناخت و به ژرفای اندیشه آن دست یافت؛ مگر اینكه ریشه ی باورهای آن را در نمادهای اساطیری دریافت. زمانی كه تاریخ سكوت می كند و گستره­یباستان شناسیدر می ماند؛ هزاره های ناشناختی قومی چون ایران را، باید در اسطوره ها جست.»

(واحد دوست،1379: 25)

«اسطوره طرحی از ابتدا تا انتهای هستی ترسیم می کند و خویشکاری و عناصر دیگر سازنده روایت خود را آشکار می سازند. اسطوره در گسترده ترین معنای آن گونه ای جهان بینی باستانی است آنچه اسطوره را می سازد یافته ها و دست آوردهای انسان دیرینه است.» (کزازی، 1376: 9) دفاع مقدس سرگذشت ملتی است كه با شگفتی حماسه آفریدند: هشت سال جنگی كه بر این ملت گذشت، اگر بر بزرگ ترین ملت وارد می شد؛ كمرشان می شكست و اساس آن ها در هم می شد. در جامعه ای زندگی می كنیم كه جوانان ما با تعهد و التزام میراث دار معرفت، هنر و جوان مردی هستند در اینجا شایسته می دانیم كه شهدای هشت سال دفاع مقدس را ارج نهیم، و به خاطر آوریم كه چه اهریمنانی بر ما دشمنی كردند و جنگ راندند.

آن چه نگارنده را بر آن داشت تا به اسطوره در شعر دفاع مقدس بپردازد، وجود اشعار حماسی و عناصر اسطوره ای در آن هاست؛ كه نشان دهنده ی فضای حماسی بر جنگ است و علاوه بر آن علاقه ی وافری كه به بحث شهدا و مناسبات آنان داشته است. به منظور دریافت میزان حضور عناصر اسطوره در شعر جنگ با تكیه بر آثار پنج شاعر دفاع مقدس: شهریار، سبزواری، علی معلم دامغانی، سید علی گرمارودی، قیصر امین پور می باشد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه كلی و مستمر صورت گرفت و سپس تمامی موارد اسطوره ای آفرینش، شاهان، قهرمانان و … را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده و جمع آوری كرده است؛ و در هر قسمت تعریفی قابل فهم بیان نموده و ابیاتی را به عنوان شاهد بیان كرده ام.

شاید پژوهش تكراری به ذهن آید با این همه باید پذیرفت بن مایه های اساطیری دنیایی شگفت و فضایی پررمز و راز دارد؛ و راه بردن به ساحل بی كران علم جای چون و چرا دارد زیرا زمانی كه بر پهنه ی دریای علم حركت می كنی درمی یابی كه هنوز در آغاز راهی این رساله در پنج فصل طراحی شده است:

4 – 1 – 2 – توصیفات ساده نمادین ………………………………………………………………………………………………………………..35

4 – 1 – 3 – توصیف براساس شخصیت­بخشی به عناصر طبیعت (تشخیص) …………………………………………………………… 37

4– 2 – طبیعت گرایی با کارکرد عناصر حماسی …………………………………………………………………………………………….. 38

4- 2 – 1 – پیوند حماسه و تغزل …………………………………………………………………………………………………………………… 39

4- 2- 2 – بازتاب روح حماسی در عناصر زبانی و بلاغی …………………………………………………………………………………. 39

4-2 – 2- 1 – واژگان …………………………………………………………………………………………………………………………………. 41

4- 2 – 2- 2 – ایماژها و تصاویر حسّی …………………………………………………………………………………………………………… 42

4 – 2 –3 – لحن و آهنگ حماسی ……………………………………………………………………………………………………………….. 55

4 – 2 – 3 – 1 – لحن غمگینانه و سوگوارانه …………………………………………………………………………………………………..55

4 – 2 – 3 – 2 – گله و شکایت …………………………………………………………………………………………………………………… 56

4 – 2 – 3 – 3 – صفا و صمیمیت ………………………………………………………………………………………………………………… 56

4 – 2 – 4 – تلفیق حماسه و عرفان ………………………………………………………………………………………………………………… 57

4 – 3 – طبیعت گرایی تألیفی وتأویلی ……………………………………………………………………………………………………………. 61

4 – 3 – 1 – تصویر رمانتیک ……………………………………………………………………………………………………………………….. 63

4 – 3 – 2 – فردیّت در تصویر و کارکرد ایماژها و تصاویر ……………………………………………………………………………… 69

4 – 3 – 3 – تنوّع ایماژها و تصاویر خیالی در طبیعت­گرایی تألیفی و تأویلی …………………………………………………………. 73

4 – 3 – 4 – بیان دردهای نگفتنی از راه تأویل نمادین عناصر طبیعی ……………………………………………………………………..78

4 – 4 – طبیعت­گرایی شهودی …………………………………………………………………………………………………………………….. 82

4 – 4 – 1 – تقابل عقل وعشق …………………………………………………………………………………………………………………….. 83

4 – 4 – 2 – وحدت عارفانه با هستی ……………………………………………………………………………………………………………. 85