3-2- ملاک های دو گانه عاقلی ودیوانگی ……………………………………………………………………………31

3-3- مفهوم دیوانگی …………………………………………………………………………………………………………….35

3-4- انواع دیوانگی ………………………………………………………………………………………………………………..35

3-4-1- دیوانگی واقعی ………………………………………………………………………………………………………35

3-4-2- دیوانگی تصنعی ……………………………………………………………………………………………………37

3-4-3- دیوانه های عاقل نما …………………………………………………………………………………………….37

3-4-4- دیوانگان ما فوق عقلای معمولی ………………………………………………………………………….38

3-5- جنون در فرهنگ مردم ……………………………………………………………………………………………….39

3-6- نام های مترادف با دیوانه …………………………………………………………………………………………….40

3-7- انواع دیوانگی از دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری ………………………………………………………………..41

3-7-1- کسانی که از خوف خدا دیوانه می شوند ……………………………………………………………..41

3-7-2- کسانی که خود را به دیوانگی می زنند ………………………………………………………………..42

3-7-3- کسانی که برای رسیدن به ثروت خود را به دیوانگی می زنند ……………………………42

3-7-4- کسانی که برای آسوده زیستن خود را به دیوانگی می زنند ……………………………….42

3-7-5- کسانی که برای نجات از بلا و خطر خود را به دیوانگی می زنند ………………………43

فصل چهارم: مفهوم جنون الهی وعقلاء المجانین……………………………………………………………44

4-1- مفهوم جنون الهی ……………………………………………………………………………………………………….45

4-2- جایگاه عقلاءالمجانین در شعر وادبیّات فارسی ……………………………………………………………50

4-3- دیوانگان در آثار عطّار ………………………………………………………………………………………………….53

4-4- شخصیّت دیوانگان در مثنوی مولانا …………………………………………………………………………….60

4-4-1- حکایت ذوالنون از دیدگاه مولانا …………………………………………………………………………..67

4-4-2- آگاهی مریدان از دیوانه نمایی عامدانه ذوالنون …………………………………………………..71

4-4-2-1- جنبه اجتماعی ………………………………………………………………………………………………71

4-4-2-2- جنبه اخلاقی …………………………………………………………………………………………………72

4-4-2-3- جنبه عرفانی ………………………………………………………………………………………………….72

فصل پنجم: دیوانه ودیوانه نمایی در شعر وادبیّات فارسی تا پایان قرن هفتم ………..75

5-1- ویژگی­های دیوانگان در شعر وادبیّات فارسی ………………………………………………………………76

5-1-1- گستاخی ورک گویی دیوانگان………………………………………………………………………………77

5-1-2- اعتراض گستاخی دیوانگان با خدا…………………………………………………………………………79

5-1-3- اعتراض دیوانگان بر خلقت…………………………………………………………………………………….81

5-1-4- اعتراض به ریاکاری زاهدان و واعظان ………………………………………………………………….84

5-1-5- اعتراض بر امیال درونی وهواهای نفسانی …………………………………………………………….85

5-1-6- اعتراض دیوانگان بر خود خواهی ………………………………………………………………………….86

5-1-7- اعتراض بر خرافات ………………………………………………………………………………………………..87

5-1-8- اعتراض بر ظالمان وپادشاهان ………………………………………………………………………………89

5-1-9- اعتراض بر انحرافات اخلاقی ………………………………………………… …………………………….94

5-1-10- از خود گذشتگی ………………………………………………………………………………………………..96

5-1-11- بی تکلفی دیوانگان …………………………………………………………………………………………….98

5-1-12- تسلیم و رضا ……………………………………………………………………………………………………101

5-1-13- عاشق پیشگی ………………………………………………………………………………………………….104

5-1-14- تحمّل رنج ودرد ………………………………………………………………………………………………109

5-1-15- عقل در نگاه دیوانگان ……………………………………………………………………………………..113

5-1-16- مرگ از نگاه دیوانگان ………………………………………………………………………………………117

5-1-17- دنیا در نظر دیوانگان ……………………………………………………………………………………….121

5-1-18- بیداری مردمان زمان از سخنان شوریدگان دیوانه …………………………………………123

5-1-19- زیبایی ودیوانگی ………………………………………………………………………………………………124

فصل ششم: بحث ونتیجه گیری ……………………………………………………………………………………..126

6-1- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………127

6-2- پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………130

فهرست منابع ……………………………………………………………………………………………..131

چکیده

مطالب این پایان­نامه در باره­ی دیوانگی و دیوانگان در شعر و ادب فارسی از دوره­های آغازین ادب فارسی تا قرن هفتم هجری است. حضور این طبقه در دوره­های مختلف متفاوت بوده و حتّی در یک دوره بعضی شاعران مخصوصاً شعرای متصوّفه مطالب و نکات آموزنده­ای از زبان این طبقه بیان کرده­اند. برای این که زمینه مناسب ورود به این بحث فراهم آید، ابتدا لازم دیده شد که مطالبی در باره دیوانگان آورده شود. ریشه­یابی واژه­ی دیوانه و ارتباط آن با دیو هم از نکاتی بود که با این نوشته در پیوند است. به همین سبب تا آن­جا که ضرورت داشت به سابقه­ی دیو و مفهوم آن در بین ایرانیان و هندوان اشاره شده و علل و اسباب خباثت و انتساب این موجود به تبه­کاری هم ذکر شده است. بنابراین در این پایان­نامه مسیر دیوانگی مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی­های انجام گرفته در متون ادبی این نکته مهم حاصل شده که بر خلاف عوام اندیشی، دیدگاه شاعران مخصوصاً شعرای صوفی مسلک نسبت به دیوانگان مثبت بوده است. به طوری که می­بینیم مطالب و نکته­های بسیار حکیمانه­ و حقایق ناگفتنی از زبان همین طایفه بیان شده است. به هر حال تجّلی دیوانگان در ادب فارسی همراه صفاتی بوده­اند که فصل پنجم این پایانه اختصاص به این صفات یافته است؛ صفاتی هم چون گستاخی و رک­گویی، اعتراض به وضعیت موجود، اعتراض به هستی و نظام خلقت و جامعه و حاکمان، عاشق پیشگی، بیان نکته­های حکیمانه، به سخره­گرفتن عقل و عاقلی و … این­ها مطالبی است که در این پایان­نامه بدان­ها پرداخته شده است.

واژه­های کلیدی: دیو، دیوانه، دیوانه­نمایی، جنون، جنون­الهی، عقلاء­المجانین، تصوف و عرفان.

مقدمه:

اگر ادّعا شود که بخش وسیعی از منابع فرهنگی این مرز و بوم را هم چون آیین­ها، باورها، اعتقادات و حتّی رویدادهای تاریخی را شعر منتقل کرده است نه کتاب­هایی که به منظور خاصی نگاشته شده­اند ادّعای بی­موردی نخواهند کرد. خوشبختانه این منبع غنّی، یعنی شعر در زبان فارسی از قدمت دیرینه­ای برخوردار است و ایران و زبان پارسی یکی از قدیمی­ترین و غنّی­ترین آثار شعری و ادبی جهان را در خود نهفته دارد. قدیمی­ترین آثاری که حفظ شده و موجود می­باشند و می­توان آن­ها را در ردیف آثار شعری و منظوم زبان فارسی نامید، گات­های زردشت می­باشند.

شعر در زبان فارسی با سیر تکاملی جوامع بشری نیز دستخوش تغییرات بسیاری زیادی شد. «در قرن چهارم و اواخر قرن پنجم شعرحماسی رونق زیادی یافت و حماسه­های ملی دراین دوره به درجه­ای رسید که مهم­ترین آثار حماسی ایران و یکی از بهترین حماسه­های ملی عالم یعنی شاهنامه در همین دوره بوجود آمد است.»(صفا، 1373: 1/366). با آغاز قرن پنجم تا اواخر قرن ششم تحولات بسیار مهمّی در تاریخ اجتماعی ایران بوجود آمد که به میزان بسیار زیادی شعر را متأثّر از آن حوادث ساخت و دگرگونی­هایی در شعر و ادبیّات فارسی و عرب بوجود آورد. قرن پنجم و ششم دوره­ای بود پر اضطراب که از برافتادن حکومت غزنوی در خراسان و حکومت­های ایرانی در عراق و فارس و کرمان و گرگان و طبرستان آغاز می­شود و قبایل مختلفی بخصوص ترک­ها و تاتارها برسرزمین­­های ماوراءالنهر و خراسان حمله آورده و این سرزمین­ها را بارها به اشغال خود درآوردند و قتل و غارت وجنایات و خون­­ریزی­های زیادی به وقوع پیوست. این وقایع تلخ، ادبیّات و شعر را به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر خود قرار داد. رواج یافتن و اوج گرفتن شعر عرفانی در آن دوره بازتاب و نتیجه همان قتل و جور و جنایت­ها بود. « در آن زمان که ناتوانی مردم مشهود بود و قدرت مقابله با تجاوزات را نداشتند، دست به دامان خدا برده و غم و دردهای سنگین دل­های افسرده و داغ دیده خود را با خدا در میان گذاشته و با خدا به راز و نیاز و دعا پرداخته.»(­شجیعی، 1373: 18)

عطّار یکی از شاعران عارفی است که با آثار خود، شعر عرفانی را به اوج رساند. عطّار در­باره زمان خود و نحوه­ی برخورد مردم با وی چنین گفته است:

گفته­های عطّار حاکی است که نه تنها حکام مستبد، اندیشمندان و سخنوران را مورد آزار و اذیت قرار می­دادند بلکه مردم عادی به سبب جهل و بی­سوادی و هم­چنین به سبب طمع و خودشیرینی و چاپلوسی برای قدرت حاکم، این اندیشمندان را آزار و اذیّت می­کردند و این آزار و اذّیت بیش­تر باعث می­شد که شاعران به خلوت­گزینی و عزلّت پناه ببرند. با پناه بردن مردم و اندیشمندان به خدا و توکل کردن بر او، زمینه­ای شد که صومعه­ها و خانقاه­ها گسترش یابند و عارفان و زاهدان زیادی به صومعه­ها پناه ببرند و خلوت گزینی و عبادت و یاری خواستن از خدا به صورت یک فرهنگ غالب درآید. خلوت گزینی و اعتراض به وضع زمان و توکل خواستن از خدا باعث شد توجه ارباب و اندیشمندان به شعر عرفانی جلب شود و همین امر باعث شد شعر عرفانی بخش عمده­ای از تاریخ ادبیّات ایران در آن دوره را به خود اختصاص دهد و عارفان مشهور و بزرگی در عرصه ادبیّات فارسی و عرفان ایرانی ظهور یابند و شعر عرفانی را بر اوج قلّل ادبیّات فارسی قرار دهند و خود نیز بر آن قلّل جاودانه مانند. از معروف­ترین عرفای آن دوره سنایی، عطّار، مولوی و … می­باشند که آثار بسیار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که نه تنها مایه افتخار ادبیّات فارسی می­باشند بلکه ادبیّات جهان نیز به آن­ها فخر می­بالد.

با پیدایش عرفان وگسترش یافتن صومعه و خانقاه­ها، برخی از عناصر ماندگار شعر هم­چنان به حیات خود ادامه داد و برخی نیز با همان صورت ظاهر به صورت نمادین در شعر تجلّی یافت. آن چه در شعر این دوره تحت عنوان هفت وادی عرفان و تعبیری نزدیک به آن شهرت می­یابد، بدون شک چیزی جز همان هفت خوانِ حماسی دوران پیشین نیست. دشمن و دیو بیرون و درون وجود آدمی راه می­یابد و از این رو رستم وجودِ انسان با دیو درون در پیکار است.