4-4-2- طنزهای خصوصی …………………………………………………………………………………………. 58

4-4- 3-طنز فلسفی ……………………………………………………………………………………………………… 58

4-4-4- طنزهای اجتماعی ………………………………………………………………………………………….. 58

4-4-5- طنز سیاسی ……………………………………………………………………………………………………. 59

4-4- 6-طنز خانوادگی …………………………………………………………………………………………………. 59

4-5- : زمینه های طنز ……………………………………………………………………. 59

4-5-1- طنز و زمینه جامعه شناختی آن ………………………………………………………………….. 59

4-5- 2-طنز و زمینه های اخلاقی آن ………………………………………………………………………… 60

4-5- 3-طنز و زمینه های تاریخی آن ………………………………………………………………………… 60

4-5- 4-طنز و زمینه های هنری آن ………………………………………………………………………….. 60

فصل پنجم :مقاله نویسی در روزنامه ها و مجلات و تاثیر آنها بر جامعه…………….62

5-1- : مقاله نویسی در روزنامه ها و مجلات …………………………………………. 63

5-2- : تاثیر مقالات دهخدا بر جامعه …………………………………………………….. 68

5-3-اعتقاد مردم به اشعار و نوشته های ظنز آمیز دهخدا………………………..81

فصل ششم : ویژگی های نثر دهخدا در مجموعه مقالات طنز آمیزچرند و پرند 86

6-1- نثر دهخدا پلی است بین عامیانه نویسی و قصه نویسی و روزنامه نویسی ……… 87

6-2- مقایسه نثر طنز آمیز مقالات چرند و پرند با نثر معاصر و غیره ……………………… 88

6-3- نمونه ای از نثر طنز آمیز دهخدا ……………………………………………………………………… 90

6-4- تقلید از نثر متداول زبان ساده و اصطلاحات زیبا ………………………………………………… ..92

6-5- واژه های عامیانه در نثر طنز آمیزچرند و پرند ………………………………………………… 96

6-6- از ویژگی دیگر دهخدا در نثر حذف علامت مفعول بی واسطه «را» در جملات 98

6-7- به کار گرفتن افعال مرکب در زبان مردم ………………………………………………………….. 98

6-8- اصطلاحات عامیانه در نثر طنز آمیز دهخدا ……………………………………………………… 99

6-9- به کاربردن ضرب المثلهای فارسی در نثر طنز آمیز چرند و پرند ……………….. 100

6-10- ضرب المثلها و عبارات عربی در نثر طنز آمیز چرند و پرند………………………… 101

6-11- استفاده از کلمات و زبان اروپای در نثر طنز آمیز چرند و پرند ………………….. 103

6-12- شگردهای علامه دهخدا در بیان مطالب طنز آمیز ……………………………………… 105

6-12-1- کنایه …………………………………………………………………………………………………………… 105

6-12-2- ضرب المثلها ………………………………………………………………………………………………. 109

6-12-3- مجاز ……………………………………………………………………………………………………………. 110

6-12-4- استعاره ……………………………………………………………………………………………………….. 110

6-12-5- تمثیل …………………………………………………………………………………………………………. 110

6-12-6- ادبیات فلوکلوریک …………………………………………………………………………………….. 111

6-12-7- زبان محاوره ای ………………………………………………………………………………………….. 111

6-12-8- بزرگ نمایی ( اغراق )………………………………………………………………………………… 111

6-12-9- ضرب المثلها و عبارات عامیانه در طنز دهخدا ……………………………………….. 112

6-12-10- تشبیه به حیوانات …………………………………………………………………………………… 112

6-12-11- ذم شبیه به مدح …………………………………………………………………………………… 113

6-12-12- تحقیر ……………………………………………………………………………………………………….. 113

6-12-13- شیوه و شگردهای دهخدا حمله او به تابوها ی قرون وسطایی ایران …. 114

فصل هفتم : نتیجه گیری ……………………………………………………………….. 126

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………….129

چكیده

طنز سابقه ای طولانی در نظم و نثر دارد و در ادبیات این مرز و بوم مانند سایر ملل جهان دارای جایگاه خاص و ویژه ای است.

دهخدا یکی از بزرگانی است که با آثار طنز آمیز خود جایگاه ویژه ای در ادبیّات فارسی مخصوصاً طنز نویسی دارد گر چه کسانی مانند عبید زاکانی و… قبل از او در طنز نویسی دستی داشته اند ولی سخن دهخدا و طنز او چون به زبان گفتاری و عامیانه نزدیک است با اقبال بیشتری روبرو بوده است .

در این اثر به سیر و حوادث زندگی دهخدا و آثار و اوضاع و احوال او و تاریخچه طنز،چگونگی به وجودن آمدن طنز و سابقه طنز درایران نگاهی انداخته اند و به بررسی شگردهاو زمینه های طنزو پیشینه ی آن مخصوصاً در زمان مشروطه پرداخته و مقالات طنز آمیز دهخدا را در چرند و پرند مورد بررسی قرار داده ایم .

واژه ی های كلیدی: دهخدا ، چرند و پرند ، طنز ، مشروطه،مقالات.

مقدمه

«توّجه جدی بشر به مسائل زبانی از زمانی شروع شدکه او پی بردتنها راه رسیدن به مقصود ، نبرد فیزیکی و جسمانی نیست. در این راستا ، او به فکر استفاده از استعدادهای بالقوه ی فکری و زبانی خود شد.»

« داستان ها گفت و شعرها سرود و سعی کرد با قصّه ها و حکایت ها ، مفاهیم ذهنی خود را به شنونده هایش انتقال دهد. این داستان ها که بی شک در ابتدا ساده و بی آلایش و مطابق با واقعیات بودند کم کم مزیّن به صنایعی شدند که داستان سرا و شاعر و حکایت پرداز به طور خودآگاه یا ناخودآگاه در آثار خود گنجانده اند. با تکامل فکری بشر افرادی پیدا شدند که صنایع نهفته در این آثار را کشف و به طبقه بندی آنها پرداختند. این صنایع ادبی که اکنون مجله های قطور با عنوان اصطلاحات ادبی را به خود اختصاص داده اند به اعتراف محققین هنوز به طور کامل شناسایی نشده اند.»

« یکی از صنایع و تمهیدات ادبی که ریشه در یونان باستان و قرون پیش از میلاد دارد ، صنعت « طنز » می باشد، که در نوشته های منثور و منظوم بکار رفته است. آن طور که تاریخ مکتوب نشان می دهد شاعرانی طنز پرداز از جمله ،آرکیلوکوس ( قرن هشتم پیش از میلاد )، هیپوناکس ( قرن ششم پیش از میلاد) و ارسیتوفان ( قرن پنجم پیش از میلاد ) در یونان باستان وجود داشته اند که با کلام طنز آمیز خود ، افراد مورد طنز را وادار به خودکشی کرده اند.»

( چراغی ؛1390،صص 54-52)

امّا با توجه به کتب و نوشته های موجود، چه فارسی و چه انگلیسی، کلام طنز آمیز و هدف طنز پرداز را به طور خلاصه می توان چنین تعریف کرد: طنزپرداز با استفاده از طنز، خود را موظف می داند که نادرستی ها و کجرویهای اجتماعی را مورد انتقاد قرار دهد و برای رسیدن به یک جامعه ی مطلوب و ایده آل، انحراف ها را به باد تمسخر واستهزاء بگیردکه در این راه او از شگردهای متفاوتی چون مستقیم گویی و غیر مستقیم گویی ( از قبیل در لفافه گویی، دروغ گویی، کم و زیاد گویی ، اغراق ، ایهام وکنایه ) استفاده می کند.

مثال اصل کنایه: جمله کنایی « فلانی دوست واقعی است » ( که به منظور مخالف بکارگرفته شده است) را ناقص اصل کیفیت می داند چون گوینده مطلبی را بیان کرده که خود می دانسته دروغ است.طنز در مورد آدم ها است؛ پس باید نوعی شخصیت سازی در کار باشد. ساده ترین نوع آن توصیف توسط مؤلف است.یکی از مهمترین راهها برای بررسی وشناخت هر دوره ی تاریخی ، بررسی مطبوعات آن دوره است . بررسی مطبوعات می تواند ، جهش فکری و تغییرات جامعه را به طور قابل قبولی نشان دهد. افکاری که در عصر نهضت مشروطه در ایران پیدا شد، پربارترین روزگار طنز ایران ، در دوران جنبش مشروطه است. طنز دوره ی مشروطه به علت اجتماعی بودن از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد و بهتر است به عنوان یک نوع ادبی مورد بررسی قرار گیرد. در حقیقت طنز این دوره یکی از ابزارهای اصلی و موثر در تحولات سیاسی است . در طنز های این دوره به دلیل رسالتی که طنز نویسان بر دوش خود احساس می کردند، به همه ی جوانب سیاسی و اجتماعی که به جامعه مربوط می شد و از ساختار متنوعی برخوردار بود ، می پرداختند . طنزی که در دوران مشروطه بوجود آمد، طنزی است که مقاصد انقلابی و آزادی خواهی و منافع تمام اقشار جامعه را مد نظر داشته و از کینه توزی های شخصی جدا می باشد، همچنین اهداف متعالی انسانی را دنبال می کند.

با صدور فرمان مشروطه تاریخ ایران چه از نظر سیاسی و چه از نظر اجتماعی وارد مرحله ی جدیدی شد.در اصل می توان گفت : که این فرمان ، مهر تأییدی برمبارزات روشنفکران بود. صدور فرمان مشروطه بر اثر عوامل متعددی بود که امکان داشت این عوامل چه از درون و چه ازبیرون تاثیر داشته باشند ولی به هر حال باعث شد که محیط سیاسی و اجتماعی جامعه را همراه با روزنامه نگاری دگرگون کند.

اگر چه به خوبی این موضوع مشاهده می شود که با صدور فرمان مشروطیت رشدی در روزنامه نگاری بوجود آمد و قلم در خدمت بیداری مردم و جامعه قرار گرفت. امّا مشخّص است که بعضی از روزنامه ها، تأثیرشان بیشتر از بقیه ی روزنامه ها می باشد و آن هم روزنامه های طنز است.

«شکوفایی طنز و طنز نویسی در گرو رواج نقدها و انتقادهای سیاسی و اجتماعی و ارتقای سطح فرهنگی مردم و توسعه ی دانش عمومی خوانندگان نشریات است. با بررسی مقالات و مطبوعات از جهات مختلف از جمله بررسی طنز در مقالات و مطبوعات هر دوره می توان، نمایشگر اوضاع و احوال سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره باشیم»

( همان ؛1390صص: 58-57)

در روزگاری که نابسامانی و بیداد بر جامعه ی ایرانی حاکم بود دهخدا که روشنفکری توانا و همنشین و همدرد عامه ی مردم ستم کشیده ی ایران بود با قلم توانای خود مبارزه بر علیه استبداد و استعمار زمان و شاهان بی کفایت و والیان بی لیاقت را آغاز کرد دهخدا با مقالات طنز آمیز خود اوضاع سیاسی و اجتماعی آن زمان را به گونه ای بیان می کند که اکنون گوئی از دریچه ای به گذشته وقایع را آن گونه که هستند می بینیم.

3-3-2- شرح های قرن دهم تا سیزدهم………………………………………………………………………………… 16

3-4- شرح حال شارحان…………………………………………………………………………………………………………… 17

3-4-1- اسماعیل آنقروی…………………………………………………………………………………………………………. 17

3-4-2- رینولد نیکلسون …………………………………………………………………………………………………………. 19

3-4-2- 1- آثار نیکلسون…………………………………………………………………………………………………………. 20

3-4-2-2- بررسی ویژگی ها و نقد و تحلیل شرح نیکلسون…………………………………………………. 23

3-4-3- بدیع الزمان فروزانفر……………………………………………………………………………………………………. 24

3-4-3-1- بررسی شرح فروزانفر……………………………………………………………………………………………… 25

3-4-4- عبدالباقی گولپینارلی ………………………………………………………………………………………………… 26

3-4-5- محمد استعلامی…………………………………………………………………………………………………………. 29

3-4-6- کریم زمانی………………………………………………………………………………………………………………….. 30

 

فصل چهارم: مقایسه ی شروح بر ابیات بحث بر انگیز

1-بشنو این نی چون حکایت می کند……………………………………………………………………………………… 33

2- کز نیستان تا مرا ببریده اند…………………………………………………………………………………………………. 37

3- سینه خواهم شرحه شرحه از فراق……………………………………………………………………………………. 39

4- هر کسی کو دور ماند از اصل خویش…………………………………………………………………………………. 41

5- من به هر جمعیّتی نالان شدم……………………………………………………………………………………………. 43

6- هر کسی از ظن خود شد یار من………………………………………………………………………………………… 45

7- سرّ من از ناله ی من دور نیست…………………………………………………………………………………………. 48

8- تن زجان و جان زتن مستور نیست……………………………………………………………………………………. 50

9- آتش است این بانگ نای و نیست باد…………………………………………………………………………………. 52

10- آتش عشق است کاندر نی فتاد………………………………………………………………………………………… 54

11- نی، حریف هر که از یاری برید…………………………………………………………………………………………. 56

12- همچو نی، زهری و تریاقی که دید؟………………………………………………………………………………… 59

13- نی، حدیث راه پرخون می کند………………………………………………………………………………………… 60

14- محرم این هوش جز بیهوش نیست ……………………………………………………………………………….. 62

15- در غم ما، روزها بیگاه شد ……………………………………………………………………………………………….. 64

16- روزها گر رفت، گو: رو باک نیست…………………………………………………………………………………….. 66

17- هر که جز ماهی ز آبش سیر شد…………………………………………………………………………………….. 68

18- در نیابد حال پخته هیچ خام……………………………………………………………………………………………. 70

19- ای دوای نخوت و ناموس ما………………………………………………………………………………………………. 71

20- با لب دمساز خود گر جفتمی…………………………………………………………………………………………… 73

21- من چگونه هوش دارم پیش وپس…………………………………………………………………………………… 75

22- آینه ات دانی چرا غماز نیست………………………………………………………………………………………….. 77

23- اتفاقاً شاه روزی شد سوار………………………………………………………………………………………………….. 79

24- می رسید از دور مانند هلال…………………………………………………………………………………………….. 80

25- نیست وش باشد خیال اندر روان……………………………………………………………………………………… 80

26- آن خیالاتی که دام اولیاست…………………………………………………………………………………………….. 83

27- از خدا جوییم توفیق ادب…………………………………………………………………………………………………. 85

28- گرچه تفسیر زبان روشن گر است……………………………………………………………………………………. 88

29- از وی ار سایه نشانی می دهد………………………………………………………………………………………….. 90

30- سایه خود آرد تو را همچون سمر……………………………………………………………………………………. 90

31- خود غریبی در جهان چون شمس نیست……………………………………………………………………….. 92

32- این نفس جان در تنم بر تافته ست…………………………………………………………………………………. 94

33- عشق هایی کز پی رنگی بود…………………………………………………………………………………………….. 95

34- کاش کان هم ننگ بودی یکسری……………………………………………………………………………………. 97

35- وهم موسی با همه نور و هنر…………………………………………………………………………………………… 99

36- آن گل سرخ است، تو خونش مخوان……………………………………………………………………………….. 101

37- حرف ظرف آمد درو معنی چو آب………………………………………………………………………………….. 102

38- بحر تلخ و بحر شیرین در جهان……………………………………………………………………………………….. 104

39- گه چنین بنماید و گه ضد این………………………………………………………………………………………… 107

40- بس ستاره ی آتش از آهن جهید ……………………………………………………………………………………. 109

41- رفته در صحرای بی چون، جانشان………………………………………………………………………………….. 111

42- کَیفَ مدَّ الظلُّ نقش اولیاست……………………………………………………………………………………………. 112

43- بس دل چون کوه را انگیخت او……………………………………………………………………………………….. 114

44- از سبب سوزیش من سوداییم………………………………………………………………………………………….. 116

45- ما عدم هاییم و هستی های ما………………………………………………………………………………………… 118

46- باد ما و بود ما از داد تست………………………………………………………………………………………………… 120

47- لذت هستی نمودی نیست را……………………………………………………………………………………………. 122

48- این نه جبر، این معنی جبّاری است………………………………………………………………………………… 123

49- زاری ما شد دلیل اضطرار…………………………………………………………………………………………………. 127

50- ور توگویی غافل است از جبر او……………………………………………………………………………………….. 127

51- هست این را خوش جواب ار بشنوی………………………………………………………………………………. 127

52- آن زمان که می شوی بیمار تو…………………………………………………………………………………………. 127

53- می نماید بر تو زشتی گنه………………………………………………………………………………………………… 127

54- انبیا در کار دنیا جبری اند………………………………………………………………………………………………… 131

55- او نماید هم به دل ها خویش را………………………………………………………………………………………. 132

56- نیکوان را هست میراث از خوش آب ……………………………………………………………………………… 133

57- اختران اند از ورای اختران……………………………………………………………………………………………….. 136

58- دامهاشان مرغ گردونی گرفت……………………………………………………………………………………………. 138

59- جان زپیدایی و نزدیکی است گم……………………………………………………………………………………… 140

60- از شراب قهر، چون مستی دهی……………………………………………………………………………………….. 142

61- لفظ جبرم، عشق را بی صبر کرد…………………………………………………………………………………….. 144

62- این، معیت با حق است و جبر نیست……………………………………………………………………………… 146

63- ور به خواب آییم، مستان وییم…………………………………………………………………………………………. 148

64- این چه بلبل؟ این نهنگ آتشی است………………………………………………………………………………. 150

65-عاشق کلّ است و خود کلّ است او…………………………………………………………………………………… 151

66- فعل را در غیب، اثرها زادنی است……………………………………………………………………………………. 154

67- اولیا را هست قدرت از اله…………………………………………………………………………………………………. 156

68- بسته درهای موالید از سبب……………………………………………………………………………………………… 158

69- آن دمی کز آدمش کردم نهان………………………………………………………………………………………….. 160

70- آن دمی را که نگفتم با خلیل…………………………………………………………………………………………… 160

71- آن دمی کز وی مسیحا دم نزد…………………………………………………………………………………………. 160

72- آنکه او شاه است، او بی کار نیست………………………………………………………………………………….. 163

73- چون به طوفی، خود به طوفی مرتدی……………………………………………………………………………… 165

74- بهر این مؤمن همی گوید زبیم………………………………………………………………………………………… 167

75- گفت پیغمبر که: زن بر عاقلان…………………………………………………………………………………………. 169

76- پرتو حقّ است آن، معشوق نیست……………………………………………………………………………………. 171

77- موسی و فرعون معنی را رهی………………………………………………………………………………………….. 173

78- زان تعلق کرد با جسمی اله……………………………………………………………………………………………… 175

79- تنگتر آمد خیالات از عدم………………………………………………………………………………………………… 176

80- گفت المعنی هو اللّه شیخ دین………………………………………………………………………………………… 178

81- واگشایم هفت سوراخ نفاق………………………………………………………………………………………………… 180

82- مدّتی معکوس باشد کارها………………………………………………………………………………………………… 182

83- تا که بس سلطان و عالب همّتی………………………………………………………………………………………. 182

84- زاجنحه ی نور ثلاث أو رباع……………………………………………………………………………………………… 184

85- این سخن پایان ندارد، زید کو؟………………………………………………………………………………………… 186

86- زید را اکنون نیابی، کو گریخت………………………………………………………………………………………… 186

87- حمله آرند از عدم، سوی وجود………………………………………………………………………………………… 187

88- سر چه می پیچی؟ کنی نادیده ای………………………………………………………………………………….. 188

89- در عدم، افشرده بودی پای خویش…………………………………………………………………………………… 188

90- خلق را دو دیده در خاک و ممات……………………………………………………………………………………. 189

91- جهد کن تا صد گمان گردد نود……………………………………………………………………………………….. 189

92- در مروّت ابر موسی ای به تیه …………………………………………………………………………………………. 192

93- سال ها گر ظن دود با پای خویش …………………………………………………………………………………. 193

94- چون جنین را نوبت تدبیر رو……………………………………………………………………………………………. 193

95- سال ها گر ظن دود با پای خویش …………………………………………………………………………………… 195

96- باز باش ای باب رحمت تا ابد……………………………………………………………………………………………. 195

97- مر جفا گر را چنین ها میدهم…………………………………………………………………………………………. 198

98- مرگ بی مرگی بود ما را حلال…………………………………………………………………………………………. 200

99-آن که او تن را بدین سان پی کند……………………………………………………………………………………. 202

100- ای دریغا لقمه یی دو خورده شد…………………………………………………………………………………… 204

 

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها

نتیجه گیری و پیشنهادها ………………………………………………………………………………………………………….. 206

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………………… 209

چکیده ی انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………….. 212

چکیده:

مولانا جلال­الدین محمد بلخی معروف به ملّای روم و مولوی رومی، در ششم ربیع الاوّل سال604 هجری قمری در بلخ به دنیا آمد و در سال 672 ه.ق در قونیه وفات یافت. مولوی یکی از بزرگان نام­آور در عرصه­ی تصوّف اسلامی قرون میانه است. کتاب نام­آور وی، مثنوی، از امّهات آثار عرفانی در ادبیات فارسی و بل ادبیات جهان است که از ابتدا توجّه بسیاری را به خود جلب کرد و شروح گونه­گونی بر آن نگاشته شد.

در این پژوهش ، ابتدا مختصری از زندگی­نامه­ی مولانا و سپس بحثی کوتاه در مورد سیر شرح نویسی و شرح حال شارحان مذکور به­دست داده شده و سپس به بررسی ابیات مهم و بحث­بر­انگیز دفتر اول مثنوی پرداخته شده است.

می توان گفت بهره­گیری شارحان از مثنوی و دیگر آثار مولانا در شرح ابیات مثنوی،که معیار اصلی نگارنده در بررسی مثنوی و شروح آن است،یکسان و در یک سطح نیست. این رساله می­کوشد با تکیه بر ابیات مشابه مثنوی، برخی نکات مغفول در بررسی و شرح این کتاب بزرگ را متذکر شود.

واژه های کلیدی: مولوی، مثنوی، دفتر اول، شرح و بررسی.

1-1-مقدمه:

از آن زمان که حضرت مولانا ناله ی نی بریده شده از نیستان را به وسیله ی حسام الدین بر روی صفحه ی سفید بی روح کاغذ شرحه شرحه بیان کرد تا به این زمان که در هر کجا و هر لحظه ای تشنگان علم و ادب همچون بلبلی هر نفس آن ابیات را چه چه می زنند سال های زیادی می گذرد اما همچنان تشنگی درک و فهم این چشمه ی خروشان نامحدود در اکثر خلایق(چه ادب دوستان و چه مردم عادی) باقی مانده است.

« مثنوی که مولوی، « معراج جان» ، و« نردبان آسمان» و صیقل ارواحش خوانده بود و دیگران آن را « تالی کتاب آسمانی، و قرآن زبان پهلوی، و عصاره ی معارف بشری» و بیان « للایات البینات و تبیان للسنن النبویات » (سبزواری، بی تا: 9) دانسته اند « همچنان از نور ماه بر گذشته است و بی هراس و اعتنا به بانگ سگان و زوزه ی ددان، ظلال ظلام را دریده و شبروان را به سوی چشمه ی مشرق اشراق و معنویت رهنمون ساخته است.» ( شجری، 1386: 14)

درک اشعار مولانا ، به دلیل سر درگمی در فهم و درستی ابیات مشکل و بحث برانگیز شروح مختلف مثنوی، که هر کدام به نوعی درستی نظر و ایده ی خود را بر دیگری ارجح می دانند نگارنده را بر آن داشت تا در راستای انجام پایان نامه ی دوره ی کارشناسی ارشد خویش، به بررسی و مقایسه ی شروح مثنوی مولوی بر ابیات بحث برانگیز دفتر اول ( با تکیه بر شروح انقروی، نیکلسون، گولپینارلی، فروزانفر، استعلامی و زمانی) از بین بی نهایت شرح های این کتاب بپردازد.

این بررسی ابتدا به صورت مطالعه ی کلی و مستمر صورت گرفت. طی این مطالعه ابیات مشکل و قابل بحث شارحان را از بین ابیات دیگر مجزا کرده ؛ و سپس نظریه های کلی هر شارح را بیان کرده و در نهایت، نظر ی اجمالی در خصوص بهتر بودن هرکدام از شروح، با ذکردلایلی از خود مثنوی و دیگر شاعران داده شده است. در این قسمت، کلیه ی ابیات نی نامه، به دلیل اینکه شالوده ی مثنوی بوده، هرچند که چند بیتی از آن آسان و بدون بحث بوده اند؛ ذکر شده است. و انتخاب این ابیات بر اساس گفته ی کریم زمانی و دیگر شارحانی همچون انقروی و فروزانفر بوده که در کتاب خود، ابیات مشکل و بحث برانگیز را ذکر کرده اند. مراد از بحث برانگیز بودن در جنبه- های تأویلی ابیات نیست(چه از این لحاظ قاطبه ی ابیات مثنوی بحث برانگیزند.) بلکه مراد، بحث برانگیزی از جهت معنای اولیه و نهایتاً تفسیری کلام است.

با توجه به اینکه انتخاب نسخه ی صحیح و معتبر مثنوی در صحت شرح و دوری از اشکالات و انحرافاتی که بعضاً شارحان بدان گرفتار شده اند بسیار مؤثر است، و نسخه ی قونیه تنها پنج سال از درگذشت مولانا(672) و در حضور حسام الدین چلبی و سلطان ولد تصحیح و کتابت شده است، از نظر بسیاری از محققان و مصححان امروزی، صحیح ترین و معتبرترین نسخه به حساب می آید. بنابراین شماره گذاری ابیات بر طبق این نسخه صورت گرفته است. و نکته ی دیگر این که در بررسی ابیات از بیت 3014 به بعد به دلیل فوت فروزانفر و شرح نشدن ابیات، از شرح شهیدی که شرح ادامه ی ابیات را انجام داده- هرچند که از لحاظ شیوه ی شرح ابیات با فروزانفر متفاوت عمل کرده است استفاده شده است.

به طور کلی مطالب این رساله در 4 فصل تدوین و گردآوری گردیده است:

فصل اول: کلیات. ( فصل حاضر)، این فصل شامل مقدمه، روش تحقیق و پیشینه ی تحقیق و هدف تحقیق است.

فصل دوم: زندگی نامه ی مولانا. در این فصل همانند دیگر مولانا شناسان به بررسی نام، تخلص، نسب، خاندان و قدیمی ترین منبع نام مولانا و…. پرداخته شده است.

فصل سوم: سیری اجمالی در شرح نویسی و شرح حال شارحان. در این فصل ابتدا به بررسی شرح های مثنوی از آغاز تاکنون پرداخته شده و سپس اندکی از شرح حال شارحان مورد بحث در این تحقیق بیان شده است.

فصل چهارم: بررسی ابیات بحث برانگیز دفتر اول مثنوی. در این بخش که حجم اصلی و کلی تحقیق را شامل می شود؛ به تحلیل مقایسه ای بر روی ابیات بحث برانگیز پرداخته شده است.

1-2- اهداف تحقیق:

آنچه در این پژوهش مورد نظر می باشد را در دو هدف کلی و اساسی مد نظر قرار خواهیم داد:

1- بررسی تطبیقی ابیات بحث برانگیز دفتر اول مثنوی در جهت حصول تصویری واضح از سیر تحول تاریخی شروح عرفانی یکی از مهم ترین کتب ادب فارسی.

فصل سوم 18

نشانه ها و فرایندآوای 18

3- نشانه ها و فرایندآوای 19

3-1- نشانه ها 19

3-1-1- هم خوان ها 19

3-2- فرآیندها و تغییرات واجی در دو گونه ی زبانی مورد بررسی 20

3-3- برخی ازتفاوت های واجی 21

3- 4- تفاوت های هم خوانی 22

3 -5- تفاوت های واکه ای 25

فصل چهارم 28

صرف دستگاه فعلی 28

4- صرف دستگاه فعلی 29

4 -1- دستگاه فعلی 29

4-2- زمان های فعل 33

4-2- 2- زمان گذشته 33

4-2- 3- زمان آینده 33

4-2-1- زمان حال 34

4-2-1-1- حال ساده 34

4-2-1-2- حال اخباری 34

4-2-1-3- حال التزامی 35

4-2-1-4- حال مستمر 35

4 -2-2-1- گذشته ی ساده 36

4-2-2-2- گذشته ی استمراری 36

4-2-2-3- گذشته ی نقلی 36

4-2-2-4- گذشته ی بعید 37

4-2-2-5- گذشته ی التزامی 37

4-2-2-6- گذشته ی مستمر 38

4-2- 3- زمان آینده 38

4 -3 – شروع صرف افعال 40

4-3-1- آمدن 40

4-3-1-1- زمان حال 40

4-3-1-1-1- حال ساده 40

4-3-1-1-3- حال التزامی 41

4-3-1-1-4-حال مستمر 41

4-3-1-2- گذشته 42

4-3-1-2-1- گذشته ی ساده 42

4-3-1-2-2-گذشته ی استمراری 42

4-3-1-2-3- گذشته ی نقلی 43

4-3-1-2-4-گذشته ی بعید 43

4-3-1-2-5- گذشته ی التزامی 43

4-3-1-2-6- گذشته ی مستمر 44

4-3-1-3- زمان آینده 44

4-3-2-1- زمان حال 45

4-3-2-1-1- حال ساده 45

4-3-2-1-2-حال اخباری 45

4-3-2-1-3-حال التزامی 46

4-3-2-1-4-حال مستمر 46

4-3-2-2- گذشته 47

4-3-2-2-1-گذشته ی ساده 47

4-3-2-2-2- گذشته ی استمراری 47

4-3-2-2-3-گذشته ی نقلی 48

4-3-2-2-4-گذشته ی بعید 48

4-3-2-2-5-گذشته ی التزامی 48

4-3-2-2-6-گذشته ی مستمر 49

4-3-2-3-آینده 49

4-3-3-خوابیدن 50

4-3-3-1-زمان حال 50

4-3-3-1-1-حال ساده 50

4-3-3-1-2-حال اخباری 50

4-3-3-1-3-حال التزامی 50

4-3-3-1-4-حال مستمر 50

4-3-3-2-گذشته 51

4-3-3-2-1-گذشته ی ساده 51

4-3-3-2-2-گذشته ی استمراری 51

4-3-3-2-3-گذشته ی نقلی 52

4-3-3-2-4-گذشته ی بعید 52

4-3-3-2-5-گذشته ی التزامی 53

4-3-3-2-6-گذشته ی مستمر 53

4-3-3-3- آینده 54

4-3-4- دادن 54

4-3-4-1-زمان حال 54

4-3-4-1-1- حال ساده 54

4-3-4-1-2- حال اخباری 54

4-3-4-1-3- صورت مجهول فعل دادن ، حال اخباری 54

4-3-4-1-4- حال التزامی 55

4-3-4-1-5- حال مستمر 55

4-3-4-2- زمان گذشته 56

4-3-4-2-1- گذشته ی ساده 56

4-3-4-2-2-گذشته ی استمراری 56

4-3-4-2-3-گذشته ی نقلی 56

4-3-4-2-4-گذشته ی بعید 56

4-3-4-2-5-گذشته ی التزامی 57

4-3-4-2-6-گذشته ی مستمر 57

4-3-4-3-آینده 57

4-3-5- دیدن 58

4-3-5-1- زمان حال 58

4-3-5-1-1-حال ساده 58

4-3-5-1-2-حال اخباری 58

4-3-5-1-3- حال التزامی 59

4-3-5-1-4- حال مستمر 59

4-3-5-2- زمان گذشته 60

4-3-5-2-1-گذشته ی ساده 60

4-3-5-2-2- گذشته ی استمراری 60

4-3-5-2-3-گذشته ی نقلی 60

4-3-5-2-4-گذشته ی بعید 61

4-3-5-2-5-گذشته ی التزامی 61

4-3-5-2-6- گذشته ی مستمر 61

4-3-5-3-آینده 62

4-3-6-رفتن 62

4-3-6-1- زمان حال 62

4-3-6-1-1- حال ساده 62

4-3-6-1-2- حال اخباری 62

4-3-6-1-3-حال التزامی 63

4-3-6-1-4-حال مستمر 63

4-3-6-2-زمان گذشته 64

4-3-6-2-1-گذشته ی ساده 64

4-3-6-2-2-گذشته ی استمراری 64

4-3-6-2-3-گذشته ی نقلی 64

4-3-6-2-4-گذشته ی بعید 65

4-3-6-2-5-گذشته ی التزامی 65

4-3-6-2-6-گذشته ی مستمر 66

4-3-6-3-آینده 66

4-3-7-شکستن 66

4-3-7-1-حال 66

4-3-7-1-1-حال ساده 66

4-3-7-1-2-حال اخباری 67

4-3-7-1-3- حال التزامی 67

4-3-7-1-4-حال مستمر 67

4-3-7-2-1-گذشته ی ساده 68

4-3-7-2-2- گذشته ی استمراری 68

4-3-7-2-3- گذشته ی نقلی 69

4-3-7-2-4- گذشته ی بعید 69

4-3-7-2-5- گذشته ی التزامی 70

4-3-7-2-6- گذشته ی مستمر 71

4-3-7-3- آینده 71

4-3-8- شنیدن 71

4-3-8-1-حال 71

4-3-8-1-1- حال ساده 71

4-3-8-1-2-حال اخباری 72

4-3-8-1-3- حال التزامی 72

4-3-8-1-4-حال مستمر 72

4-3-8-2-گذشته 73

4-3-8-2-1-گذشته ی ساده 73

4-3-8-2-2-گذشته ی استمراری 73

4-3-8-2-3-گذشته ی نقلی 74

4-3-8-2-4-گذشته ی بعید 74

4-3-8-2-5-گذشته ی التزامی 75

4-3-8-2-6-گذشته ی مستمر 75

4-3-8-3-آینده 76

4-3-9-گذاشتن 76

4-3-9-1-حال 76

4-3-9-1-1-حال ساده 76

4-3-9-1-2-حال اخباری 76

4-3-9-1-3-حال التزامی 76

4-3-9-1-4-حال مستمر 77

4-3-9-2- گذشته 77

4-3-9-2-1-گذشته ی ساده 77

4-3-9-2-2-گذشته ی استمراری 78

4-3-9-2-3-گذشته ی نقلی 78

4-3-9-2-4-گذشته ی بعید 78

4-3-9-2-5-گذشته ی التزامی 79

4-3-9-2-6-گذشته ی مستمر 79

4-3-9-3-آینده 80

4-3-10-نشستن 80

4-3-10-1-حال 80

4-3-10-1-1-حال ساده 80

4-3-10-1-2-حال اخباری 80

4-3-10-1-3-حال التزامی 80

4-3-10-1-4-حال مستمر 81

4-3-10-2-گذشته 81

4-3-10-2-1-گذشته ی ساده 81

4-3-10-2-2-گذشته ی استمراری 82

4-3-10-2-3-گذشته ی نقلی 82

4-3-10-2-4-گذشته ی بعید 82

4-3-10-2-5-گذشته ی التزامی 83

4-3-10-2-6-گذشته ی مستمر 83

4-3-10-3-آینده 83

فصل پنجم 85

نتیجه گیری 85

5- نتایج حاصل از پژوهش 85

منابع 94

چكیده

در این نوشتارمقایسه­ی دستگاه فعلی دوگونه ی زبانی سادات رضاتوفیقی و دیلی مورد بررسی قرارگرفته است . و تلاش شده است، تشریح صرف دستگاه فعلی بین دو منطقه از استان از دیدگاهزبان شناسیمورد مطالعه قرار گیرد . برای این که زمینه ی مناسب این مقایسه فراهم شود ­، فصلی به موقعیّت جغرافیایی این دو منطقه اختصاص داده شده است . در فصل سوّم ، نشانه ها و فرایندهای آوایی ، تفاوت ها وشباهت های این دو منطقه ،در خصوص واژگان غیر فعلی بیان شده اند . افزون بر این ، فعل در زمان های مختلف صرف شده است. نگارنده در این راستا با صورت هایی از افعال که کاربرد ندارند مواجه شده است پس برای فهم بهتر واژگان و درک تلّفظ اصیل آن ها برمبنای آوانگاری نگاشته شده اند . روش تحقیق دراین پژوهش به صورت میدانی بوده است و نگارنده با مراجعه ی مستقیم به افراد بومی منطقه مطالب را جمع آوری و طبقه بندی کرده است . هدف از این تحقیق: بالا بردن سطح آشنایی و شناساندن نحوه ادا و صرف فعل و حفظ صحیح گونه های فعلی در این دو منطقه می باشد .

۳-۳-4- شخصیت های ایستا 50

۳-4- تکنیک های شخصیت پردازی در همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها 51

3-4-1-شخصیت پردازی نمایشی.. 51

3-4-2-شخصیت پردازی از طریق خلق گفتگو. 51

۳-۴-۳- شخصیت پردازی به کمک توصیف عمل (کنش) 66

۳-4-4-توصیف صحنه و شخصیت پردازی.. 71

3-4-5- انتخاب نام و شخصیت پردازی.. 75

۳-4-6- شخصیت پردازی از طریق انتخاب لحن و شیوه ی گفتار. 78

3-5- شخصیت پردازی گزارشی.. 80

۳-5-1- شخصیت پردازی به کمک توصیف… 80

۳-5-2-توصیف افراد. 81

۳-۵-۳-توصیف رفتار. 81

۳-5-4- توصیف وضعیت ظاهری.. 84

۳-5-۵- توصیف اشیا ء. 86

3-5-6- توصیف مکان ها (Topographie) 88

۳-5-7- توصیف حیوانات.. 89

فصل چهارم: جمع بندی و نتیجه گیری.. 92

4-1- جمع بندی و نتیجه گیری.. 93

4-2-پیشنهادها 96

پی نوشت… 97

فهرست منابع.. 102

چکیده

شخصیت و شخصیت پردازی یکی از عناصراصلی داستان است. رمان«همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها»، نوشته رضا قاسمی، یکی از آثار موفق داستانی در دهه هشتاد هجری است که از غنای شخصیت پردازی برخوردار است. در این رساله، در حد توان، با اتکا به تعاریف شخصیت و واکاوی شگردهای شخصیت پردازی، ابتدا به تفکیکِ حوزه های کنش کرداری شخصیت های این رمان پرداخته و در پایان، مشخصات دقیق کرداری، گفتاری و اندیشگی هر شخصیت را به کمک اصطلاحات و تعابیر تخصصی فن داستان نشان داده ایم. «همنوایی شبانه ی ارکسترچوب ها» اثری سوررئالیستی است که در آن، برای پردازش شخصیت، بیشتر از شخصیت پردازی نمایشی استفاده شده است. از بین شگردهای شخصیت پردازی نمایشی، گفتگو بیشترین کاربرد را داشته است. شخصیت پردازی نمایشیِ «همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها» بیشتر باتکیه بر عنصر گفتگو انجام شده است و در بیشتر موارد، مخاطب از طریق گفتگوهای متعدد به عالم درون شخصیت ها راه می بابد، در این میان، گفتگوهای درونی باتک گویی های فردی (گفتگوی شخصیت باخود) کارکرد بیشتری دارند. به عبارت روشن تر، شخصیت های «همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها» درون گرا هستند.

واژه های کلیدی: همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها، رضا قاسمی، رمان سوررئال، شخصیت پردازی.

-1- مسئله ی تحقیق

مسئله ی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، بررسی شخصیت و شخصیت پردازی در رمان همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها (۱۳۸۰) نوشته ی رضا قاسمی است. داستان از دیدگاه اول شخص بیان می شود و حکایت یک روشنفکر ایرانی است که به کشور فرانسه پناهنده شده و در اتاق زیر شیروانیِ ساختمانی در یکی از محلات پاریس زندگی می کند که ساکنانش را چند فرانسوی و ایرانی تبعیدی تشکیل داده اند. نویسنده واقعیت و خیال را در این داستان به هم آمیخته و ساختاری مالیخولیایی ایجاد کرده. تم اصلی رمان همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها، ترس و ویرانی است. تنهایی، بی پناهی، احساس پوچی و افسردگی، دلزدگی و خستگی خصوصیات مشترك اغلب این رانده شدگان یا فراریان از وطن است. سرزمین نوین نتوانسته به آن ها هویتی تازه بدهد، و آنان به سختی احساس بی ریشگی و بی هویتی می كنند و این احساس آزارشان می دهد. اغلب آن ها داروهای اعصاب و آرام بخش مصرف می كنند¹.

شخصیت پردازی یکی از عناصر اصلی داستان در پیشبرد طرح است که در طول دوره ی داستان نویسی بر اساس شرایط زمان وشناخت انسان از خود و دیگران دستخوش تغییراتی شده است. در داستان پردازی پیشامدرن نویسنده جمله های زیادی را صرف شناساندن ویژگی های شخصیت از طریق توصیف مستقیم می کند. تاجایی که گاه جمله های زیادی را به طرز لباس پوشیدن شخصیت اختصاص می دهدیا به طورصریح و مستقیم ویژگی های ظاهری و شخصیت ها را بیان می کند و یک شخصیتِ از پیش شناخته شده را در اختیار خواننده قرار می دهد که با این روند، شخصیت و تمامِ کنش ها و واکنش هایش برای خواننده قابل پیش بینی است و خواننده در موقعیت های مختلف بر اساس شناختی که از شخصیت دارد می تواند اعمال او را پیش بینی کند. در داستان نویسی مدرن و پسامدرن نویسنده عمل داستانی را متوقف نمی کند تا باجمله هایی، شخصیت ها را معرفی و توصیف کند، بلکه برای آن که شخصیت را برای مخاطب قابل درک و شناخت نماید، او را از خلال گفتگو هایش – چه با خود و چه با دیگران و همچنین اعمالی که انجام می دهد باز می نمایاند. در داستان های پیشامدرن، نویسنده به شخصیت های خود قاطعانه صفت هایی نسبت می دهد، اما نویسنده ی مدرن و پست مدرن به خوبی می داند که خصوصیات آدم ها نه تنها مطلق وپایدار نیست (البته اگر شخصیت جامع باشد) بلکه در شرایط مختلف و به نسبت دیگر آدم ها و موقعیت های گوناگون تغییراتی خواهد داشت.

به شخصیت پردازی به شیوه ی نخست که بیشتر از طریق توصیفات مستقیم انجام می شده است و امروزه نیز گاه در داستان نویسی از آن استفاده می شود، شخصیت پردازی گزارشی و به شیوه ی جدیدتر آن، که غیرمستقیم است، نمایشی می گویند. درشیوه ی گزارشی از توصیف ظاهر، اخلاق و رفتار، مکان، زمان و… کمک گرفته می شود؛ و در شخصیت پردازی نمایشی یشتر از گفتگو، عمل، نام، صحنه، لحن وشیوه ی گفتار.

بررسی ساختار و چگونگی شخصیت پردازی در همنوایی شبانه ی ارکستر چوب ها–با توجه به تعابیر و تعاریف مذکور – مسئله ی اصلی این رساله است.

۱-2- ضرورت تحقیق

اگر چه در زمینه ی شخصیت و شخصیت پردازی در آثار نویسندگان مختلف کارهایی انجام شده و کتاب هایی نوشته شده است و همچنین مقاله هایی در زمینه ی آثار این نویسنده تآلیف شده است، اما تاکنون پژوهشگر یا پژوهشگرانی به بررسی شخصیت پردازی در این اثر به شیوه ای که در این تحقیق پرداخته شده است نپرداخته اند. البته به همین نکته نیز توجه کنیم که در ساختار آثار سورئال و رئالیستی شخصیت و شخصیت پردازی اهمیت بسیار بالایی دارد. از این رو تحلیل شخصیت پردازی در اثر مذکور امری ضروری می نماید.

1-3-پیشینیه ی تحقیق

1- داوودی حموله، ثریا. (1382). «برنیامدن از پس غربت این جهان غربتی»، شماره های 41-39، نشریه نافه.

2- سمیعی، عنایت. (1381). « این های برای آینه گم كردگان، نقد و بررسی كتاب «همنوایی شبانه اركستر چوب ها»، شماره های 29/28، نشریه ی حیات نو.

3- صادقی، لیلا. (1383). «هم زمانی همنوایی شبانه ی اركستر چوب ها با سلاخ خانه شماره 5 و بوف كور»، نشریه ی كلك، شماره های 149-150.

4- عبداللهی، ارسلان. (1383). «معمای معمار كلمات، نقد نمایشنامه های رضا قاسمی»، شماره76، نشریه ی عصر پنج شنبه.

5- فضل اللهی، نسیبه. (1384). «سقوط خود، نقد رمان “همنوایی شبانه اركستر چوب ها”»، 25/7/1384، نشریه ی شرق.

3-2- ملاک های دو گانه عاقلی ودیوانگی ……………………………………………………………………………31

3-3- مفهوم دیوانگی …………………………………………………………………………………………………………….35

3-4- انواع دیوانگی ………………………………………………………………………………………………………………..35

3-4-1- دیوانگی واقعی ………………………………………………………………………………………………………35

3-4-2- دیوانگی تصنعی ……………………………………………………………………………………………………37

3-4-3- دیوانه های عاقل نما …………………………………………………………………………………………….37

3-4-4- دیوانگان ما فوق عقلای معمولی ………………………………………………………………………….38

3-5- جنون در فرهنگ مردم ……………………………………………………………………………………………….39

3-6- نام های مترادف با دیوانه …………………………………………………………………………………………….40

3-7- انواع دیوانگی از دیدگاه ابوالقاسم نیشابوری ………………………………………………………………..41

3-7-1- کسانی که از خوف خدا دیوانه می شوند ……………………………………………………………..41

3-7-2- کسانی که خود را به دیوانگی می زنند ………………………………………………………………..42

3-7-3- کسانی که برای رسیدن به ثروت خود را به دیوانگی می زنند ……………………………42

3-7-4- کسانی که برای آسوده زیستن خود را به دیوانگی می زنند ……………………………….42

3-7-5- کسانی که برای نجات از بلا و خطر خود را به دیوانگی می زنند ………………………43

فصل چهارم: مفهوم جنون الهی وعقلاء المجانین……………………………………………………………44

4-1- مفهوم جنون الهی ……………………………………………………………………………………………………….45

4-2- جایگاه عقلاءالمجانین در شعر وادبیّات فارسی ……………………………………………………………50

4-3- دیوانگان در آثار عطّار ………………………………………………………………………………………………….53

4-4- شخصیّت دیوانگان در مثنوی مولانا …………………………………………………………………………….60

4-4-1- حکایت ذوالنون از دیدگاه مولانا …………………………………………………………………………..67

4-4-2- آگاهی مریدان از دیوانه نمایی عامدانه ذوالنون …………………………………………………..71

4-4-2-1- جنبه اجتماعی ………………………………………………………………………………………………71

4-4-2-2- جنبه اخلاقی …………………………………………………………………………………………………72

4-4-2-3- جنبه عرفانی ………………………………………………………………………………………………….72

فصل پنجم: دیوانه ودیوانه نمایی در شعر وادبیّات فارسی تا پایان قرن هفتم ………..75

5-1- ویژگی­های دیوانگان در شعر وادبیّات فارسی ………………………………………………………………76

5-1-1- گستاخی ورک گویی دیوانگان………………………………………………………………………………77

5-1-2- اعتراض گستاخی دیوانگان با خدا…………………………………………………………………………79

5-1-3- اعتراض دیوانگان بر خلقت…………………………………………………………………………………….81

5-1-4- اعتراض به ریاکاری زاهدان و واعظان ………………………………………………………………….84

5-1-5- اعتراض بر امیال درونی وهواهای نفسانی …………………………………………………………….85

5-1-6- اعتراض دیوانگان بر خود خواهی ………………………………………………………………………….86

5-1-7- اعتراض بر خرافات ………………………………………………………………………………………………..87

5-1-8- اعتراض بر ظالمان وپادشاهان ………………………………………………………………………………89

5-1-9- اعتراض بر انحرافات اخلاقی ………………………………………………… …………………………….94

5-1-10- از خود گذشتگی ………………………………………………………………………………………………..96

5-1-11- بی تکلفی دیوانگان …………………………………………………………………………………………….98

5-1-12- تسلیم و رضا ……………………………………………………………………………………………………101

5-1-13- عاشق پیشگی ………………………………………………………………………………………………….104

5-1-14- تحمّل رنج ودرد ………………………………………………………………………………………………109

5-1-15- عقل در نگاه دیوانگان ……………………………………………………………………………………..113

5-1-16- مرگ از نگاه دیوانگان ………………………………………………………………………………………117

5-1-17- دنیا در نظر دیوانگان ……………………………………………………………………………………….121

5-1-18- بیداری مردمان زمان از سخنان شوریدگان دیوانه …………………………………………123

5-1-19- زیبایی ودیوانگی ………………………………………………………………………………………………124

فصل ششم: بحث ونتیجه گیری ……………………………………………………………………………………..126

6-1- نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………127

6-2- پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………130

فهرست منابع ……………………………………………………………………………………………..131

چکیده

مطالب این پایان­نامه در باره­ی دیوانگی و دیوانگان در شعر و ادب فارسی از دوره­های آغازین ادب فارسی تا قرن هفتم هجری است. حضور این طبقه در دوره­های مختلف متفاوت بوده و حتّی در یک دوره بعضی شاعران مخصوصاً شعرای متصوّفه مطالب و نکات آموزنده­ای از زبان این طبقه بیان کرده­اند. برای این که زمینه مناسب ورود به این بحث فراهم آید، ابتدا لازم دیده شد که مطالبی در باره دیوانگان آورده شود. ریشه­یابی واژه­ی دیوانه و ارتباط آن با دیو هم از نکاتی بود که با این نوشته در پیوند است. به همین سبب تا آن­جا که ضرورت داشت به سابقه­ی دیو و مفهوم آن در بین ایرانیان و هندوان اشاره شده و علل و اسباب خباثت و انتساب این موجود به تبه­کاری هم ذکر شده است. بنابراین در این پایان­نامه مسیر دیوانگی مورد بررسی قرار گرفته است. در بررسی­های انجام گرفته در متون ادبی این نکته مهم حاصل شده که بر خلاف عوام اندیشی، دیدگاه شاعران مخصوصاً شعرای صوفی مسلک نسبت به دیوانگان مثبت بوده است. به طوری که می­بینیم مطالب و نکته­های بسیار حکیمانه­ و حقایق ناگفتنی از زبان همین طایفه بیان شده است. به هر حال تجّلی دیوانگان در ادب فارسی همراه صفاتی بوده­اند که فصل پنجم این پایانه اختصاص به این صفات یافته است؛ صفاتی هم چون گستاخی و رک­گویی، اعتراض به وضعیت موجود، اعتراض به هستی و نظام خلقت و جامعه و حاکمان، عاشق پیشگی، بیان نکته­های حکیمانه، به سخره­گرفتن عقل و عاقلی و … این­ها مطالبی است که در این پایان­نامه بدان­ها پرداخته شده است.

واژه­های کلیدی: دیو، دیوانه، دیوانه­نمایی، جنون، جنون­الهی، عقلاء­المجانین، تصوف و عرفان.

مقدمه:

اگر ادّعا شود که بخش وسیعی از منابع فرهنگی این مرز و بوم را هم چون آیین­ها، باورها، اعتقادات و حتّی رویدادهای تاریخی را شعر منتقل کرده است نه کتاب­هایی که به منظور خاصی نگاشته شده­اند ادّعای بی­موردی نخواهند کرد. خوشبختانه این منبع غنّی، یعنی شعر در زبان فارسی از قدمت دیرینه­ای برخوردار است و ایران و زبان پارسی یکی از قدیمی­ترین و غنّی­ترین آثار شعری و ادبی جهان را در خود نهفته دارد. قدیمی­ترین آثاری که حفظ شده و موجود می­باشند و می­توان آن­ها را در ردیف آثار شعری و منظوم زبان فارسی نامید، گات­های زردشت می­باشند.

شعر در زبان فارسی با سیر تکاملی جوامع بشری نیز دستخوش تغییرات بسیاری زیادی شد. «در قرن چهارم و اواخر قرن پنجم شعرحماسی رونق زیادی یافت و حماسه­های ملی دراین دوره به درجه­ای رسید که مهم­ترین آثار حماسی ایران و یکی از بهترین حماسه­های ملی عالم یعنی شاهنامه در همین دوره بوجود آمد است.»(صفا، 1373: 1/366). با آغاز قرن پنجم تا اواخر قرن ششم تحولات بسیار مهمّی در تاریخ اجتماعی ایران بوجود آمد که به میزان بسیار زیادی شعر را متأثّر از آن حوادث ساخت و دگرگونی­هایی در شعر و ادبیّات فارسی و عرب بوجود آورد. قرن پنجم و ششم دوره­ای بود پر اضطراب که از برافتادن حکومت غزنوی در خراسان و حکومت­های ایرانی در عراق و فارس و کرمان و گرگان و طبرستان آغاز می­شود و قبایل مختلفی بخصوص ترک­ها و تاتارها برسرزمین­­های ماوراءالنهر و خراسان حمله آورده و این سرزمین­ها را بارها به اشغال خود درآوردند و قتل و غارت وجنایات و خون­­ریزی­های زیادی به وقوع پیوست. این وقایع تلخ، ادبیّات و شعر را به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر خود قرار داد. رواج یافتن و اوج گرفتن شعر عرفانی در آن دوره بازتاب و نتیجه همان قتل و جور و جنایت­ها بود. « در آن زمان که ناتوانی مردم مشهود بود و قدرت مقابله با تجاوزات را نداشتند، دست به دامان خدا برده و غم و دردهای سنگین دل­های افسرده و داغ دیده خود را با خدا در میان گذاشته و با خدا به راز و نیاز و دعا پرداخته.»(­شجیعی، 1373: 18)

عطّار یکی از شاعران عارفی است که با آثار خود، شعر عرفانی را به اوج رساند. عطّار در­باره زمان خود و نحوه­ی برخورد مردم با وی چنین گفته است:

«قصد من بسیار مردم کرده­اند		خاطر مسکین من آزرده­اند
جور بسیار از جهان بر من رسید		جـور دنــیا را هــمـی بـایـــدکـــشیـــد.» (عطّار ،1389، 94).

گفته­های عطّار حاکی است که نه تنها حکام مستبد، اندیشمندان و سخنوران را مورد آزار و اذیت قرار می­دادند بلکه مردم عادی به سبب جهل و بی­سوادی و هم­چنین به سبب طمع و خودشیرینی و چاپلوسی برای قدرت حاکم، این اندیشمندان را آزار و اذیّت می­کردند و این آزار و اذّیت بیش­تر باعث می­شد که شاعران به خلوت­گزینی و عزلّت پناه ببرند. با پناه بردن مردم و اندیشمندان به خدا و توکل کردن بر او، زمینه­ای شد که صومعه­ها و خانقاه­ها گسترش یابند و عارفان و زاهدان زیادی به صومعه­ها پناه ببرند و خلوت گزینی و عبادت و یاری خواستن از خدا به صورت یک فرهنگ غالب درآید. خلوت گزینی و اعتراض به وضع زمان و توکل خواستن از خدا باعث شد توجه ارباب و اندیشمندان به شعر عرفانی جلب شود و همین امر باعث شد شعر عرفانی بخش عمده­ای از تاریخ ادبیّات ایران در آن دوره را به خود اختصاص دهد و عارفان مشهور و بزرگی در عرصه ادبیّات فارسی و عرفان ایرانی ظهور یابند و شعر عرفانی را بر اوج قلّل ادبیّات فارسی قرار دهند و خود نیز بر آن قلّل جاودانه مانند. از معروف­ترین عرفای آن دوره سنایی، عطّار، مولوی و … می­باشند که آثار بسیار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که نه تنها مایه افتخار ادبیّات فارسی می­باشند بلکه ادبیّات جهان نیز به آن­ها فخر می­بالد.

با پیدایش عرفان وگسترش یافتن صومعه و خانقاه­ها، برخی از عناصر ماندگار شعر هم­چنان به حیات خود ادامه داد و برخی نیز با همان صورت ظاهر به صورت نمادین در شعر تجلّی یافت. آن چه در شعر این دوره تحت عنوان هفت وادی عرفان و تعبیری نزدیک به آن شهرت می­یابد، بدون شک چیزی جز همان هفت خوانِ حماسی دوران پیشین نیست. دشمن و دیو بیرون و درون وجود آدمی راه می­یابد و از این رو رستم وجودِ انسان با دیو درون در پیکار است.