آویشن كوهی ایران Thymus kotschyanus

آویشن از دیر باز به علت داشتن عطر و خواص دارویی در همه جای دنیا مورد استفاده قرار گرفته شده است، در سیر تكاملی این گیاه، تكامل آن از طریق طبیعت و انسان انجام گرفته است. با انجام مطالعات فلورستیكی حدود 250 گونه آویشن در جهان و 18 گونه آویشن در ایران مورد شناسایی قرار گرفته است (جم زاده، 1388) كه از این تعداد، قبلا 14 گونه و زیرگونه توسط رشینگر[1] (1982) گزارش شده بود.

ایران با وجود داشتن 11 اقلیم از 13 اقلیم جهانی، دامنه تغییرات دمایی بالا (50 درجه) شرایط متفاوت اکولوژیکی، زیست محیطی، 300 روز آفتابی در سال و همچنین با وجود آن که 6/22 درصد از 7500 گونه گیاهی فلات بزرگ ایران، دارویی و صنعتی است ولی به دلیل نبود آگاهی کافی مردم و عدم وجود مطالعات کمی و کیفی مناسب حداکثر از 300 گونه استفاده می شود، میزان 7500 گونه تقریباً سه برابر پوشش گیاهی قاره اروپا است(بی نام، 1388).

به طوری که در جهان، به ویژه در کشورهای توسعه یافته با مضرات داروهای شیمیایی شناخت کافی دارند و گرایش به مصرف گیاهان دارویی در حال افزایش است. در ایران پیشرفت چشم گیری در تولید و مصرف آنها دیده نمی شود. بررسی ابعاد اقتصادی– اجتماعی تولید و مصرف گیاهان دارویی موید نکات بسیار مهمی است با وجودی که برآورد می شود حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی و فرآورده های آن 100 میلیارد دلار در سال است ولی فقط حدود 07/0 درصد آن سهم ایران است( 60 میلیون دلار) کشوری با بیش از 2300 گونه گیاهی با ظرفیت بالقوه گیاهی بسیار بالا که حدود 800 گونه آنها دارویی است و از این تعداد نیز 100 گونه از اقلام قابل توجه در امر تولید دارو، لوازم آرایشی و … می باشد که چنین وضعیتی قابل قبول نیست (بی نام، 1388).

اسانس آویشن در ردیف 10 اسانس معروف دنیاست که جایگاه اقتصادی خاصی در تجارت جهانی دارد، در بین داروهای تولید شده گیاه آویشن در جهان بعد از نعناع در رتبه دوم قرار دارد (فخرطباطبایی، 1385).

کشور ایران با موقعیت خاص آب و هوایی، گذشته درخشان در زمینه دانش گیاهان دارویی، وجود تنوع گونه ای و ژنتیکی فراوان و وجود 600 گونه گیاه دارویی از خانواده های مختلف در ایران که این رقم بیش از پنج برابر کل گیاهان دارویی تمامی کشورهای قاره ی اروپاست (قاسمی، 1389)، شرایط بسیار مطلوبی برای توسعه دانش گیاهان دارویی در جهان برخوردار است. به رغم این توان بالقوه سطح زیر کشت گیاهان دارویی در سال 1388 حدود 40049 هکتار بوده است، بر اساس این آمار میزان تولید گیاهان دارویی در عرصه ها، 65876 تن می باشد. از نظر تنوع گونه های زیر کشت، این ارقام به حدود 40 گونه محدود می شود( بی نام، 1388).

گیاهان دارویی منبع غنی از مواد مؤثره اصلی برای ساخت بسیاری از داروها می باشند. این مواد اگرچه اساساً با هدایت فرایندهای ژنتیکی ساخته می شوند، ولی ساخت آن ها به طور بارزی تحت تأثیر عوامل محیطی قرار می گیرد. کیفیت و میزان متابولیت های یک گیاه در رویشگاه ها و مناطق مختلف تغییر می یابد که دلیل این امر نوسان فعالیت های متابولیکی گیاه در اثر عوامل مختلف محیطی است. زمانی که برخی عوامل محیطی تغییر یابند، باید موجود زنده به هر نحوی با محیط جدید سازگار شود که این سازگاری بر فرایندهای بیوشیمیایی و فنوتیپی استوار است (امیدبیگی، 1388). در پی این اصل، همچنان این روند سازگاری ادامه دارد و در شرایط اقلیمی و اکولوژی متفاوت این متابولیت ها در گیاهان مختلف کم و بیش دستخوش تغییر می شوند، لذا گونه های یکسان و متفاوت این گیاهان در شرایط اقلیمی و اکولوژی خاص از نظر کمیت و کیفیت مواد موثره تیپ ها و مونه های متفاوت و متنوعی را تشکیل می دهند، که این تنوع خود منجر به تفاوت در دامنه فعالیت های دارویی و بیولوژیک نیز می شود. انعطاف پذیری ژنتیکی جمعیت های گیاهی بروز این تنوع را امکان پذیر ساخته چنان که به تدریج تحت تاثیر نیروی تکامل، در مناطق جغرافیایی مختلف جمعیت هایی از یک گونه بوجود می آیند که از نظر فعالیت های بیولوژیکی، فیزیولوژیکی، شیمیایی، بوتانیکی و نهایتاً ژنتیکی از یکدیگر متمایزند. زمانی که گیاه در ابتدا با تغییرات محیطی خاص روبرو می شود، تغییراتی در رفتار فیزیولوژیکی آن در جهت سازگاری به محیط جدید ایجاد می شود که این تغییرات معمولاً ناپایدارند ولی اگر اوضاع محیطی مذکور در محل رویش گیاه پایدار شود، نسل های بعدی در جهت سازگاری به محیط جدید انتخاب می شوند و این سازگاری به تدریج به صفات موروثی و قابل انتقال به نتاج تبدیل می شوند. اکثر عوامل محیطی ابتدا روی متابولیسم اولیه گیاه تأثیر می گذارند و متعاقباً متابولیسم ثانوی نیز تحت تأثیر قرار می گیرد که نحوه تأثیر عوامل مختلف می تواند به شکل تغییر در تناسب اندام های گیاهی، عملکرد متابولیت ها در واحد وزن خشک و نسبت اجزای متابولیت های ثانویه در گیاه باشد (برنات، 2008).

لذا همان طور که گفته شد جمعیت های وحشی یک گونه در شرایط اقلیمی و اکولوژی متفاوت از نظر مورفولوژی، تیپ رشدی و شیمیایی ناهمگن هستند. بنابراین برای استفاده اصولی و صنعتی از این گیاهان لازم است که هویت و ماهیت آنان از مناظر مختلف ژنتیکی، شیمیایی و تولیدی بررسی شود. اگر نیاز است یک گونه دارویی بنا به اهمیت اقتصادی و بویژه در معرض خطر قرار گرفتن جمعیت های آن گونه، به سیستم های کشاورزی وارد شود و اهلی گردد، باید در نظر داشت که اولین و مهمترین استراتژی اهلی کردن شامل بررسی دقیق جنبه های شیمیایی، ژنتیکی، اکوفیزیولوژیکی و همچنین پتانسیل تولید جمعیت های گیاهی گونه مورد نظر می باشد. شناسایی جمعیت های مختلف و گزینش افراد برتر از لحاظ خصوصیات رشدی و تیپ شیمیایی در بین جمعیت های طبیعی گیاهان دارویی اولین و مهمترین مرحله در طی اهلی کردن این گیاهان است. در مورد گیاهان دارویی باید اذعان داشت که 75-60 درصد ارقامی که امروزه در کشت و صنعت ها کشت و تولید می شوند از طریق روش های ساده انتخاب در بین جمعیت های وحشی یا توده های بومی بدست آمده اند که البته کارایی انتخاب به وجود و شناخت دقیق تنوع بستگی دارد (برنات، 2002؛ نمت، 2000).

بطور كلی برنامه های اولیه بهنژادی یک رقم، ایجاد یا اطلاع از میزان تنوع موجود در ارقام زراعی و خویشاوندان وحشی گونه می باشد. با توجه به ماهیت صفات ارزشمند، متخصصین بهنژادی استراتژی خود را بر اساس میزان تنوع، ماهیت و وراثت پذیری صفات مورد نظر انتخاب می كنند. خاصیت تركیب پذیری مواد ژنتیكی این فرصت را فراهم می كند تا بهنژادگر بتواند به شناسایی والد برتر در یک تلاقی پی ببرد (اهدایی، 1370 ؛ عبد میشانی و همكاران، 1378).

روش های مختلفی برای برآورد تنوع ژنتیکی در گونه های گیاهی وجود دارد که شامل صفات مورفولوژیکی و در ضمن استفاده از نشانگرهای مولکولی نیز به عنوان ابزاز قوی بسیار مناسب است. با توجه به اینکه روش های مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی هر کدام دارای مزایا و معایب خاص خود را دارند. لذا در خصوص كم و كیف استفاده آن ها برای بررسی تنوع ژنتیکی، بین محققین اختلاف نظر وجود دارد. برخی عقیده دارند که اکثر نشانگرهای مولکولی عمده تغییرات ژنومی را در قسمت های غیر رمز کننده ژنوم تعیین می كنند. بنابراین از این نظر ممکن است نتوان ارتباط مستقیم بین تنوع مولکولی و مورفولوژیکی ایجاد کرد (محمدی، 1385 و احمد زاده، 1386). بعضی دیگر معتقد هستند که تعیین تنوع فقط بر اساس صفات مورفولوژیکی اطلاعات كافی در جهت برآورد تشابهات و یا اختلافات بین ژنوتیپ ها و یا جمعیت های مختلف را ممكن است، فراهم نكند اگر چه در جای خود ارزشمند است. با این وجود استفاده داده های مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و مولکولی می تواند توصیف و تفسیر مناسب و جامعی از تنوع بیولوژیکی ارقام، گونه ها و جنس های گیاهی را فراهم نماید (محمدی، 1385).

بر اساس شرایط اكو- جغرافیایی بسیار متنوع ایران، برای بسیاری از گونه های گیاهی تنوع ژنتیكی فراوانی بین ارقام بومی و خویشاوندهای وحشی آن ها وجود دارد. البته این تغییرات برای گونه های كه مركز ژنتیكی آن ها ایران می باشد، اهمیت بیشتری دارد. البته شناسایی صفاتی كه در تنوع گونه هایی مختلف نقش مؤثری دارند، و تعیین ارتباط و همبستگی بین صفات و همچنین تببین ارتباط بین الگوی تنوع و پراكنش جغرافیایی برای بهنژادگران بسیار حائز اهمیت است. بنابراین تعیین روابط خویشاوندی فنتیك[5] و فیلوژنتیك[6] گونه‌های جنس آویشن به منظور ایجاد تلاقی بین گونه‌ای و تهیه گونه های حد واسط به منظور ایجاد ارقام تجاری ارزشمند جدید بسیار اهمیت دارد. در این ارتباط بررسی و مقایسه كارایی نشانگر های مولكولی، بیوشیمیایی و مورفولوژیكی در تفكیک جمعیت های آویشن کوهی و شناسایی صفات مورفولوژیكی، بیوشیمیایی و مولكولی که در تمایز جمعیت ها و اندازه گیری مقدار تشابهات آن ها در مسیر تكاملی این جمعیت ها مورد توجه قرار گرفته و همچنین پیشنهاد خطی مشی مناسب برنامه های بهنژادی برای بهبود تیپ های شیمیایی موجود از اهداف مهم این پژوهش می باشد.

1-2- ویژگی های مورفولوژیکی

جنس آویشن[7] (تیموس) به عنوان یکی از جنس های خانواده نعنا و زیر خانواده نپتوایده[8] ، گیاهی چوبی، کوتاه قد، کپه­ای چند ساله با برگ­هایی واجد کناره های صاف و بدون دندانه است. در اکثر گونه­ ها سطح برگ، کاسبرگ و گلبرگ­ها پوشیده از کرک­های ترشحی متراکم به رنگ­های قرمز، زرد و گاهی بی رنگ است. مجموعه گل شامل تعداد زیادی گل است که معمولاً در انتهای شاخه­ها به حالت کپه­ای قرار می­گیرند. کاسه گل دارای دو لبه کاملاً مشخص می­باشد که لبه بالایی دارای سه قسمت کوتاه و پهن و لبه پایینی دارای دو لبه کاملاً مشخص است. جنس آویشن از نظر شکل ظاهری، رنگ برگ­، رنگ گل­، روغن اسانس و ترکیبات فیتوشیمیایی بسیار متنوع است (جم­زاد، 1373).

آویشن در نواحی مختلف مدیترانه و برخی نواحی آسیا می­روید و امروزه در مناطق مختلف جهان و از جمله در ایران کشت و تولید می شود (عزیزی، 1383). مبدا پیدایش این جنس دوران سوم زمین شناسی است و در فلور خشکی پسند این دوره آن را یافته اند و به دنبال توسعه مناطق خشک به خصوص در دوره پلیوسن و بعد از آن تا به امروز تکامل این جنس صورت گرفته است (مورالس[9]، 2002). در مورد تعداد گونه های آویشن از نظر علم رده بندی گزارش های متفاوتی وجود دارد، تعداد گونه های آن در بعضی از گزارش ها به 800 گونه می رسد، اما با در نظر گرفتن کمترین مقدار تنوع مورفولوژیکی 215 گونه از این جنس توسط مورالس (2002) گزارش گردیده است.از میان گونه های آویشن 18 گونه از ایران شناسایی شده است که از این تعداد قبلا 14 گونه و زیرگونه توسط پروفسور رشینگر در فلور ایرانیکا گزارش گریده بود (ریشنگر، 1982). گونه­ های وحشی موجود در ایران، 10 گونه در استان­های شمالی (گرگان، گیلان، مازندران)، 11 گونه در استان­های غربی (آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاه، همدان، کردستان، لرستان، چهارمحال بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و اصفهان)، هفت گونه در مرکز (تهران، سمنان، قزوین، اراک، یزد)، یک گونه در فارس و دو گونه در کرمان وجود دارد (جم­زاد، 1373؛ شکل 2-1).

شکل2-1- پراگندگی گونه­ های جنس تیموس در ایران، به تفکیک مناطق و تعداد گونه­ ها (جم زاد،1373).

چهار گونه شاملT. carmanicus ، T. daenensis، T. trautvetteri وT. persicus انحصاری کشورمان هستند. آویشن بومی اروپا و آسیا است و به دلایل متعدد شناسایی و تعیین موقعیت تاکسونومیکی گونه­ های آن دشوار می­باشد. یکی از این دلایل هیبریداسیون بین گونه­ای در این جنس و تنوع مورفولوژیکی موجود در گونه­ هاست.

1-3- انواع آویشن ها

دانشمندان و گیاهشناسان مختلف، جنس آویشن را در سه جنس مختلف تقسیم بندی کردند (نوویکو و کاپلو[11]، 1984) که شامل:

1- جنس Zataria

2- جنس Ziziphora

3- جنس Thymus

1-3-1- جنس Zataria

دارای گونه‌ای به نام .Zatzria multiflora Boiss است. این گیاه در جنوب ایران تحت نام آویشن شیرازی یا آویشن برگ پهن شناخته شده است (جم زاده، 1373). بوته‌هایی با پایه چوبی به ارتفاع 80-30 سانتی‌متر، پرساقه، گردینه پوش، سبز متمایل به سفید به شکل تیموس‌ها و معطر می‌باشد. ساقه‌ها متعدد، محکم و مقاوم با پایه چوبی و پوست خاکستری متمایل به سفید یا کمی متمایل به قهوه‌ای، بسیار منشعب، با شاخه‌های باریک متمایل به سفید و گردینه پوش است (قهرمان، 1380).

[1] Rechinger

[2]Bernath

[3]Nemeth

3Genetic Diversity or Variation

[5]Phenetic

[6]Phylogenetic

[7]Thymus

[8]Nepetoideae

[9]Morales

[10]Rechinger

[11] Noviko and Kapelev

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است