2

1-2- هدف. . . . . . . . . . . .

5

1-3- پیشینه تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

1-4- روش کار و تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . .

7

فصل دوم: نگاهی به زندگی و آثار سعدی

 

 

 

2-1- زندگی نامه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

2-2- آثار سعدی. . . . . . . . . . . . . . .

11

 

 

فصل سوم: جایگاه صبر و سکوت در آیات و روایات اسلامی

 

 

3-1- معانی و مفاهیم صبر. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .

13

3-2- صبر در قرآن کریم. . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

3-3- زمینه های صبر در قرآن. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

3-3-1- صبر، ابزار تکامل. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

3-3-2- سرمشق گیری از قهرمانان صبر. . . . . . . . .. . . . .

16

3-3-3- صبر در مقام توکل به لطف خداوند. . . . . . . . . . . . . . .

17

3-3-4- صبر در مقام فرمانبرداری خداوند. . . . . . . . . . . . . .

17

3-3-5- صبر و ایمان به مشیت خداوند. . . . . . . . . . . . . .

19

3-4- جایگاه صبر و صابران در قرآن. . . . . . . . . . . . . . . .

19

3-5-1- حضرت ایوب (ع) اسطوره صبر در برابر سختی ها. . . . .

20

3-5-2- حضرت یعقوب، اسطوره صبر و گذشت. . . . . . . . . . . . . . .

21

3-5-3- حضرت یوسف قهرمان صبر و شکیبایی در برابر گناه. . .

21

3-3-6- حضرت اسماعیل اسوه صبر در فرمانبرداری از خداوند. .. . . . . . . .

22

عنوان

صفحه

3-6- صبر و استقامت در سیره پیامبر اعظم (ص). . . . . . . . . .

23

3-6-1- صلح حدیبیه جلوه صبر پیامبر (ص). . .. . . . . . .

23

3-7- صبر در روایات اسلامی. . . . . . . .

24

3-8- معانی و مفاهیم سکوت. . . . . . . . . . . . . .

27

3-8-1- سکوت در آیات قرآن مجید. . . . . . . . .

28

3-8-2- سکوت در روایات اسلامی. . . . . . . . . . . .

30

3-8-3- نقش سکوت و اصلاح زبان. . . . . . . . . . .

33

3-8-4- اصول کلی برای دفع خطرات زبان. . . . . . . . . . .

36

3-8-4-1- توجه جدی به خطرات زبان. . . . . . . . . . .

37

3-8-2- سکوت. . . . . . . . . . . . . . . . .

37

3-8-4-3- حفظ زبان. . . . . . . . . . . . . .

38

3-8-6-سکوت در سیره نظری و عملی فرزانگان تاریخ. . . . .

39

 

 

فصل چهارم: جایگاه صبر و سکوت در ادبیات فارسی

 

 

4-1- منزلت و فواید صبر و سکوت در ادب فارسی. .. . . . . . . . .

42

 

 

فصل پنجم: جایگاه صبر و سکوت در آثار سعدی

 

 

5-1- منزلت صبر در آثار سعدی. . . . . . . .. . . .

54

5-1-1- نتیجة شیرین صبر. . . . . . . . . . . . . . .

58

5-1-2- صبر برای استفاده از وقت مناسب. . . . . . . . . . .

59

5-1-2- صبر برای حفظ عزت نفس. . . . . . .

59

5-1-4- ارتباط صبر و تحمل سختی ها. . . . . . . . . . . . .

60

5-1-5- فضیلت صبر در محنت و نداری. . . . . . . . . . . .

61

5-1-6- صبر و کامیابی. . . . . . . . . .. . . . . . . . .

62

5-1-7-1 صبر در سخن گفتن. . . . . .. . . . . .

63

5-1-8- صبر و عدالت در قضاوت. . . . . . . . . . .

63

5-1-9- صبر مایة عزت و بزرگی است. . .. . . . . . . .

64

عنوان	صفحه
5-1-10- صبر و شیرینی به امید وصال. . . . . . . . . . . . . .	65
5-1-11- پاداش صبر. . . . .. . . . . . . . .	66
5-1-12- صبر سیرت صاحب دلان است. . . . . . . . . . . .	66
5-1-13- صبر شرط وفاداری است. . . . . . . . . . . . . . . .	66
5-1-14- ناسازگاری صبر و عشق. . . . . . . . . . . . .	67
5-1-15- صبر و فرح. . . . . . . . . . . . . . .	71
5-1-16- صبر نابجا. . . . . . .. . . . . . . . . .	75
5-1-17- صبر و قناعت. . . . . . . . . . . . . . . . .	76
5-1-18- صبر و نگهداری عهد و پیمان. . . . . . . .	77
5-1-19- صبر و از خودگذشتگی. . . . . . . . . .	77
5-1-20- صبر و زیبایی. . . . . . . . . . .	78
5-1-21- صبر و مردانگی. . . . . . . . . . . . . .	80
5-1-22- صبر بر نامرادی های روزگار. . . . . .	81
5-1-23- صبر و بردباری در برابر افراد نادان. . . .. . . . . . . .	81
5-1-24- رابطه صبر و صفای باطن. . . . . . . . .	82
5-1-25- صبر در راه انجام وظیفه. . . . . . . . . . .	82
5-1-26- صبر در تصمیم گیری. . . . . . . . .	83
5-2- منزلت و جایگاه سکوت و خاموشی در آثار سعدی. . . . . . .	83
5-2-1- سکوت مصلحتی. .. . . . . . .	84
5-2-2- سکوت در برابر افراد دانشمند. . . . . . . . . . . .	85
5-2-3- سکوت برای جلوگیری از جنگ و دعوا. . . . . .	85
5-2-4- سکوت برای پرهیز از عواقب سخن. . . . . . . . . . . . .	85
5-2-5- سکوت برای جلوگیری از زخم زبان مردم. . . . . . . . . .	86
5-2-6- سکوت برای دوری از عیب جویی.. . . . . . . .	86
5-2-7- سکوت و سلامتی. . . . . . . . . .	87
5-2-8- سکوت برای جلوگیری از آسیب های زبان. . . . . . . .	87
5-2-9- سکوت در برابر جاهلان. . . .	88

عنوان	صفحه
5-2-10- سکوت برای دوری از یاوه گویی. . . .	89
5-2-11- سکوت برای اندیشیدن در کلام. . . . . . . . .	90
5-2-12- خاموشی برای پرده پوشی بر جهل. . . . . . . . . . .	92
5-2-13- سکوت برای رازداری. . . . . . .	94
5-2- سکوت برای پوشیدن عیب. . . . . . . . . . . . . .	94
5-2-15- سکوت برای جلوگیری از سوء استفاده دشمنان. . . . . . .	96
5-2-17- سکوت برای پرهیز از گناه. .. . . . . .	97
5-2-18- سکوت برای رعایت ادب. . . . . . . . . . .	99
5-2-19- سکوت برای رازداری و امانت داری. . . .	102
5-2-20- پرهیز از سکوت نابجا. . . . . . . . .	104
5-2-21- جذبه خاموشی در سیر و سلوک روحی. . . . . . .	105
5-2-22- خاموشی برای دوری از ریاکاری. . . . . . . . . . .	105
5-2-23- ارتباط خاموشی و بلوغ فکری. . . . . .. . . . . .	105
فصل ششم: نتیجه گیری یافته های طرح
6-1- نتیجه گیری. . . . . . . . . . .	106
6-2- پیشنهادها. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	107
فهرست منابع. . . . . . . . . . . . .	111
چکیده انگلیسی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	114

چکیده

پژوهش حاضر تلاش كرده است منزلت و جایگاه صبر وسكوت در آثار سعدی شیرازی را طرح و بررسی كند. صبر و سكوت به عنوان دو فضیلت انسانی كه از آگاهی و دانایی سرچشمه می گیرد و كردار و گفتار آدمیان را در جامعه آبیاری می كند. در آثار سعدی جایگاهی والا و ارجمند دارد. مفاهیم صبر و سكوت در آثار سعدی به شدّت تحت تأثیر معارف اسلامی مانند قرآن كریم و روایات و احادیث است. سعدی با طرح داستانك ها و اشعار نغز و به جا اهمیّت صبر و سكوت در مواضع مختلف را هنرمندانه طرح می كند آن گونه شنونده و خواننده را از نظر تربیتی تحت تأثیر قرار می دهد. این مفاهیم در جای جای آثار سعدی دارای رویكردهای مختلف و متفاوت است. صبر از موضوعات محوری در آثار سعدی به شمار می آید. این مفهوم همراه با هم معناها و متضادهایش كه از نظر قیاسی (خواه صوری، خواه معنایی) با صبر مربوطند، خمیرمایة خلق مضامین آموزنده ای در اشعار و آثار اوست. صبر در غزل ها هفتاد و سه بار، صبر كردن بیست و هفت بار، صبور دوازده بار، صبوری بیست و یك بار، تحمل هفده بار، تحمل كردن بیست و دو بار، طاقت سی و نه بار، شكیب سیزده بار، شكیبایی شانزده بار، شكیبیدن چهار بار، و مقوﻟﮥ صبر جمعاً دویست و چهل و هفت بار در غزل ها به كار رفته است.

سكوت در آثار این شاعر نیز با توجه به مقام و موقع آن دارای مفاهیم و رویكردهای گوناگون است. خموشی، خاموشی، زبان بریده، زبان دركشیدن، دم فروبستن، دم دركشیدن، تأمل كردن، صُمٌّ وَبُکْمٌ، در پیوند با سكوت و خاموشی به همین قرینه در آثار او جایگاهی در خوردارد كه بسیار آموزنده و به جا از آن ها استفاده شده است.

واژگان كلیدی:

سعدی، صبر، سكوت، خاموشی، آموزه های دینی،

1-1- مقدّمه

هدف از گردآوری رساله، پژوهش و تحقیق در مبحث شعر دفاع مقدس در فرهنگ دینی و عام مردم ایران، سكوت، صبر و بردباری جایگاهی ارجمند در رفتار، گفتار، كردار و كنش و واكنش های روز مره دارد. یكى از ویژگی هایى كه در طول تاریخ زندگى انسان، در همه صحنه ها و عرصه ها، خوشی ها و سختى ها مصیبت ها و مرارت ها، موجب سعادت وخوشبختى انسان ها بوده و هست صبر و استقامت و سكوت اندیشمندانه است. در قرآن كریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) و همین طور ادبیات و آموزه های اخلاقی ایرانیان، این دو ویژگی به فراوانی مورد تكریم و تمجید واقع شده است.

زندگى بشر در دنیا گره خورده در مشكلات و رخدادهای گوناگونی است كه تنها به سرپنجة خرد ورزی و درایّت قابل حل است. بدین معنی كه انسان چه هنگام باید لب به سخن بگشاید و در چه موقعی سكوت و خاموشی پیشه ساخته و شكیبایی برگزیند. اگر انسان صبر و استقامت را كه رمز غلبه او بر این مشكلات است نداشته باشد بدون تردید با شكست مواجه شده و راه تعالى و تكامل بر او بسته خواهد شد.

زمانى كه انسان تاریخ انبیا و اولیاى الهى را بررسى مى كند، در می یابد كه تمام زندگی این بزرگواران سرشار از سختى ها و مشكلاتی است كه به سوى آنها روى آورده و آنان توانسته اند به یاری همین فضایل بر این مشكلات فایق آیند.

صبر یكی از واژه های كلیدی قرآن است كه به صورت های مختلف در آن بكار رفته است. این واژه بر یكی از اصول مهم اخلاقی و صفات برجسته و ضروری انسانی دلالت دارد كه زمینه ساز آراستگی آدمی به فضیلت های بسیاری می شود. با توجه به اهمیت صبر كه رمز پیروزى و غلبه بر مشكلات در زندگى انسان است، امیرالمؤمنین علیه السلام هم در حکمت 424 می فرماید:«اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌوَالعَقلُحِسامٌقاطِعٌ،فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِکَ» بردباری پرده ای است پوشاننده و عقل شمشیریست برّان، پس عیوب اخلاقی خود را با بردباریت بپوشان و هوایت را با عقلت بکش.» (نهج البلاغه، 1387 :1287)

سكوت و خاموشی مدبرّانه و از سرتعقل از دیگر فضایل انسانی است كه در كنار صبر به عنوای یكی از صفات مثبت انسانی و اخلاقی به شدّت در متون دینی و ادبی مورد توجه قرار گرفته و بسیار ممدوح است.

موسوی اصفهانی می نویسد: « در زبان فارسی صمت به فتح صاد و سکون میم را برخی به سکوت معنا کرده اند ولی میان این دو واژه، تفاوت های مهم و اساسی وجود دارد. حضرت امیر مؤمنان(ع) درعبارتی کوتاه، با اشاره به این دو اصطلاح برای آن ها کاربردها و آثار خاص بیان می کند و می فرماید: «الصّمتُحُكمٌ،والسُّكوتُسَلامَهٌ،والكِتمانُطرَفٌ مِن السَّعادَهَ؛ صمت و خاموشی، حکمت و فرزانگی است و سکوت، سلامت از گرفتاری و کتمان و راز داری، بخشی از سعادت است.» (موسوی اصفهانی، 1382 : 63)

درقرآن كریم نیز به حفظ زبان و اهمیّت سكوت اشاراتی رفته است که بیانگر حکمت و فرزانگی در سكوت است. در سورة مباركه مریم، حضرت زکریا (ع) پس از استجابت دعایش برای داشتن فرزند، خواهان نشانه ای از سوی خداوند می شود و فرمان الهی به او می رسد که نشانه و آیه تو آن است که سه شبانه روز کامل سخن نگویی و سکوت اختیار کنی، از این رو هنگامی که از محراب، عبادت خویش به سوی مردم بازگشت به ایشان اشاره کرد که بامدادان و شامگاهان خداوند را تسبیح کند (قرآن كریم، 19: 11-10) زیرا بنی اسرائیل از این که وی فرزندی ندارد و امت، بی پیامبر می شوند از این مسئله نگران بودند. (مریم، آیه 5) مورد دیگر زمانی است که حضرت مریم (س) عیسی (ع) را می زاید و می هراسد که متهم به امری زشت شود. از این رو مأمور به سکوت و خاموشی می شود. با این تفاوت که وی مأمور می شود تا یک روز را به عنوان نذر خداوند رحمان، روزه سکوت بگیرد و با انسانی سخن نگوید». (همان: 62)

این دو فضیلت بزرگ وستوده، در آثار شاعران و سخن سرایان بزرگ ایران در معانی زیبایی پرورانده شده. سعدی كه یكی از اركان نیرومند زبان وشعر فارسی است، این ویژگی اخلاقی را در سخنان نغز و پر مغز خود مورد اشاره قرار داده و در قالب داستان و داستانك ها به وجهی گیرا و دل نشین بیان می كند. كتاب گلستان، بابی ویژه در اهمیت صبر و سكوت دارد كه بیانگر این صفت ستوده در فرهنگ ایرانی و اسلامی است.

مهشید مشیری در كتاب “سرو قامت دوست، تاملی در ترجیع بند سعدی”، می نویسد: «صبراز موضوعات محوری كلام سعدی است. صبر همراه با هم معناها، متضادها، كه از نظر قیاسی خواه صوری، خواه معنایی با صبر مربوطند، جملگی در یك مقوﻟﮥ قیاسی قرار می‏گیرند.

صبر در غزل های سعدی 73 بار، صبر كردن 27 بار، صبور 12 بار، صبوری 21 بار، تحمل 17 بار، تحمل كردن 22 بار، طاقت 39 بار، شكیب 13 بار، شكیبایی 16 بار، شكیبیدن 4 بار، و مقوﻟﮥ صبرجمعاً 247 بار در غزل‏ها به كار رفته و همین موضوعات نیز در ترجیع‏ بند معروف او به زیبایی شده است.» (مشیری، 1382: 49)

كاووس حسن لی، در كتاب پیام اهل دل، اندیشه های اجتماعی و اخلاقی سعدی می نویسد « واژه شکیبایی یا همان «صبر»، جایگاه ویژه ای در بین ما ایرانیان دارد به طوری که: “در آموزه های قرآنی و دینی ما قرین حق و زیبایی است و در ادبیات مان با تعابیری چون «کیمیای بی مانند» و «کیمیای بزرگی ها» از آن یاد شده است و به قول سعدی در گلستان «هرکه را صبر نیست، حکمت نیست» (حسن لی ، 1378: 92)

1-3 بررسی زندگی آراء و اندیشههای حضرت علی (ع) 20

1-1-3 زندگی حضرت علی (ع) 20

2-1-3 آراء و اندیشه­های حضرت علی (ع) 23

3-1-3 اعجاز نهج البلاغه 26

1-3-1-3 مطابقت با مقتضای حال مخاطب: 27

2-3-1-2 توجه به اغراض متکلم 28

3-3-1-3 استفهام انکاری. 28

4-3-1-3 ایجاز. 29

5-3-1-3 تشبیه 30

6-3-1-3 کنایه 31

2-3 بررسی زندگی آراء و اندیشه­های مولانا 31

1-2-3 زندگی مولوی. 31

2-2-3 آراء و اندیشه­های مولوی. 33

3-2-3 آثار مولوی. 42

فصل چهارم بررسی ویژگیهای مدیر شایسته از منظر قرآن و نهج البلاغه

مقدمه: 46

1-4 برخی ویژگیهای کارگزاران اسلامی: 48

1-1-4 اهلیت و شایستگی. 48

2-1-4 اخلاص… 48

3-1-4 سخت گیر در اجرای حق و عدالت. 48

4-1-4 خواستار صلاح و اصلاح. 48

5-1-4 اهل عمل. 49

6-1-4 بالا بردن ارزش انسان. 49

7-1-4 آماده برای دفاع. 49

8-1-4 اخلاق مسئول در جامعه اسلامی. 49

9-1-4 تواضع راستین. 50

10-1-4 ایمان داشتن به انسان. 50

11-1-4 روحیه ایثار و ساده زیستی. 50

2-3 ویژگیهای فرمانروا و کارگزار در نظام دینی. 50

1-2-4 در راه انسان و سعادت او 50

2-2-4 زندگی ساده 51

3-2-4 حقوق مردم و پایداری برای تثبیت و نگاهداری آن. 51

3-4 اوصاف حاکمان و کارگزاران اسلامی. 52

4-4 وظایف حاکمان و کارگزاران. 54

5-4 وظایف مردم در برابر حاکم اسلامی. 59

6-4 ویژگیهای مدیر شایسته در نهج البلاغه حضرت علی(ع) 60

7-4 معیارهایشایسته سالاریمدیران در نهج البلاغه 62

1ـ7-4 خدا محوری و تقوا 63

2ـ7-4 ایمان. 64

3ـ7-4 اخلاص… 64

4ـ7-4 بصیرت: 65

5ـ7-4 تخصص و تجربه 65

6ـ7-4 سعه صدر. 65

1-6-7-4 حلم و بردباری. 66

2-6-7-4 مقاومت در برابر مشکلات. 66

3-6-7-4 تحمل افکار مخالف: 67

7-7-4 تواضع و فروتنی. 67

8-7-4 حسن خلق و گشاده رویی. 68

9-7-4 رفق و مدارا 68

10-7-4 عفو و بخشش.. 69

11-7-4 انتقاد پذیری. 69

12-7-4 وفای به عهد 69

13-7-4 قاطعیت. 70

14-7-4 تغافل و چشم پوشی. 70

15-7-4 اعتقاد به آخرت و روز حساب. 71

16-7-4 رعایت عدل و انصاف.. 71

17-7-4 عدم تعلق به دنیا 72

18-7-4 امانتداری. 72

19-7-4 مشورت کردن. 73

20-7-4 داشتن حسن شهرت و نداشتن سوء پیشینه 74

20-7-4 پاکی و صلاحیت خانوادگی. 74

21-7-4 ساده زیستی. 75

22-7-4 شجاعت. 75

23-7-4 عبرت از پیشینیان. 76

24-7-4 نظم و انضباط. 76

25-7-4 عنایت به کارکنان. 77

26-7-4 مردمی بودن و جلب رضایت آنان. 77

27-7-4 احترام به سنتها 78

3-1 . نگرشی به آثار و زندگی خواجه زین العابدین علی(نویدی)عبدی بیگ شیرازی 17

فصل چهارم: نگرشی كوتاه بر سیمای تاریخی و داستانی اسكندر مقدونی 23

4-1 . نگرشی كوتاه بر سیمای تاریخی و داستانی اسكندر درشعر و ادب فارسی 24

4-1-1. سیمای تاریخی اسكندر 24

4-1-2. بازتاب سیمای اسكندر در ادبیّات فارسی 26

الف

فصل پنجم:بررسی و مقایسه ی اسكندر نامه ی نظامی گنجوی وآیین اسكندری 39

عبدی بیگ (نویدی ) شیرازی

5-1. علل و انگیزه های عبدی بیگ شیرازی برای سرودن آیین اسكندری 40

5-2. علل وانگیزه ی نظامی گنجوی برای سرودن اسكندر نامه 45

5-3- . پیروی عبدی بیگ شیرازی از نظامی در تقسیم كتاب خود 50

5-4. شباهت درنیایش پروردگارو مدح پیامبر و معراج آن حضرت 52

5-5. گفتن داستان اسكندر در هر دو اثر به طریق ایجاز 56

5-6. ذكر مستندات ومدارك داستان در هر دو اثر 59

5-7. ذكرومقایسه ی نسب اسكندر در دو اثر 60

5-8. دانش آموختن اسکندر از نقوماجس حکیم پدر ارسطو 63

5-9. مرگ فیلقوس و بر تخت نشستن اسكندر 64

5-10. گزارش آیین اسكندری و اسكندر نامه ی نظامی در اصلاحات پس از جلوس اسكندر 65

5-11. گزارش حمله ی اسكندر به زنگبار 66

5-12. ساختن شهر اسكندریّه 67

5-13. حمله ی اسكندر مقدونی به ایران 69

5-14. كینه توزی اسكندر نسبت به زرتشتیان 71

5-15. به زن گرفتن اسكندر روشنك دختر دارا را 74

5-16. به پادشاهی نشستن اسکندر در استخر فارس 74

5-17. بازگشت ارسطو به یونان و غارت میراث معنوی ایرانیان 75

5-18. رفتن اسکندر به جانب مغرب و زیارت کعبه 76

5-19. فتح ارمنستان و سرزمین های شمالی 77

5-20. داستان نوشابه پادشاه بردع و اسكندر 78

5-21. سیمای انسانی و عدالت جوی اسكندر در اسكندر نامه ی نظامی 80

5-22. سیمای انسانی و عدالت جوی اسكندر در آیین اسكندری عبدی بیگ 81

5-23. سیمای پیامبر گونه ِی اسكندر در آیین اسكندری 81

5-24. رفتن اسکندر به کوه البرز 82

5-25. یورش اسكندر به هندوستان 83

5-26. گزارش نظامی گنجوی در اسكندر نامه از جنگ اسكندر با چین 86

ب

5-27. گزارش عبدی بیگ شیرازی از جنگ اسكندر و خان خانان 90

5-28. تعداد و صفت لشكر چین در برابر اسكندر به گزارش عبدی بیگ شیرازی 93

5-29. پیش درآمدهای توجیهی عبدی بیگ بر هر داستان 95

5-30. تفاوت تعداد و محلّ ساقی نامه ها در اسكندر نامه ی نظامی و آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 96

5-31. كیفیّت میهمانی كردن خاقان، اسكندر مقدونی را در اسكندرنامه ی نظامی 99

5-32. كیفیّت میهمانی كردن خاقان، اسكندر مقدونی را در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 100

5-33. مناظره میان نقّاشان چین و روم در اسكندر نامه ی نظامی 102

5-34. مناظره میان نقّاشان چین و روم در آیین اسكندری 103

5-35. پیكار اسكندر با روس ها در اسكندر نامه ی نظامی 105

5-36. پیكار اسكندر با روس ها در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 110

5-37. افسانه ی رفتن اسكندر به ظلمات 111

5-38. داستان رفتن اسكندر به ظلمات به نقل از عبدی بیگ شیرازی 114

5-39. داستان قوم یأجوج و مأجوج و ساختن سد از نظر عبدی بیگ شیرازی 115

5-40. داستان قوم یأجوج و مأجوج و ساختن سد از نظر نظامی 117

5-41. رسیدن اسكندر به پیامبری در خردنامه ی نظامی 118

5-42. رسیدن اسكندر به پیامبری در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 120

5-43. رسیدن اسكندر به منتها الیه سرزمین های شمالی و دریافتن حقیقت 121

رمز جهانگردی و پیامبری خود از سوی پروردگار به روایت نظامی

5-44. چگونگی مرگ اسكندر در خردنامه ی نظامی 125

5-45. چگونگی مرگ اسكندر در آیین اسكندری عبدی بیگ 126

5-46. كناره گیری اسكندروس از سلطنت به گزارش نظامی 128

5-47. كناره گیری اسكندروس از سلطنت به گزارش عبدی بیگ 128

5-48. آثار و ابنیه هایی كه اسكندر ساخت و بر پا كرد 128

5-49. ساختن شهر بلغار 129

5-50. انتقام اسكندر از یـونانیان 133

5-51. چهره ی ایرانی اسكندر در اسكندر نامه ها 134

فصل ششم : 136

بررسی و مقایسه ی صور خیال در هر دو اثر (نظامی و عبدی بیگ شیرازی ) 137

فصل هفتم: نتیجه گیری 149

6-1. نتیجه گیری 150

فهرست منابع154

چکیده:

اسكندر مقدونی با عمر كوتاه ولی پرحادثه و ماجراجویانه ی خود در ادبیّات فارسی جایگاهی بزرگ و قابل تأمّل دارد. بیش از هفت اثر مستقل از قرن چهارم تا دهم در نظم ونثر پیرامون زندگی افسانه ای این شخصیّت تاریخی از سوی شاعران و نویسندگان ایرانی با عنوان اسكندر نامه تألیف گردیده است . اسكندر نامه ی نظامی گنجوی و آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی از جمله تألیفات اقماری در این زمینه هستند .

این بررسی به مقایسه ی محتوایی و شكلی این دو اثرپرداخته و سیر حوادث و رخدادهای داستانی و هم چنین زندگی ، رفتار ، گفتار و اعمال اسكندر را مورد بررسی قرار داده است .در این بررسی نخست نگاهی به زندگی و آثار نظامی گنجوی ، نگاهی به آثار و زندگی عبدی بیگ شیرازی ، نگرشی به سیمای اسكندر و چهره ی تاریخی و افسانه ای او انداخته شده و سپس دو اثر مذكور با هم مقایسه گردیده و و تشابهات و اختلافات آنان نشان داده شده است .

واژگان كلیدی :اسكندر،اسكندر نامه ، آیین اسكندری ، نظامی ، عبدی بیگ ، مقایسه

مقدّمه:

در میان مهاجمانی كه در طول تاریخ به ایران حمله ور گریده اند و برای مدّتی خاك این سرزمین را در چمبر قدرت خود درآورده و بر مردم و سرزمین های آن حكم رانده اند ، كمتر چهره ای توانسته است،چوناسكندر مقدونیاقبال آن را داشته باشد كه تا این پایه مورد توجّه ادیبان و نویسندگان این سرزمین قرار بگیرد. ازآغازقرن چهارم تحت تأثیراساطیر و داستان های منابع عربی در ایران زمینه ی توجّه به این فاتح مقدونی فراهم آمد و منظومه ها ی شعری و داستان های منثوری تحت عناوین هم معنایی چوناسكندر نامه ،آیین اسكندری ، جام سكندر ، آیینه ی اسكندر یو غیره توسّط شاعران بزرگی چونفردوسی ، نظامی، و همین طور نویسندگان و شاعرانی دارای پایگاهی متوسّط تر چونامیر خسرو و عبدی بیگ شیرازیساخته و پرداخته شده است.

مقایسه و تطبیق محتوایی ، شكلی و ادبی این آثار در میان اهل نظر و پژوهشگران داخلی و خارجی دیر زمانی است كه آغاز گردیده و در این زمینه كارهای خوب و حایز اهمیّتی انجام گرفته است كه در بخش پیشینه ی تحقیق به برخی از این كارها اشاره شده است .

در این میان اسكندر نامه ی نظامی ، آیینه ی اسكندری امیر خسرو و اسكندرنامه در شاهنامه ی فردوسی بیشتر مورد توجّه پژوهشگران بوده اند. آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی حتّی به نسبت اسكندر نامه های منثور كمتر مورد توجّه قرار گرفته است و تا كنون چندان كه باید به این اثر توجّه نشده است.

این بررسی با توجّه به این موضوع واحساس نیازی كه در این زمینه وجود داشت اقدام به مقایسه ی این دو اثر از نظر محتوایی و شكلی در یك مقدّمه و هفت فصل كرده است .

در فصلنخست نگارنده كلیّات طرح را كه مشتمل بر پیكره بندی تحقیق است ارائه داده و به ترتیب هدف تحقیق ، پیشینه و روش تحقیق را مشخّص كرده است .

درفصل دوّم پژوهشگر به طور اجمال نگاهی به آثار ، افكار و سیر حوادث زندگی نظامی گنجوی انداخته است . مباحثی چون زادگاه ، خانواده ، تحصیلات و پیروان نظامی در این فصل مطرح گردیده است.

درفصل سوّم آثار و احوال عبدی بیگ شیرازی و مجموعه ی تحقیقات و پژوهش های مرتبط با او مورد بررسی قرار گرفته است .

درفصل چهارمنگارنده ضمن اشاره به سیر حوادث زندگی اسكندر مقدونی از نظر تاریخی و داستانی، با اشاره به علل رواج اسكندر نامه نویسی در ادبیّات فارسی، مقایسه ای بین این اسكندر نامه ها انجام داده است .

درفصل پنجمكه بدنه ی اصلی این پژوهش را تشكیل می دهد ، نگارنده مقایسه ا ی تطبیقی میان حوادث و رخدادها و تبیین شباهت ها و اختلافات این دو اثر انجام داده است ، و با آوردن شواهد و دلایلی به روشن نمودن علل اختلاف و دلایل شباهت ها پرداخته است .

درفصل ششمبه بررسی و مقایسه ی اجمالی صور خیال در هر دو اثر پرداخته شده است .

در فصل هفتمكه فصل نتیجه گیری است . آراء پژوهنده و یافته های تحقیق ارائه گردیده و نگارنده نظریات خود را كه نتیجه ی بررسی است بیان کرده است.

در ضمن با توجه به رسم الخط رایج زمان عبدی بیگ شیرازی که کلمات دو بخشی و حروف اضافه به متمم پیوسته نوشته می شدند سعی نگارنده بر آن بوده است که در حد توان به صورت رسم الخط امروزی و جدا نوشته شوند.

هدف تحقیق :

در سال های اخیر تحقیقات نسبتاً خوبی در رابطه با مقایسه و بررسی اسكندرنامه های منظوم و منثور از سوی اساتید فن به عمل آمده است. این اسكندر نامه ها از قرن چهارم در ایران آغاز گردیده و قریب به هفت قرن ادامه یافته است. هدف از انجام این بررسی، مقایسه ی محتوایی و شكلی اسكندر نامه ی نظامی گنجوی با آیین اسكندری مولانا عبدی بیگ (نویدی ) شیرازی است . در این بررسی با یك مقایسه ی تطبیقی سیر حوادث و رخدادهای پیش آمده در داستان های مربوط به اسكندر مقدونی در این دو اثر بررسی و تفاوت ها و شباهت های آن ها مورد بررسی قرار می گیرد .

• پیشینه ی تحقیق:

درباره ی اسکندر و سیر حوادث زندگی كوتاه و پر ماجرای او از منظر تاریخی تا كنون آثار گوناگونی پدید آمده است ،که بخش قابل توجّهی از آن ها مربوط به حوزه ی این بررسی نمی گردد.

بنابر این در این قسمت تنها به آثاری اشاره می شود که رویکردی ادبی به این موضوع داشته اند .

یکی از مهم ترین آثاری که در پیوند با اسکندر در ادبیّات فارسی پدید آمد، کتاب«اسکندر و ادبیّات ایران»نوشته یسیّد حسن صفوی است. نویسنده در این نشر کوشیده، به گونه ای مفصّل داستان اسکندر درشاهنامه ی فردوسیواسکندر نامه ی نظامیرا با یکدیگر مقایسه کند و تفاوت و شباهت های آن ها را بررسی نماید. در بخشی از این کتاب به چگونگی پیدایش داستان اسکندر و شخصیّت مذهبی او اشاره شده است. هم چنین در این کتاب بیشتر جنبه ی مثبت چهره ی اسکندر نمایانده شده و به تناقض های موجود در باره ی او در سایر آثار توجّهی نشده است. این كتاب در سال 1364 از سوی انتشارات امیر كبیرتهران انتشار یافته است .

اثر دیگری كه در این جا می توان به آن اشاره كرد كتاب«اسکندر و اسکندرنامه ها» تألیفحسین رزمجومی باشد. رزمجو در این بررسی به مقایسه ی چهره ی اسکندر در شاهنامه و اسکندر نامه ی نظامی پرداخته و برخلاف انتظاری که از عنوان کتاب برمی آید، جز معرّفی چند سطر آثاری که به پیروی از اسکندرنامه ی نظامی سروده شده، سخن دیگری نگفته است . این اثر در سال 1380 از سوی انتشارات كاوش به بازار كتاب آمده است .

«اسکندر ،ایران ، نظامی»عنوان اثری است کهمحمّد حسین کرمیدرباره ی سیما و شخصیّت اسکندر دراسکندرنامه و شاهنامه نوشته است. در این اثر بیشتر بر چهره ی مثبت اسکندر تأکید شده است. این كتاب در سال 1385 از سوی انتشارت راه نو در تهران منتشر شده است .

تا كنون تحقیقات گسترده ای از سوی پژوهشگران صاحب نام ایرانی و بین المللی در باره ی نظامی گنجوی و آثار او به طور خاص منتشر شده است كه در این جا می توان به « پیر گنجه »اثرعبد الحسین زرّین كوباشاره كرد.

این كتاب درباره ی زندگی، احوال، آثار و اندیشه ی“نظامی گنجوی “به رشته ی تحریر در آمده است . زرّین كوب در این اثر ابتدا وضعیّت شهر“گنجه “را از نگاه تاریخی و قومی بررسی كرده و این نكته را خاطر نشان ساخته كه شهر گنجه در عهد نظامی مرز میان سرزمین های اسلامی و دنیای مسیحیّت بوده و همین امر حضور جنگیان و خونیان را در آن سرزمین بیشتر كرده است .در پی آن، شرحی از زندگی نظامی و عزلت نشینی او به میان آمده آن گاه هر یك از پنج گنج نظامی ( مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، هفت پیكر، لیلی و مجنون و اسكندرنامه) شرح و تفسیر شده است .مباحث بعدی كتاب به زبان نظامی و شیوه ی داستان سرایی او، هم چنین نقد و تحلیل اندیشه ی این شاعر “(در جست و جوی ناكجاآباد “كه تعبیر نویسنده از دغدغه های عرفانی نظامی است) اختصاص یافته است .این كتاب در 360 صفحه تا كنون بارها تجدید چاپ گردیده است .

3-1-1- تعریف شاملو از شعر 45

3-1-2- شاملو و عشق 45

3-2- غزلواره های برگزیده.. 47

3-3- محتوا و صبغه ی فکری.. 58

3-4- بررسی ساختار زبان غزلواره ها.. 65

3-4-1- صرف (واژگان) 67

3-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 67

3-4-1-2- لغات و تركیبات نو 71

3-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 74

3-4-2- نحو (جمله بندی) 75

3-4-2-1- حذف و جا به جایی اركان جمله 76

3-4-2-2- جهش ضمیر 78

3-4-2-3- جملات شبه معترضه 79

3-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 81

3-4-2-5- ایضاح و تفصیل بعد از ابهام 82

3-4-2-6- فعل های امری و خطابی 83

3-5- بررسی فرم.. 83

3-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج از آن 84

3-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع ها به هم 87

3-6- بررسی صور خیال.. 91

3-6-1- صنایع بیانی 92

3-6-1-1- تشبیه 92

3-6-1-2- استعاره، مجاز و كنایه 95

3-6-2- صنایع بدیعی 99

3-6-2-1- بدیع لفظی 99

3-6-2-1-1- سجع 100

3-6-2-1-2- تكرار 102

3-6-2-2- بدیع معنوی 103

3-6-2-2-1- تشخیص 103

3-6-2-2-2- حس آمیزی 104

3-6-2-2-3- متناقض نما 105

3-6-2-2-4- تضاد 106

3-7- بررسی موسیقی.. 106

3-7-1- موسیقی درونی 108

3-7-2- موسیقی معنوی 115

فصل چهارم: بررسی ساختار و محتوای غزلواره های مهدی اخوان ثالث

4- بررسی ساختار و محتوای غزلواره های مهدی اخوان ثالث 118

4-1- معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش.. 120

4-1-1- تعریف اخوان ثالث از شعر 123

4-1-2- اخوان و عشق 124

4-2- غزلواره های برگزیده.. 125

4-3- محتوا و صبغه ی فکری.. 143

4-4- بررسی ساختار زبان غزلواره ها.. 148

4-4-1- صرف (واژگان) 153

4-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 153

4-4-1-2- لغات و تركیبات نو 159

4-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 162

4-4-1-4- ترکیبات پر كاربرد 164

4-4-2- نحو (جمله بندی):.. 165

4-4-2-1- حذف و جابه جایی اركان جمله 166

4-4-2-2- جهش ضمیر 169

4-4-2-3- جملات معترضه ی طولانی و شبه معترضه 170

4-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 170

4-4-2-5- جابه جایی صفت 175

4-4-2-6- منادای طولانی 177

4-5- بررسی فرم.. 179

4-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج از آن 180

4-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع ها به هم 183

4-6- بررسی صور خیال.. 186

4-6-1- صنایع بیانی 187

4-6-1-1- تشبیه 187

4-6-1-2- استعاره 192

4-6-1-3- مجاز 194

4-6-1-4-كنایه 195

4-6-2- صنایع بدیعی 197

4-6-2-1- بدیع لفظی 197

4-6-2-1-1- سجع 197

4-6-2-1-2- جناس 205

4-6-2-1-3- تكرار 207

4-6-2-2- بدیع معنوی 210

4-6-2-2-1- تضاد 211

4-6-2-2-2- متناقض نما (پارادوكس) 212

4-6-2-2-3- تشخیص 213

4-6-2-2-4- حس آمیزی 215

4-7- موسیقی.. 215

4-7-1- موسیقی بیرونی 216

4-7-2- موسیقی كناری 221

4-7-3- موسیقی درونی 226

4-7-4- موسیقی معنوی 230

نتیجه گیری 256

پیشنهادها 259

فهرست منابع.. 261

چكیده

«غزلواره» را می توان یکی از گونه های کمتر شناخته شده ی ادبی به شمار آورد که در مضمون و درون مایه با غزل یکی و در فرم بیرونی با آن متفاوت است؛ به این معنا که فرم بیرونی (قالب) غزلواره، نیمایی یا سپید است و مضمون آن علاوه بر مضمون غزل سنتی (عشق، ذکر زیبایی معشوق، هجران و درد کشیدن عاشق) شامل توصیفات طبیعت، مسائل اجتماعی، سیاسی و… نیز می شود. احمد شاملو و مهدی اخوان­ثالث از شاعران معاصری هستند که در این نوع ادبی سروده هایی دارند، یکی در قالب سپید و دیگری در قالب نیمایی. در این تحقیق، محتوا و صبغه­ی فکری این شاعران و ساختار غزلواره های آنان در چهار حیطه ی زبان (صرف و نحو)، فرم، صور خیال (صنایع بیانی و بدیعی) و موسیقی بررسی و نقد گردیده است. هدف از این تحقیق نشان دادن تحولاتی است که هر یک از شاعران نامبرده در محتوا و ساختار این غزلواره ها – به عنوان گونه ای نو- ایجاد کرده­اند.

واژگان كلیدی: غزلواره، ساختار، محتوا، شاملو، اخوان­ثالث.

1-1- مقدمه و بیان مسأله

اشعار غنایی به آن دسته از سروده ها اطلاق می گردد که به جای گفتگو از حوادث خارجی، از هیجانات و احساسات روحی شخص سخن می گویند. این اشعار بیانگر واکنش های لطیف روحانی و سرکشی های دقیق درونی و معنوی شاعر است. سراینده در این اشعار به مسائل درونی و عواطف انسانی، عشق ها و شوریدگی های خویش می پردازد. آغاز پیدایش این اشعار به گذشته های دور برمی گردد. سروده های مذهبی زرتشت، مزامیر داوود، سرودهای خسروانی در دوران ساسانیان و… را می توان از نخستین آثار مکتوب در این زمینه به شمار آورد. سرآغاز اشعار غنایی در ایران به اشعار عاشقانه ی بعد از اسلام بر می گردد. مفهوم واقعی شعر غنایی در ادبیات کهن فارسی را می توان در سرودهای مذهبی زرتشت، یعنی «گاهان» یافت. این سرودها مناجات زرتشت با آفریدگار خویش است که از مصراع های 12 تا 14 هجایی تشکیل شده است. لازم به توضیح است که سابقه ی اشعار غنایی در ایران به مفهوم کلمات موزون وسرودهای هجایی و غیر مقفی که همراه با آهنگ یا نوای موسیقی خوانده می شد، بسیار زیاد و دیرینگی آن از تاریخ پیدایش این گونه ادبیات در زبان برخی اقوام و ملل بسیار بیشتر است. (ر.ک: صبور، 1384: 65). در طول ادوار مختلف شعر فارسی «غزل» به عنوان برجسته ترین نوع ادبیات غنایی ایران شناخته شد. اولین غزل به شکل و معنی مصطلح امروزی را می توان در آثار شهید بلخی (متوفی در 325) یافت. غزل در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم به عنوان قالبی مستقل رواج یافت. مضمون غزل در این دوران، عاشقانه و نشاط آمیز بود. پس از حمله ی مغول، شاعران به درونگرایی روی آوردند و حزن و اندوه، شکایت و گله از روزگار و حدیث نفس جایگزین مضمون های قبلی شد. سبک غزل از خراسانی به عراقی تغییر یافت. به تدریج مضمون غزل متحول شد و مسائل عارفانه نیز وارد این حوزه گردید. نیمه ی اول قرن ششم تا نیمه ی دوم قرن هشتم هجری قمری را از درخشان ترین ادوار غزل و سیر تکوین و تکامل آن دانسته اند. از قرن هشتم شاعران غزلسرا به تکرار و تقلید روی آوردند. در قرن نهم هجری سبک عراقی رو به انحطاط رفت. مضمون غزل نیز در حد تقلید و تتبع گذشتگان باقی ماند. سه نوع غزل عارفانه، عاشقانه و قلندرانه در این دوران رواج داشت. سبک عراقی در اوایل قرن دهم از بین رفت و سبکی با نام وقوع جایگزین آن شد که تا قرن یازدهم ادامه پیدا کرد. مضمون غزل بر اساس حقیقت نمایی و بیان واقعیت در وقایع عشق، عاشق و معشوق مطرح شد. قرن یازدهم عرصه ی ظهور سبک هندی (اصفهانی) است. غزل این سبک، تک بیت ها و مفرداتی است که با قافیه و ردیف به هم پیوند خورده اند. شاعران خیال پرداز و مضمون آفرین سبک هندی، علاوه بر مضمون های رایج غزل، مضمون های دیگری چون پند و اندرز، مطالب اخلاقی و… را وارد غزل کردند. در اوایل قرن دوازدهم این سبک به ابتذال کشیده شد و از بین رفت. از این دوران تا پایان نیمه ی اول قرن دوازده که غزل فارسی در سکوت به سر می برد را دوران «فترت» نامیده اند. در نیمه ی دوم قرن دوازده، شاعران به سبک شعری ادوار گذشته روی آوردند که به نهضت ادبی «بازگشت» معروف است. در غزل این دوران مضمون تازه ای وارد نشد. از سال 1285 تا 1304 ش، دوران مشروطه نام دارد. در این دوران محتوای غزل دگرگون شد. مسائل اجتماعی، مبارزه، آزادی، وطن خواهی و تجدد طلبی و… در مضمون غزل وارد شد. فرم و محتوای این اشعار از مناسبتی در خور برخوردار نبودند، بنابراین شاعران در صدد تغییر فرم شعر برآمدند. نیما یوشیج ابتدا با انتشار «افسانه» تحولاتی در مضمون شعر به وجود آورد و با انتشار «ققنوس» فرم شعر فارسی را دگرگون کرد.

در 1305ش، رضا شاه به قدرت رسید. به دنبال از بین رفتن آزادی بیان و اندیشه، شعر نو از حرکت ایستاد. پس از خروج رضا شاه از ایران، شعر نو حرکت دوباره ی خود را آغاز کرد و تا سال 1332 درخشان ترین دوران را سپری کرد. سال سی(1330)، سال تثبیت شعر نو است. شعر منثور تحت تأثیر ترجمه های اشعار و قطعات اروپایی گسترش یافت. شعر سپید رواج پیدا کرد. پس از این، شاعران در قالب نیمایی و سپید به سرودن شعرهایی با مضمون های غنایی و عاشقانه پرداختند. برترین آثار شاعرانی چون اخوان، شاملو، فروغ، سپهری، نادرپور، مشیری، آتشی و… در دهه ی چهل(1340-1349) سروده شد. غزل نیز از اوایل دهه ی چهل تحت تأثیر این جریان به تازگی گرایید. گروهی از شاعران به پیروی از نیما، اندیشه ها و مضمون های غنایی و عاشقانه را در قالب نیمایی و سپید ارائه دادند که به عنوان «غزلواره» نامگذاری شدند.

مراد نگارنده از واژ ه ی « غزلواره» در این تحقیق، اشعاری است با مضمون غنایی و عاشقانه که فرم بیرونی آن نیمایی یا سپید باشد. از میان شاعرانی که «غزلواره» هایی سروده­اند می توان به اخوان ثالث، فریدون توللی، فروغ فرخزاد، فریدون مشیری، نادر نادرپور و… و در قالب سپید به احمد شاملو اشاره کرد.

مراد نگارنده از انجام این تحقیق، بررسی ساختار و محتوای «غزلواره» و نمودن ویژگی های منحصر به فرد این گونه ی ادبی در شعر شاعران برگزیده است.

این تحقیق شامل 5 فصل است:

فصل اول: کلیات است که در آن مقدمه و بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، پیشینه، پرسش ها و روش تحقیق آورده شده است.

فصل دوم: شامل کلیاتی در باب غزل از ابتدا تا دوره ی بازگشت، شعر و غزل مشروطه، نوآوری های نیما یوشیج در شعر و شعر و غزل در ابتدای دوره­ی معاصر است.

فصل سوم: شامل معرفی احمد شاملو و آثارش، غزلواره های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره ها در چند حوزه ی محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

فصل چهارم: شامل معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش، غزلواره های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره ها در حوزه های محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

غزل معاصر و نو با غزل سنتی تفاوت هایی در ساختار و محتوا دارد. «غزلواره» یکی از انواع غزل های معاصر به شمار می آید. شناخت غزلواره و شاعرانی که در این نوع ادبی، سروده هایی دارند و همچنین ساختار و محتوای آن و تحولاتی که نسبت به غزل سنتی در غزلواره پدید آمده است از ضرورت های این تحقیق است.

1-3- اهداف تحقیق

آشنایی با «غزلواره» به عنوان یکی از گونه های کمتر شناخته شده در شعر معاصر فارسی.

1. بررسی ابعاد گوناگون «غزلواره» سرایی در شعر شاعران برگزیده.

1. شناخت شاعرانی که در این نوع ادبی (غزلواره) سروده هایی دارند.

3-1-روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 63

فصل چهارم: فضایل حضرت علی (ع)در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه

4-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت …………………………………………………… 69

4-1-1-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ علی نامه ……………………… 69

4-1-2-عشق به حضرت علی (ع)و مدح آن حضرت در منظومۀ خاوران نامه …………………. 70

4-2-حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر ………………………………………… 72

4-2-1-روایت هایی در باب ارتباط امام علی (ع)با رسول اکرم (ص) …………………………… 74

4-2-1-1-رابطۀ پیامبر و امیر المؤمنین در منظومۀ علی نامه …………………………………………. 75

4-2-1-2-رابطۀ پیامبر و امیرالمؤمنین در منظومۀ خاوران نامه ………………………………………. 76

4-2-3- ولی و وصی بودن پیامبر ………………………………………………………………………… 82

4-2-4-توصیه های پیامبر (ص) برای امیر المؤمنین ………………………………………………….. 85

4-2-5-افضلیّت امیر المؤمنین (ع)………………………………………………………………………… 87

4-2-5-2- علی در قرآن …………………………………………………………………………………… 88

4-3-شرف و بزرگی امام علی (ع)………………………………………………………………………… 92

4-3-1- حضرت علی (ع)در نهج البلاغه ………………………………………………………………. 93

4-4- شجاعت و ایثار گری ………………………………………………………………………………… 97

4-4-1-شجاعت و چالاکی در گهواره …………………………………………………………………… 97

4-4-2-شجاعت و چالاکی در کودکی …………………………………………………………………… 98

4-4-3-شجاعت علی (ع)در نو جوانی ………………………………………………………………….. 99

4-4-4- شجاعت های بی همانند علی (ع)در بزرگ سالی …………………………………………. 99

4-4-5- نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع) در منظومۀ علی نامه …………………… 100

4-4-6-نمونه هایی از شجاعت های بی نظیر علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه …………………. 104

4-5- زهد و عبادات حضرت علی (ع)………………………………………………………………….. 108

4-6-کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)……………………………………………………….. 112

4-6-1- کرامات و معجزات امیر المؤمنین علی (ع)در منظومۀ علی نامه………………………….. 113

4-6-2-کرامات و معجزات امیرالمؤمنین علی (ع)در منظومۀ خاوران نامه ……………………….. 117

4-7-علم وآگاهی علی (ع)…………………………………………………………………………………. 120

4-7-1-علم و آگاهی علی (ع)در منظومۀ علی نامه …………………………………………………… 121

4-8-صبر وحلم علی (ع)……………………………………………………………………………………. 125

4-9-کرامت نفس و جوانمردی علی (ع)………………………………………………………………… 131

4-10-عدالت حضرت علی (ع)……………………………………………………………………………. 136

4-11- ثقه به نفس حضرت علی (ع)…………………………………………………………………….. 142

4-12- وجوه فصاحت و بلاغت در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………………. 146

4-12-1- عناصر موسیقایی …………………………………………………………………………………. 146

4-12-1-1-وزن ……………………………………………………………………………………………… 146

4-12-1-2-ردیف ……………………………………………………………………………………………. 147

4-12-1-3-قافیه ……………………………………………………………………………………………… 148

4-12-1-4- عروض ………………………………………………………………………………………… 149

4-12-2- فصاحت …………………………………………………………………………………………… 150

4-12-3- بلاغت ……………………………………………………………………………………………… 152

4-12-3-1- معانی……………………………………………………………………………………………. 153

4-12-3-1-1-انشاء………………………………………………………………………………………….. 153

4-12-3-1-2-امر ……………………………………………………………………………………………. 153

4-12-3-1-3- حذف مسندالیه ……………………………………………………………………………. 156

4-12-3-2- بیان ……………………………………………………………………………………………… 158

4-12-3-2-1-جایگاه تشبیه در علی نامه و خاوران نامه …………………………………………….. 159

4-12-3-2-2- افراد و ترکیب در تشبیهات ……………………………………………………………. 161

4-12-3-2-3- جایگاه استعاره در حماسه ………………………………………………………………. 162

4-12-3-2-4-جایگاه استعاره در علی نامه و خاوران نامه ………………………………………….. 162

4-12-3-2-5-جایگاه کنایه در علی نامه و خاوران نامه ……………………………………………… 163

4-12-3-2-6- مجاز مرسل ………………………………………………………………………………… 164

4-12-3-2-7-جایگاه اغراق در حماسه …………………………………………………………………. 165

4-12-3-2-8- جایگاه اغراق در منظومۀ علی نامه و خاوران نامه …………………………………. 165

4-12-3-3-بدیع ……………………………………………………………………………………………… 165