3-1-1- تعریف شاملو از شعر 45

3-1-2- شاملو و عشق 45

3-2- غزلواره های برگزیده.. 47

3-3- محتوا و صبغه ی فکری.. 58

3-4- بررسی ساختار زبان غزلواره ها.. 65

3-4-1- صرف (واژگان) 67

3-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 67

3-4-1-2- لغات و تركیبات نو 71

3-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 74

3-4-2- نحو (جمله بندی) 75

3-4-2-1- حذف و جا به جایی اركان جمله 76

3-4-2-2- جهش ضمیر 78

3-4-2-3- جملات شبه معترضه 79

3-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 81

3-4-2-5- ایضاح و تفصیل بعد از ابهام 82

3-4-2-6- فعل های امری و خطابی 83

3-5- بررسی فرم.. 83

3-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج از آن 84

3-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع ها به هم 87

3-6- بررسی صور خیال.. 91

3-6-1- صنایع بیانی 92

3-6-1-1- تشبیه 92

3-6-1-2- استعاره، مجاز و كنایه 95

3-6-2- صنایع بدیعی 99

3-6-2-1- بدیع لفظی 99

3-6-2-1-1- سجع 100

3-6-2-1-2- تكرار 102

3-6-2-2- بدیع معنوی 103

3-6-2-2-1- تشخیص 103

3-6-2-2-2- حس آمیزی 104

3-6-2-2-3- متناقض نما 105

3-6-2-2-4- تضاد 106

3-7- بررسی موسیقی.. 106

3-7-1- موسیقی درونی 108

3-7-2- موسیقی معنوی 115

فصل چهارم: بررسی ساختار و محتوای غزلواره های مهدی اخوان ثالث

4- بررسی ساختار و محتوای غزلواره های مهدی اخوان ثالث 118

4-1- معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش.. 120

4-1-1- تعریف اخوان ثالث از شعر 123

4-1-2- اخوان و عشق 124

4-2- غزلواره های برگزیده.. 125

4-3- محتوا و صبغه ی فکری.. 143

4-4- بررسی ساختار زبان غزلواره ها.. 148

4-4-1- صرف (واژگان) 153

4-4-1-1- لغات و تركیبات كهنه و قدیمی 153

4-4-1-2- لغات و تركیبات نو 159

4-4-1-3- لغات و تركیبات عامیانه 162

4-4-1-4- ترکیبات پر كاربرد 164

4-4-2- نحو (جمله بندی):.. 165

4-4-2-1- حذف و جابه جایی اركان جمله 166

4-4-2-2- جهش ضمیر 169

4-4-2-3- جملات معترضه ی طولانی و شبه معترضه 170

4-4-2-4- هنجارگریزی (عدول از هنجار) 170

4-4-2-5- جابه جایی صفت 175

4-4-2-6- منادای طولانی 177

4-5- بررسی فرم.. 179

4-5-1- نوع ورود شاعر به شعر و خروج از آن 180

4-5-2- نوع اتصال جملات و مصراع ها به هم 183

4-6- بررسی صور خیال.. 186

4-6-1- صنایع بیانی 187

4-6-1-1- تشبیه 187

4-6-1-2- استعاره 192

4-6-1-3- مجاز 194

4-6-1-4-كنایه 195

4-6-2- صنایع بدیعی 197

4-6-2-1- بدیع لفظی 197

4-6-2-1-1- سجع 197

4-6-2-1-2- جناس 205

4-6-2-1-3- تكرار 207

4-6-2-2- بدیع معنوی 210

4-6-2-2-1- تضاد 211

4-6-2-2-2- متناقض نما (پارادوكس) 212

4-6-2-2-3- تشخیص 213

4-6-2-2-4- حس آمیزی 215

4-7- موسیقی.. 215

4-7-1- موسیقی بیرونی 216

4-7-2- موسیقی كناری 221

4-7-3- موسیقی درونی 226

4-7-4- موسیقی معنوی 230

نتیجه گیری 256

پیشنهادها 259

فهرست منابع.. 261

چكیده

«غزلواره» را می توان یکی از گونه های کمتر شناخته شده ی ادبی به شمار آورد که در مضمون و درون مایه با غزل یکی و در فرم بیرونی با آن متفاوت است؛ به این معنا که فرم بیرونی (قالب) غزلواره، نیمایی یا سپید است و مضمون آن علاوه بر مضمون غزل سنتی (عشق، ذکر زیبایی معشوق، هجران و درد کشیدن عاشق) شامل توصیفات طبیعت، مسائل اجتماعی، سیاسی و… نیز می شود. احمد شاملو و مهدی اخوان­ثالث از شاعران معاصری هستند که در این نوع ادبی سروده هایی دارند، یکی در قالب سپید و دیگری در قالب نیمایی. در این تحقیق، محتوا و صبغه­ی فکری این شاعران و ساختار غزلواره های آنان در چهار حیطه ی زبان (صرف و نحو)، فرم، صور خیال (صنایع بیانی و بدیعی) و موسیقی بررسی و نقد گردیده است. هدف از این تحقیق نشان دادن تحولاتی است که هر یک از شاعران نامبرده در محتوا و ساختار این غزلواره ها – به عنوان گونه ای نو- ایجاد کرده­اند.

واژگان كلیدی: غزلواره، ساختار، محتوا، شاملو، اخوان­ثالث.

1-1- مقدمه و بیان مسأله

اشعار غنایی به آن دسته از سروده ها اطلاق می گردد که به جای گفتگو از حوادث خارجی، از هیجانات و احساسات روحی شخص سخن می گویند. این اشعار بیانگر واکنش های لطیف روحانی و سرکشی های دقیق درونی و معنوی شاعر است. سراینده در این اشعار به مسائل درونی و عواطف انسانی، عشق ها و شوریدگی های خویش می پردازد. آغاز پیدایش این اشعار به گذشته های دور برمی گردد. سروده های مذهبی زرتشت، مزامیر داوود، سرودهای خسروانی در دوران ساسانیان و… را می توان از نخستین آثار مکتوب در این زمینه به شمار آورد. سرآغاز اشعار غنایی در ایران به اشعار عاشقانه ی بعد از اسلام بر می گردد. مفهوم واقعی شعر غنایی در ادبیات کهن فارسی را می توان در سرودهای مذهبی زرتشت، یعنی «گاهان» یافت. این سرودها مناجات زرتشت با آفریدگار خویش است که از مصراع های 12 تا 14 هجایی تشکیل شده است. لازم به توضیح است که سابقه ی اشعار غنایی در ایران به مفهوم کلمات موزون وسرودهای هجایی و غیر مقفی که همراه با آهنگ یا نوای موسیقی خوانده می شد، بسیار زیاد و دیرینگی آن از تاریخ پیدایش این گونه ادبیات در زبان برخی اقوام و ملل بسیار بیشتر است. (ر.ک: صبور، 1384: 65). در طول ادوار مختلف شعر فارسی «غزل» به عنوان برجسته ترین نوع ادبیات غنایی ایران شناخته شد. اولین غزل به شکل و معنی مصطلح امروزی را می توان در آثار شهید بلخی (متوفی در 325) یافت. غزل در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم به عنوان قالبی مستقل رواج یافت. مضمون غزل در این دوران، عاشقانه و نشاط آمیز بود. پس از حمله ی مغول، شاعران به درونگرایی روی آوردند و حزن و اندوه، شکایت و گله از روزگار و حدیث نفس جایگزین مضمون های قبلی شد. سبک غزل از خراسانی به عراقی تغییر یافت. به تدریج مضمون غزل متحول شد و مسائل عارفانه نیز وارد این حوزه گردید. نیمه ی اول قرن ششم تا نیمه ی دوم قرن هشتم هجری قمری را از درخشان ترین ادوار غزل و سیر تکوین و تکامل آن دانسته اند. از قرن هشتم شاعران غزلسرا به تکرار و تقلید روی آوردند. در قرن نهم هجری سبک عراقی رو به انحطاط رفت. مضمون غزل نیز در حد تقلید و تتبع گذشتگان باقی ماند. سه نوع غزل عارفانه، عاشقانه و قلندرانه در این دوران رواج داشت. سبک عراقی در اوایل قرن دهم از بین رفت و سبکی با نام وقوع جایگزین آن شد که تا قرن یازدهم ادامه پیدا کرد. مضمون غزل بر اساس حقیقت نمایی و بیان واقعیت در وقایع عشق، عاشق و معشوق مطرح شد. قرن یازدهم عرصه ی ظهور سبک هندی (اصفهانی) است. غزل این سبک، تک بیت ها و مفرداتی است که با قافیه و ردیف به هم پیوند خورده اند. شاعران خیال پرداز و مضمون آفرین سبک هندی، علاوه بر مضمون های رایج غزل، مضمون های دیگری چون پند و اندرز، مطالب اخلاقی و… را وارد غزل کردند. در اوایل قرن دوازدهم این سبک به ابتذال کشیده شد و از بین رفت. از این دوران تا پایان نیمه ی اول قرن دوازده که غزل فارسی در سکوت به سر می برد را دوران «فترت» نامیده اند. در نیمه ی دوم قرن دوازده، شاعران به سبک شعری ادوار گذشته روی آوردند که به نهضت ادبی «بازگشت» معروف است. در غزل این دوران مضمون تازه ای وارد نشد. از سال 1285 تا 1304 ش، دوران مشروطه نام دارد. در این دوران محتوای غزل دگرگون شد. مسائل اجتماعی، مبارزه، آزادی، وطن خواهی و تجدد طلبی و… در مضمون غزل وارد شد. فرم و محتوای این اشعار از مناسبتی در خور برخوردار نبودند، بنابراین شاعران در صدد تغییر فرم شعر برآمدند. نیما یوشیج ابتدا با انتشار «افسانه» تحولاتی در مضمون شعر به وجود آورد و با انتشار «ققنوس» فرم شعر فارسی را دگرگون کرد.

در 1305ش، رضا شاه به قدرت رسید. به دنبال از بین رفتن آزادی بیان و اندیشه، شعر نو از حرکت ایستاد. پس از خروج رضا شاه از ایران، شعر نو حرکت دوباره ی خود را آغاز کرد و تا سال 1332 درخشان ترین دوران را سپری کرد. سال سی(1330)، سال تثبیت شعر نو است. شعر منثور تحت تأثیر ترجمه های اشعار و قطعات اروپایی گسترش یافت. شعر سپید رواج پیدا کرد. پس از این، شاعران در قالب نیمایی و سپید به سرودن شعرهایی با مضمون های غنایی و عاشقانه پرداختند. برترین آثار شاعرانی چون اخوان، شاملو، فروغ، سپهری، نادرپور، مشیری، آتشی و… در دهه ی چهل(1340-1349) سروده شد. غزل نیز از اوایل دهه ی چهل تحت تأثیر این جریان به تازگی گرایید. گروهی از شاعران به پیروی از نیما، اندیشه ها و مضمون های غنایی و عاشقانه را در قالب نیمایی و سپید ارائه دادند که به عنوان «غزلواره» نامگذاری شدند.

مراد نگارنده از واژ ه ی « غزلواره» در این تحقیق، اشعاری است با مضمون غنایی و عاشقانه که فرم بیرونی آن نیمایی یا سپید باشد. از میان شاعرانی که «غزلواره» هایی سروده­اند می توان به اخوان ثالث، فریدون توللی، فروغ فرخزاد، فریدون مشیری، نادر نادرپور و… و در قالب سپید به احمد شاملو اشاره کرد.

مراد نگارنده از انجام این تحقیق، بررسی ساختار و محتوای «غزلواره» و نمودن ویژگی های منحصر به فرد این گونه ی ادبی در شعر شاعران برگزیده است.

این تحقیق شامل 5 فصل است:

فصل اول: کلیات است که در آن مقدمه و بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، پیشینه، پرسش ها و روش تحقیق آورده شده است.

فصل دوم: شامل کلیاتی در باب غزل از ابتدا تا دوره ی بازگشت، شعر و غزل مشروطه، نوآوری های نیما یوشیج در شعر و شعر و غزل در ابتدای دوره­ی معاصر است.

فصل سوم: شامل معرفی احمد شاملو و آثارش، غزلواره های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره ها در چند حوزه ی محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

فصل چهارم: شامل معرفی مهدی اخوان ثالث و آثارش، غزلواره های برگزیده، بررسی و نقد ساختار و محتوای این غزلواره ها در حوزه های محتوا، زبان، فرم، صور خیال و موسیقی است.

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

غزل معاصر و نو با غزل سنتی تفاوت هایی در ساختار و محتوا دارد. «غزلواره» یکی از انواع غزل های معاصر به شمار می آید. شناخت غزلواره و شاعرانی که در این نوع ادبی، سروده هایی دارند و همچنین ساختار و محتوای آن و تحولاتی که نسبت به غزل سنتی در غزلواره پدید آمده است از ضرورت های این تحقیق است.

1-3- اهداف تحقیق

آشنایی با «غزلواره» به عنوان یکی از گونه های کمتر شناخته شده در شعر معاصر فارسی.

1. بررسی ابعاد گوناگون «غزلواره» سرایی در شعر شاعران برگزیده.

1. شناخت شاعرانی که در این نوع ادبی (غزلواره) سروده هایی دارند.