3-1 . نگرشی به آثار و زندگی خواجه زین العابدین علی(نویدی)عبدی بیگ شیرازی 17

فصل چهارم: نگرشی كوتاه بر سیمای تاریخی و داستانی اسكندر مقدونی 23

4-1 . نگرشی كوتاه بر سیمای تاریخی و داستانی اسكندر درشعر و ادب فارسی 24

4-1-1. سیمای تاریخی اسكندر 24

4-1-2. بازتاب سیمای اسكندر در ادبیّات فارسی 26

الف

فصل پنجم:بررسی و مقایسه ی اسكندر نامه ی نظامی گنجوی وآیین اسكندری 39

عبدی بیگ (نویدی ) شیرازی

5-1. علل و انگیزه های عبدی بیگ شیرازی برای سرودن آیین اسكندری 40

5-2. علل وانگیزه ی نظامی گنجوی برای سرودن اسكندر نامه 45

5-3- . پیروی عبدی بیگ شیرازی از نظامی در تقسیم كتاب خود 50

5-4. شباهت درنیایش پروردگارو مدح پیامبر و معراج آن حضرت 52

5-5. گفتن داستان اسكندر در هر دو اثر به طریق ایجاز 56

5-6. ذكر مستندات ومدارك داستان در هر دو اثر 59

5-7. ذكرومقایسه ی نسب اسكندر در دو اثر 60

5-8. دانش آموختن اسکندر از نقوماجس حکیم پدر ارسطو 63

5-9. مرگ فیلقوس و بر تخت نشستن اسكندر 64

5-10. گزارش آیین اسكندری و اسكندر نامه ی نظامی در اصلاحات پس از جلوس اسكندر 65

5-11. گزارش حمله ی اسكندر به زنگبار 66

5-12. ساختن شهر اسكندریّه 67

5-13. حمله ی اسكندر مقدونی به ایران 69

5-14. كینه توزی اسكندر نسبت به زرتشتیان 71

5-15. به زن گرفتن اسكندر روشنك دختر دارا را 74

5-16. به پادشاهی نشستن اسکندر در استخر فارس 74

5-17. بازگشت ارسطو به یونان و غارت میراث معنوی ایرانیان 75

5-18. رفتن اسکندر به جانب مغرب و زیارت کعبه 76

5-19. فتح ارمنستان و سرزمین های شمالی 77

5-20. داستان نوشابه پادشاه بردع و اسكندر 78

5-21. سیمای انسانی و عدالت جوی اسكندر در اسكندر نامه ی نظامی 80

5-22. سیمای انسانی و عدالت جوی اسكندر در آیین اسكندری عبدی بیگ 81

5-23. سیمای پیامبر گونه ِی اسكندر در آیین اسكندری 81

5-24. رفتن اسکندر به کوه البرز 82

5-25. یورش اسكندر به هندوستان 83

5-26. گزارش نظامی گنجوی در اسكندر نامه از جنگ اسكندر با چین 86

ب

5-27. گزارش عبدی بیگ شیرازی از جنگ اسكندر و خان خانان 90

5-28. تعداد و صفت لشكر چین در برابر اسكندر به گزارش عبدی بیگ شیرازی 93

5-29. پیش درآمدهای توجیهی عبدی بیگ بر هر داستان 95

5-30. تفاوت تعداد و محلّ ساقی نامه ها در اسكندر نامه ی نظامی و آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 96

5-31. كیفیّت میهمانی كردن خاقان، اسكندر مقدونی را در اسكندرنامه ی نظامی 99

5-32. كیفیّت میهمانی كردن خاقان، اسكندر مقدونی را در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 100

5-33. مناظره میان نقّاشان چین و روم در اسكندر نامه ی نظامی 102

5-34. مناظره میان نقّاشان چین و روم در آیین اسكندری 103

5-35. پیكار اسكندر با روس ها در اسكندر نامه ی نظامی 105

5-36. پیكار اسكندر با روس ها در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 110

5-37. افسانه ی رفتن اسكندر به ظلمات 111

5-38. داستان رفتن اسكندر به ظلمات به نقل از عبدی بیگ شیرازی 114

5-39. داستان قوم یأجوج و مأجوج و ساختن سد از نظر عبدی بیگ شیرازی 115

5-40. داستان قوم یأجوج و مأجوج و ساختن سد از نظر نظامی 117

5-41. رسیدن اسكندر به پیامبری در خردنامه ی نظامی 118

5-42. رسیدن اسكندر به پیامبری در آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی 120

5-43. رسیدن اسكندر به منتها الیه سرزمین های شمالی و دریافتن حقیقت 121

رمز جهانگردی و پیامبری خود از سوی پروردگار به روایت نظامی

5-44. چگونگی مرگ اسكندر در خردنامه ی نظامی 125

5-45. چگونگی مرگ اسكندر در آیین اسكندری عبدی بیگ 126

5-46. كناره گیری اسكندروس از سلطنت به گزارش نظامی 128

5-47. كناره گیری اسكندروس از سلطنت به گزارش عبدی بیگ 128

5-48. آثار و ابنیه هایی كه اسكندر ساخت و بر پا كرد 128

5-49. ساختن شهر بلغار 129

5-50. انتقام اسكندر از یـونانیان 133

5-51. چهره ی ایرانی اسكندر در اسكندر نامه ها 134

فصل ششم : 136

بررسی و مقایسه ی صور خیال در هر دو اثر (نظامی و عبدی بیگ شیرازی ) 137

فصل هفتم: نتیجه گیری 149

6-1. نتیجه گیری 150

فهرست منابع154

چکیده:

اسكندر مقدونی با عمر كوتاه ولی پرحادثه و ماجراجویانه ی خود در ادبیّات فارسی جایگاهی بزرگ و قابل تأمّل دارد. بیش از هفت اثر مستقل از قرن چهارم تا دهم در نظم ونثر پیرامون زندگی افسانه ای این شخصیّت تاریخی از سوی شاعران و نویسندگان ایرانی با عنوان اسكندر نامه تألیف گردیده است . اسكندر نامه ی نظامی گنجوی و آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی از جمله تألیفات اقماری در این زمینه هستند .

این بررسی به مقایسه ی محتوایی و شكلی این دو اثرپرداخته و سیر حوادث و رخدادهای داستانی و هم چنین زندگی ، رفتار ، گفتار و اعمال اسكندر را مورد بررسی قرار داده است .در این بررسی نخست نگاهی به زندگی و آثار نظامی گنجوی ، نگاهی به آثار و زندگی عبدی بیگ شیرازی ، نگرشی به سیمای اسكندر و چهره ی تاریخی و افسانه ای او انداخته شده و سپس دو اثر مذكور با هم مقایسه گردیده و و تشابهات و اختلافات آنان نشان داده شده است .

واژگان كلیدی :اسكندر،اسكندر نامه ، آیین اسكندری ، نظامی ، عبدی بیگ ، مقایسه

مقدّمه:

در میان مهاجمانی كه در طول تاریخ به ایران حمله ور گریده اند و برای مدّتی خاك این سرزمین را در چمبر قدرت خود درآورده و بر مردم و سرزمین های آن حكم رانده اند ، كمتر چهره ای توانسته است،چوناسكندر مقدونیاقبال آن را داشته باشد كه تا این پایه مورد توجّه ادیبان و نویسندگان این سرزمین قرار بگیرد. ازآغازقرن چهارم تحت تأثیراساطیر و داستان های منابع عربی در ایران زمینه ی توجّه به این فاتح مقدونی فراهم آمد و منظومه ها ی شعری و داستان های منثوری تحت عناوین هم معنایی چوناسكندر نامه ،آیین اسكندری ، جام سكندر ، آیینه ی اسكندر یو غیره توسّط شاعران بزرگی چونفردوسی ، نظامی، و همین طور نویسندگان و شاعرانی دارای پایگاهی متوسّط تر چونامیر خسرو و عبدی بیگ شیرازیساخته و پرداخته شده است.

مقایسه و تطبیق محتوایی ، شكلی و ادبی این آثار در میان اهل نظر و پژوهشگران داخلی و خارجی دیر زمانی است كه آغاز گردیده و در این زمینه كارهای خوب و حایز اهمیّتی انجام گرفته است كه در بخش پیشینه ی تحقیق به برخی از این كارها اشاره شده است .

در این میان اسكندر نامه ی نظامی ، آیینه ی اسكندری امیر خسرو و اسكندرنامه در شاهنامه ی فردوسی بیشتر مورد توجّه پژوهشگران بوده اند. آیین اسكندری عبدی بیگ شیرازی حتّی به نسبت اسكندر نامه های منثور كمتر مورد توجّه قرار گرفته است و تا كنون چندان كه باید به این اثر توجّه نشده است.

این بررسی با توجّه به این موضوع واحساس نیازی كه در این زمینه وجود داشت اقدام به مقایسه ی این دو اثر از نظر محتوایی و شكلی در یك مقدّمه و هفت فصل كرده است .

در فصلنخست نگارنده كلیّات طرح را كه مشتمل بر پیكره بندی تحقیق است ارائه داده و به ترتیب هدف تحقیق ، پیشینه و روش تحقیق را مشخّص كرده است .

درفصل دوّم پژوهشگر به طور اجمال نگاهی به آثار ، افكار و سیر حوادث زندگی نظامی گنجوی انداخته است . مباحثی چون زادگاه ، خانواده ، تحصیلات و پیروان نظامی در این فصل مطرح گردیده است.

درفصل سوّم آثار و احوال عبدی بیگ شیرازی و مجموعه ی تحقیقات و پژوهش های مرتبط با او مورد بررسی قرار گرفته است .

درفصل چهارمنگارنده ضمن اشاره به سیر حوادث زندگی اسكندر مقدونی از نظر تاریخی و داستانی، با اشاره به علل رواج اسكندر نامه نویسی در ادبیّات فارسی، مقایسه ای بین این اسكندر نامه ها انجام داده است .

درفصل پنجمكه بدنه ی اصلی این پژوهش را تشكیل می دهد ، نگارنده مقایسه ا ی تطبیقی میان حوادث و رخدادها و تبیین شباهت ها و اختلافات این دو اثر انجام داده است ، و با آوردن شواهد و دلایلی به روشن نمودن علل اختلاف و دلایل شباهت ها پرداخته است .

درفصل ششمبه بررسی و مقایسه ی اجمالی صور خیال در هر دو اثر پرداخته شده است .

در فصل هفتمكه فصل نتیجه گیری است . آراء پژوهنده و یافته های تحقیق ارائه گردیده و نگارنده نظریات خود را كه نتیجه ی بررسی است بیان کرده است.

در ضمن با توجه به رسم الخط رایج زمان عبدی بیگ شیرازی که کلمات دو بخشی و حروف اضافه به متمم پیوسته نوشته می شدند سعی نگارنده بر آن بوده است که در حد توان به صورت رسم الخط امروزی و جدا نوشته شوند.

هدف تحقیق :

در سال های اخیر تحقیقات نسبتاً خوبی در رابطه با مقایسه و بررسی اسكندرنامه های منظوم و منثور از سوی اساتید فن به عمل آمده است. این اسكندر نامه ها از قرن چهارم در ایران آغاز گردیده و قریب به هفت قرن ادامه یافته است. هدف از انجام این بررسی، مقایسه ی محتوایی و شكلی اسكندر نامه ی نظامی گنجوی با آیین اسكندری مولانا عبدی بیگ (نویدی ) شیرازی است . در این بررسی با یك مقایسه ی تطبیقی سیر حوادث و رخدادهای پیش آمده در داستان های مربوط به اسكندر مقدونی در این دو اثر بررسی و تفاوت ها و شباهت های آن ها مورد بررسی قرار می گیرد .

• پیشینه ی تحقیق:

درباره ی اسکندر و سیر حوادث زندگی كوتاه و پر ماجرای او از منظر تاریخی تا كنون آثار گوناگونی پدید آمده است ،که بخش قابل توجّهی از آن ها مربوط به حوزه ی این بررسی نمی گردد.

بنابر این در این قسمت تنها به آثاری اشاره می شود که رویکردی ادبی به این موضوع داشته اند .

یکی از مهم ترین آثاری که در پیوند با اسکندر در ادبیّات فارسی پدید آمد، کتاب«اسکندر و ادبیّات ایران»نوشته یسیّد حسن صفوی است. نویسنده در این نشر کوشیده، به گونه ای مفصّل داستان اسکندر درشاهنامه ی فردوسیواسکندر نامه ی نظامیرا با یکدیگر مقایسه کند و تفاوت و شباهت های آن ها را بررسی نماید. در بخشی از این کتاب به چگونگی پیدایش داستان اسکندر و شخصیّت مذهبی او اشاره شده است. هم چنین در این کتاب بیشتر جنبه ی مثبت چهره ی اسکندر نمایانده شده و به تناقض های موجود در باره ی او در سایر آثار توجّهی نشده است. این كتاب در سال 1364 از سوی انتشارات امیر كبیرتهران انتشار یافته است .

اثر دیگری كه در این جا می توان به آن اشاره كرد كتاب«اسکندر و اسکندرنامه ها» تألیفحسین رزمجومی باشد. رزمجو در این بررسی به مقایسه ی چهره ی اسکندر در شاهنامه و اسکندر نامه ی نظامی پرداخته و برخلاف انتظاری که از عنوان کتاب برمی آید، جز معرّفی چند سطر آثاری که به پیروی از اسکندرنامه ی نظامی سروده شده، سخن دیگری نگفته است . این اثر در سال 1380 از سوی انتشارات كاوش به بازار كتاب آمده است .

«اسکندر ،ایران ، نظامی»عنوان اثری است کهمحمّد حسین کرمیدرباره ی سیما و شخصیّت اسکندر دراسکندرنامه و شاهنامه نوشته است. در این اثر بیشتر بر چهره ی مثبت اسکندر تأکید شده است. این كتاب در سال 1385 از سوی انتشارت راه نو در تهران منتشر شده است .

تا كنون تحقیقات گسترده ای از سوی پژوهشگران صاحب نام ایرانی و بین المللی در باره ی نظامی گنجوی و آثار او به طور خاص منتشر شده است كه در این جا می توان به « پیر گنجه »اثرعبد الحسین زرّین كوباشاره كرد.

این كتاب درباره ی زندگی، احوال، آثار و اندیشه ی“نظامی گنجوی “به رشته ی تحریر در آمده است . زرّین كوب در این اثر ابتدا وضعیّت شهر“گنجه “را از نگاه تاریخی و قومی بررسی كرده و این نكته را خاطر نشان ساخته كه شهر گنجه در عهد نظامی مرز میان سرزمین های اسلامی و دنیای مسیحیّت بوده و همین امر حضور جنگیان و خونیان را در آن سرزمین بیشتر كرده است .در پی آن، شرحی از زندگی نظامی و عزلت نشینی او به میان آمده آن گاه هر یك از پنج گنج نظامی ( مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، هفت پیكر، لیلی و مجنون و اسكندرنامه) شرح و تفسیر شده است .مباحث بعدی كتاب به زبان نظامی و شیوه ی داستان سرایی او، هم چنین نقد و تحلیل اندیشه ی این شاعر “(در جست و جوی ناكجاآباد “كه تعبیر نویسنده از دغدغه های عرفانی نظامی است) اختصاص یافته است .این كتاب در 360 صفحه تا كنون بارها تجدید چاپ گردیده است .