2

1-2- هدف. . . . . . . . . . . .

5

1-3- پیشینه تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

1-4- روش کار و تحقیق. . . . . . . . . . . . . . . .

7

فصل دوم: نگاهی به زندگی و آثار سعدی

 

 

 

2-1- زندگی نامه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

2-2- آثار سعدی. . . . . . . . . . . . . . .

11

 

 

فصل سوم: جایگاه صبر و سکوت در آیات و روایات اسلامی

 

 

3-1- معانی و مفاهیم صبر. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .

13

3-2- صبر در قرآن کریم. . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

3-3- زمینه های صبر در قرآن. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

3-3-1- صبر، ابزار تکامل. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

3-3-2- سرمشق گیری از قهرمانان صبر. . . . . . . . .. . . . .

16

3-3-3- صبر در مقام توکل به لطف خداوند. . . . . . . . . . . . . . .

17

3-3-4- صبر در مقام فرمانبرداری خداوند. . . . . . . . . . . . . .

17

3-3-5- صبر و ایمان به مشیت خداوند. . . . . . . . . . . . . .

19

3-4- جایگاه صبر و صابران در قرآن. . . . . . . . . . . . . . . .

19

3-5-1- حضرت ایوب (ع) اسطوره صبر در برابر سختی ها. . . . .

20

3-5-2- حضرت یعقوب، اسطوره صبر و گذشت. . . . . . . . . . . . . . .

21

3-5-3- حضرت یوسف قهرمان صبر و شکیبایی در برابر گناه. . .

21

3-3-6- حضرت اسماعیل اسوه صبر در فرمانبرداری از خداوند. .. . . . . . . .

22

عنوان

صفحه

3-6- صبر و استقامت در سیره پیامبر اعظم (ص). . . . . . . . . .

23

3-6-1- صلح حدیبیه جلوه صبر پیامبر (ص). . .. . . . . . .

23

3-7- صبر در روایات اسلامی. . . . . . . .

24

3-8- معانی و مفاهیم سکوت. . . . . . . . . . . . . .

27

3-8-1- سکوت در آیات قرآن مجید. . . . . . . . .

28

3-8-2- سکوت در روایات اسلامی. . . . . . . . . . . .

30

3-8-3- نقش سکوت و اصلاح زبان. . . . . . . . . . .

33

3-8-4- اصول کلی برای دفع خطرات زبان. . . . . . . . . . .

36

3-8-4-1- توجه جدی به خطرات زبان. . . . . . . . . . .

37

3-8-2- سکوت. . . . . . . . . . . . . . . . .

37

3-8-4-3- حفظ زبان. . . . . . . . . . . . . .

38

3-8-6-سکوت در سیره نظری و عملی فرزانگان تاریخ. . . . .

39

 

 

فصل چهارم: جایگاه صبر و سکوت در ادبیات فارسی

 

 

4-1- منزلت و فواید صبر و سکوت در ادب فارسی. .. . . . . . . . .

42

 

 

فصل پنجم: جایگاه صبر و سکوت در آثار سعدی

 

 

5-1- منزلت صبر در آثار سعدی. . . . . . . .. . . .

54

5-1-1- نتیجة شیرین صبر. . . . . . . . . . . . . . .

58

5-1-2- صبر برای استفاده از وقت مناسب. . . . . . . . . . .

59

5-1-2- صبر برای حفظ عزت نفس. . . . . . .

59

5-1-4- ارتباط صبر و تحمل سختی ها. . . . . . . . . . . . .

60

5-1-5- فضیلت صبر در محنت و نداری. . . . . . . . . . . .

61

5-1-6- صبر و کامیابی. . . . . . . . . .. . . . . . . . .

62

5-1-7-1 صبر در سخن گفتن. . . . . .. . . . . .

63

5-1-8- صبر و عدالت در قضاوت. . . . . . . . . . .

63

5-1-9- صبر مایة عزت و بزرگی است. . .. . . . . . . .

64

عنوان	صفحه
5-1-10- صبر و شیرینی به امید وصال. . . . . . . . . . . . . .	65
5-1-11- پاداش صبر. . . . .. . . . . . . . .	66
5-1-12- صبر سیرت صاحب دلان است. . . . . . . . . . . .	66
5-1-13- صبر شرط وفاداری است. . . . . . . . . . . . . . . .	66
5-1-14- ناسازگاری صبر و عشق. . . . . . . . . . . . .	67
5-1-15- صبر و فرح. . . . . . . . . . . . . . .	71
5-1-16- صبر نابجا. . . . . . .. . . . . . . . . .	75
5-1-17- صبر و قناعت. . . . . . . . . . . . . . . . .	76
5-1-18- صبر و نگهداری عهد و پیمان. . . . . . . .	77
5-1-19- صبر و از خودگذشتگی. . . . . . . . . .	77
5-1-20- صبر و زیبایی. . . . . . . . . . .	78
5-1-21- صبر و مردانگی. . . . . . . . . . . . . .	80
5-1-22- صبر بر نامرادی های روزگار. . . . . .	81
5-1-23- صبر و بردباری در برابر افراد نادان. . . .. . . . . . . .	81
5-1-24- رابطه صبر و صفای باطن. . . . . . . . .	82
5-1-25- صبر در راه انجام وظیفه. . . . . . . . . . .	82
5-1-26- صبر در تصمیم گیری. . . . . . . . .	83
5-2- منزلت و جایگاه سکوت و خاموشی در آثار سعدی. . . . . . .	83
5-2-1- سکوت مصلحتی. .. . . . . . .	84
5-2-2- سکوت در برابر افراد دانشمند. . . . . . . . . . . .	85
5-2-3- سکوت برای جلوگیری از جنگ و دعوا. . . . . .	85
5-2-4- سکوت برای پرهیز از عواقب سخن. . . . . . . . . . . . .	85
5-2-5- سکوت برای جلوگیری از زخم زبان مردم. . . . . . . . . .	86
5-2-6- سکوت برای دوری از عیب جویی.. . . . . . . .	86
5-2-7- سکوت و سلامتی. . . . . . . . . .	87
5-2-8- سکوت برای جلوگیری از آسیب های زبان. . . . . . . .	87
5-2-9- سکوت در برابر جاهلان. . . .	88

عنوان	صفحه
5-2-10- سکوت برای دوری از یاوه گویی. . . .	89
5-2-11- سکوت برای اندیشیدن در کلام. . . . . . . . .	90
5-2-12- خاموشی برای پرده پوشی بر جهل. . . . . . . . . . .	92
5-2-13- سکوت برای رازداری. . . . . . .	94
5-2- سکوت برای پوشیدن عیب. . . . . . . . . . . . . .	94
5-2-15- سکوت برای جلوگیری از سوء استفاده دشمنان. . . . . . .	96
5-2-17- سکوت برای پرهیز از گناه. .. . . . . .	97
5-2-18- سکوت برای رعایت ادب. . . . . . . . . . .	99
5-2-19- سکوت برای رازداری و امانت داری. . . .	102
5-2-20- پرهیز از سکوت نابجا. . . . . . . . .	104
5-2-21- جذبه خاموشی در سیر و سلوک روحی. . . . . . .	105
5-2-22- خاموشی برای دوری از ریاکاری. . . . . . . . . . .	105
5-2-23- ارتباط خاموشی و بلوغ فکری. . . . . .. . . . . .	105
فصل ششم: نتیجه گیری یافته های طرح
6-1- نتیجه گیری. . . . . . . . . . .	106
6-2- پیشنهادها. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	107
فهرست منابع. . . . . . . . . . . . .	111
چکیده انگلیسی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .	114

چکیده

پژوهش حاضر تلاش كرده است منزلت و جایگاه صبر وسكوت در آثار سعدی شیرازی را طرح و بررسی كند. صبر و سكوت به عنوان دو فضیلت انسانی كه از آگاهی و دانایی سرچشمه می گیرد و كردار و گفتار آدمیان را در جامعه آبیاری می كند. در آثار سعدی جایگاهی والا و ارجمند دارد. مفاهیم صبر و سكوت در آثار سعدی به شدّت تحت تأثیر معارف اسلامی مانند قرآن كریم و روایات و احادیث است. سعدی با طرح داستانك ها و اشعار نغز و به جا اهمیّت صبر و سكوت در مواضع مختلف را هنرمندانه طرح می كند آن گونه شنونده و خواننده را از نظر تربیتی تحت تأثیر قرار می دهد. این مفاهیم در جای جای آثار سعدی دارای رویكردهای مختلف و متفاوت است. صبر از موضوعات محوری در آثار سعدی به شمار می آید. این مفهوم همراه با هم معناها و متضادهایش كه از نظر قیاسی (خواه صوری، خواه معنایی) با صبر مربوطند، خمیرمایة خلق مضامین آموزنده ای در اشعار و آثار اوست. صبر در غزل ها هفتاد و سه بار، صبر كردن بیست و هفت بار، صبور دوازده بار، صبوری بیست و یك بار، تحمل هفده بار، تحمل كردن بیست و دو بار، طاقت سی و نه بار، شكیب سیزده بار، شكیبایی شانزده بار، شكیبیدن چهار بار، و مقوﻟﮥ صبر جمعاً دویست و چهل و هفت بار در غزل ها به كار رفته است.

سكوت در آثار این شاعر نیز با توجه به مقام و موقع آن دارای مفاهیم و رویكردهای گوناگون است. خموشی، خاموشی، زبان بریده، زبان دركشیدن، دم فروبستن، دم دركشیدن، تأمل كردن، صُمٌّ وَبُکْمٌ، در پیوند با سكوت و خاموشی به همین قرینه در آثار او جایگاهی در خوردارد كه بسیار آموزنده و به جا از آن ها استفاده شده است.

واژگان كلیدی:

سعدی، صبر، سكوت، خاموشی، آموزه های دینی،

1-1- مقدّمه

هدف از گردآوری رساله، پژوهش و تحقیق در مبحث شعر دفاع مقدس در فرهنگ دینی و عام مردم ایران، سكوت، صبر و بردباری جایگاهی ارجمند در رفتار، گفتار، كردار و كنش و واكنش های روز مره دارد. یكى از ویژگی هایى كه در طول تاریخ زندگى انسان، در همه صحنه ها و عرصه ها، خوشی ها و سختى ها مصیبت ها و مرارت ها، موجب سعادت وخوشبختى انسان ها بوده و هست صبر و استقامت و سكوت اندیشمندانه است. در قرآن كریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) و همین طور ادبیات و آموزه های اخلاقی ایرانیان، این دو ویژگی به فراوانی مورد تكریم و تمجید واقع شده است.

زندگى بشر در دنیا گره خورده در مشكلات و رخدادهای گوناگونی است كه تنها به سرپنجة خرد ورزی و درایّت قابل حل است. بدین معنی كه انسان چه هنگام باید لب به سخن بگشاید و در چه موقعی سكوت و خاموشی پیشه ساخته و شكیبایی برگزیند. اگر انسان صبر و استقامت را كه رمز غلبه او بر این مشكلات است نداشته باشد بدون تردید با شكست مواجه شده و راه تعالى و تكامل بر او بسته خواهد شد.

زمانى كه انسان تاریخ انبیا و اولیاى الهى را بررسى مى كند، در می یابد كه تمام زندگی این بزرگواران سرشار از سختى ها و مشكلاتی است كه به سوى آنها روى آورده و آنان توانسته اند به یاری همین فضایل بر این مشكلات فایق آیند.

صبر یكی از واژه های كلیدی قرآن است كه به صورت های مختلف در آن بكار رفته است. این واژه بر یكی از اصول مهم اخلاقی و صفات برجسته و ضروری انسانی دلالت دارد كه زمینه ساز آراستگی آدمی به فضیلت های بسیاری می شود. با توجه به اهمیت صبر كه رمز پیروزى و غلبه بر مشكلات در زندگى انسان است، امیرالمؤمنین علیه السلام هم در حکمت 424 می فرماید:«اَلحِلمُ غِطاءٌ ساتِرٌوَالعَقلُحِسامٌقاطِعٌ،فَاسْتُرْ خَلَلَ خَلْقِکَ بِحِلْمِکَ وَقاتِلْ هَواكَ بِعَقْلِکَ» بردباری پرده ای است پوشاننده و عقل شمشیریست برّان، پس عیوب اخلاقی خود را با بردباریت بپوشان و هوایت را با عقلت بکش.» (نهج البلاغه، 1387 :1287)

سكوت و خاموشی مدبرّانه و از سرتعقل از دیگر فضایل انسانی است كه در كنار صبر به عنوای یكی از صفات مثبت انسانی و اخلاقی به شدّت در متون دینی و ادبی مورد توجه قرار گرفته و بسیار ممدوح است.

موسوی اصفهانی می نویسد: « در زبان فارسی صمت به فتح صاد و سکون میم را برخی به سکوت معنا کرده اند ولی میان این دو واژه، تفاوت های مهم و اساسی وجود دارد. حضرت امیر مؤمنان(ع) درعبارتی کوتاه، با اشاره به این دو اصطلاح برای آن ها کاربردها و آثار خاص بیان می کند و می فرماید: «الصّمتُحُكمٌ،والسُّكوتُسَلامَهٌ،والكِتمانُطرَفٌ مِن السَّعادَهَ؛ صمت و خاموشی، حکمت و فرزانگی است و سکوت، سلامت از گرفتاری و کتمان و راز داری، بخشی از سعادت است.» (موسوی اصفهانی، 1382 : 63)

درقرآن كریم نیز به حفظ زبان و اهمیّت سكوت اشاراتی رفته است که بیانگر حکمت و فرزانگی در سكوت است. در سورة مباركه مریم، حضرت زکریا (ع) پس از استجابت دعایش برای داشتن فرزند، خواهان نشانه ای از سوی خداوند می شود و فرمان الهی به او می رسد که نشانه و آیه تو آن است که سه شبانه روز کامل سخن نگویی و سکوت اختیار کنی، از این رو هنگامی که از محراب، عبادت خویش به سوی مردم بازگشت به ایشان اشاره کرد که بامدادان و شامگاهان خداوند را تسبیح کند (قرآن كریم، 19: 11-10) زیرا بنی اسرائیل از این که وی فرزندی ندارد و امت، بی پیامبر می شوند از این مسئله نگران بودند. (مریم، آیه 5) مورد دیگر زمانی است که حضرت مریم (س) عیسی (ع) را می زاید و می هراسد که متهم به امری زشت شود. از این رو مأمور به سکوت و خاموشی می شود. با این تفاوت که وی مأمور می شود تا یک روز را به عنوان نذر خداوند رحمان، روزه سکوت بگیرد و با انسانی سخن نگوید». (همان: 62)

این دو فضیلت بزرگ وستوده، در آثار شاعران و سخن سرایان بزرگ ایران در معانی زیبایی پرورانده شده. سعدی كه یكی از اركان نیرومند زبان وشعر فارسی است، این ویژگی اخلاقی را در سخنان نغز و پر مغز خود مورد اشاره قرار داده و در قالب داستان و داستانك ها به وجهی گیرا و دل نشین بیان می كند. كتاب گلستان، بابی ویژه در اهمیت صبر و سكوت دارد كه بیانگر این صفت ستوده در فرهنگ ایرانی و اسلامی است.

مهشید مشیری در كتاب “سرو قامت دوست، تاملی در ترجیع بند سعدی”، می نویسد: «صبراز موضوعات محوری كلام سعدی است. صبر همراه با هم معناها، متضادها، كه از نظر قیاسی خواه صوری، خواه معنایی با صبر مربوطند، جملگی در یك مقوﻟﮥ قیاسی قرار می‏گیرند.

صبر در غزل های سعدی 73 بار، صبر كردن 27 بار، صبور 12 بار، صبوری 21 بار، تحمل 17 بار، تحمل كردن 22 بار، طاقت 39 بار، شكیب 13 بار، شكیبایی 16 بار، شكیبیدن 4 بار، و مقوﻟﮥ صبرجمعاً 247 بار در غزل‏ها به كار رفته و همین موضوعات نیز در ترجیع‏ بند معروف او به زیبایی شده است.» (مشیری، 1382: 49)

كاووس حسن لی، در كتاب پیام اهل دل، اندیشه های اجتماعی و اخلاقی سعدی می نویسد « واژه شکیبایی یا همان «صبر»، جایگاه ویژه ای در بین ما ایرانیان دارد به طوری که: “در آموزه های قرآنی و دینی ما قرین حق و زیبایی است و در ادبیات مان با تعابیری چون «کیمیای بی مانند» و «کیمیای بزرگی ها» از آن یاد شده است و به قول سعدی در گلستان «هرکه را صبر نیست، حکمت نیست» (حسن لی ، 1378: 92)