‌ی تفاسیرشان و در ذیل تفسیر آیات، به بیان این مباحث پرداخته‌اند.

به دلیل اهمیت آراء و هم‌چنین معاصر بودن آیت‌الله معرفت وآیت‌الله جوادی آملی، نظرات خاص ایشان در این بحث‌های علوم قرآنی، درخور توجه است. استخراج برخی آراء آیت‌الله معرفت به علت پیش‌قدم بودن ایشان در پرداختن به مسایل علوم قرآنی، توسط برخی پژوهشگران صورت گرفته است؛ اما آراء علوم قرآنی آیت‌الله جوادی آملی که در تألیفاتشان پراکنده بود، استخراج شد و در کنار نظرات آیت‌الله معرفت قرار گرفت.

این پایان‌نامه مشتمل بر چهار فصل است؛ در فصل اول، با عنوان «کلیات موضوعی و تعریف مفاهیم»، مختصری از زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی بیان، و مفهوم اسباب نزول، محکم و متشابه و نسخ، در لغت و اصطلاح بررسی شده است.

در فصل دوم، با عنوان «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت وآیت‌الله جوادی آملی در بحث اسباب نزول»، آراء این دو دانشمند، در مسائلی از جمله: تعریف اسباب نزول، جایگاه اسباب نزول در تفسیر، اسباب نزول و شأن نزول، راه دست‌یابی به اسباب نزول، عمومیت لفظ یا خصوص سبب و … آمده است.

در فصل سوم، با عنوان «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث محکم و متشابه»، آراء این دو دانشمند، در مسائلی از جمله: تعریف محکم و متشابه، نسبت تشابه و ابهام، محکم و متشابه در قرآن، تقسیم‌بندی تشابه، تأویل، علم به تأویل متشابهات، حکمت وجود آیات متشابه در قرآن، مرجعیت آیات محکم نسبت به آیات متشابه، حروف مقطعه و … آمده است.

در فصل چهارم، با عنوان «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های آیت‌الله معرفت و آیت‌الله جوادی آملی در بحث نسخ»، آراء این دو دانشمند، در مسائلی از جمله: تعریف نسخ، نسخ در قرآن، اهمیت شناخت ناسخ و منسوخ و

داشتند. در وهلۀ نخست، باید گفت این دین از دل یهودیت به وجود آمد و به همین دلیل، عناصری از آن برگرفت. افزون­بر این، وقتی مسیحیت بعدها وارد اسکندریه مصر و سپس اروپا شد تحت تأثیر فرهنگ­ها و جهان­بینی­های آن سرزمین­ها قرار گرفت. بدین ترتیب فرهنگ یونانی دومین عنصری است که نشانه­ هایی از نفوذ آن در مسیحیت به چشم می­خورد. همچنین تعدادی از پدران کلیسا از قبیل یوستینوس، اوریگنس، کلمنس اسکندرانی و … پیش از گروش به مسیحیت، در فلسفۀ یونانی تحصیل کرده بودند. اینان نگاه یونانی به جهان، انسان و وجود را وارد دین مسیحیت کردند. البته مسیحیان از همان ابتدا مخالفت خود را با تعالیم فلسفه یونان نشان می­دادند. برای نمونه، پولس در رساله­های خود از دو نوع حکمت الهی و انسانی سخن به میان آورد که اولی انکشافی و الهامی است اما دومی زوال­پذیر و ساخته انسان است. با این حال، تأثیرات یونان حتی در سبک نوشتاری آثار مسیحیان اولیه قابل تشخیص است؛ یعنی در طبقه ­بندی علوم، نگارش خطابه­ها و مباحث الهیاتی مثل تعالی خداوند و ارتباط او با جهان، نشانه­ هایی از نفوذ یونانی به چشم می­خورد. در روم نیز مسیحیان با پیروان آیین میترا و سایر ادیان رومی مواجه شدند و عناصری هم از آن أخذ کردند. آیین گنوسی چهارمین عنصری است که می­توان در رابطه با مسیحیت باستان بر آن تأکید کرد. اینکه نهضت مذکور پیش از مسیحیت به وجود آمد یا پس از آن، به طور دقیق مشخص نیست. تعدادی از آثار گنوسیان پیشا­مسیحی بودن آن را تأیید می­ کنند، در حالی که تعدادی دیگر دلالت بر این دارند که آیین مذکور پس از مسیحیت ظهور کرده است. با این حال، با توجه به اسناد و آثار موجود می­توان گفت آیین گنوسی احتمالاً پیش از مسیحیت وجود داشته اما پس از دین مسیح آن را بستر مناسبی برای رشد و تطور خود یافته است.

هدف ما در این تحقیق بررسی تقابل الهیات رسمی مسیحیت با آموزه­های گنوسیان است. از آنجا که در سدۀ چهارم میلادی قرائتی رسمی از الهیات مسیحی در طی شوراهای متعدد کلیسایی به وجود آمد، ما نیز تعالیم مسیحیان را تا قرن مذکور مورد توجه قرار خواهیم داد. بنابراین، سعی خواهیم کرد تقابل الهیات رسمی مسیحیت با آیین گنوسی درباره موضوعات و مفاهیم الهیاتی را نشان دهیم.

روشی که در این تحقیق در پیش گرفته­ایم بیشتر تاریخی و تحلیلی است؛ یعنی ضمن بررسی تاریخی آموزه­های مسیحیت و نهضت گنوسی سعی کرده­ایم تفاوت­ها و تشابهات موجود را نیز نشان دهیم. به عبارتی دیگر، صرفاً به توصیف شخصیت­ها و آموزه­ها اکتفا نشده است، بلکه سعی بر این بوده که اختلاف و اتفاق نظر هر دو گروه و دلیل موافقت و مخالفت آنها بر اساس منابع و مستندات موجود بررسی و تحلیل شود. از آنجا که گنوسیان بر خلاف مسیحیان فاقد نظام الهیاتی منسجم بودند، دیدگاه ­های الهیاتی یکپارچه

­ای ندارند. اینان در میان خودشان نیز در مورد باورهای خود اختلاف نظر داشتند. ما ضمن معرفی و تحلیل دیدگاه ­های آنان خواهیم کوشید تا حد ممکن به جمع­بندی مطلوبی دست یابیم.

در فصل اول سعی بر این خواهد بود که مطالبی دربارۀ خاستگاه­ها و زمینه ­های رشد مسیحیت و آیین گنوسی ذکر شود. بنابراین، میراث یهودیت، هلنیسم، ادیان رازباور، آیین میترایی، ادیان آسیای صغیر، مصر و سوریه را در فصل مذکور بررسی خواهیم کرد. در فصل دوم تعالیم اصلی مسیحیت از قبیل خداشناسی، مسیح­شناسی، تثلیث، جهان­شناسی، نجات­شناسی و انسان­شناسی و مفاهیم مرتبط با آنها در سه حوزۀ کتاب مقدس، آباء مرتبط با رسولان و نوشته­های پدران کلیسا بررسی شده است. هدف ما این بوده که از بین آباء مرتبط با رسولان و آباء کلیسا مشهورترین و تأثیرگذارترین آنان را انتخاب کنیم. از آنجا که متون گنوسی از سدۀ اول تا چهارم میلادی به نگارش در آمده­اند، ما هم به آبائی خواهیم پرداخت که متعلق به این محدودۀ زمانی هستند. بنابراین، به نویسندگان سده­های بعدی مثل آگوستینوس چندان توجه نشده است. او هر چند دربارۀ مانویت رسائل زیادی به نگارش درآورده است، اما این مسأله خارج از چارچوب موضوع ما است. به عبارتی دیگر، بررسی دیدگاه ­های وی راجع به مانویت و ارتباط این دین با آیین گنوسی پژوهش جداگانه­ ای می­طلبد. در نتیجه،  رسالۀ دیداکه، تاتیانوس، پولیکارپوس، ایگناتیوس، رساله بارناباس، کلمنس رومی از دوره آباء مرتبط با رسولان و یوستینوس، ترتولیانوس، کلمنس اسکندرانی، اوریگنس و ایرنائوس لئونی از میان آباء مدافعه­گر انتخاب شدند. در فصل سوم، ضمن معرفی بزرگان گنوسی، آثار و نوشته­های گنوسیان نیز بررسی شده است. برخی پدران کلیسا از قبیل ایرنائوس و ترتولیانوس و فیلسوف یونان یعنی افلوطین آثاری را بر ضد گنوسیان به نگارش درآورده­اند و ما نیز در معرفی شخصیت­های گنوسی از این نوشته­ها استفاده کرده­ایم. اما تعالیم گنوسیان دربارۀ مفاهیم مورد بحث، یعنی خداشناسی، مسیح­شناسی، لوگوس، جهان­شناسی و انسان­شناسی را در آثار خود گنوسیان بررسی کرده­ایم. نوشته­های آنان در مجموعه ­ای تحت عنوان متون نجع حمادی گردآوری شده و استناد ما نیز به همین متون بوده است. در فصل پایانی، تقابل مسیحیت با آیین گنوسی را در حوزه های مختلف بررسی کرده­ایم. همچنین وجود عناصر گنوسی در عهد جدید، به­ویژه در رساله­های پولس را نشان داده­ایم.

پژوهش پیش رو با هدف بررسی میزان تناسب محتوای کتاب دین و زندگی (1) با نیاز دانش آموزان شهر کرمانشاه انجام شده است. در این پژوهش ضمن تعریف لغوی و اصطلاحی تربیت، دین، تربیت دینی و ذکر عوامل مؤثر بر تربیت دینی، نقش ایمان در تربیت دینی، نقش تربیت دینی بر آرامش روانی، اصول و مبانی تربیت دینی و همچنین توجه به اهداف، روش­ها، مراحل تربیت دینی و اصول حاکم بر برنامه ­های دینی و قرآن دوره­ متوسطه، به معرفی کتاب دین وزندگی (1) و نقد و بررسی آن پرداخته شده است.

نمونه­ مورد نظر در این پژوهش شامل 472 نفر دانش آموز دختر و پسر مناطق سه­گانه دبیرستان­های شهر کرمانشاه است که با روش نمونه گیری تصادفی ساده، از میان تمام دبیرستان­های شهر کرمانشاه انتخاب گردیده است.

با توجه به داده ­ها و تحلیل آن­ها نتایج زیر به دست آمد:

میان محتوای کتاب دین و زندگی سال اول دبیرستان و نیاز های دانش آموزان رابطه مستقیم و بیشتر تناسب وجود دارد.

مطالب مطرح شده در کتاب دین و زندگی تا اندازه زیادی در پاسخ گویی نیازهای اساسی دانش آموزان موفق بوده است.

طرح مطالب دین وزندگی تا اندازه زیادی بر ا­ندیشه ، اخلاق و اعمال دانش آموزان مؤثر بوده است.

مقدّمه
بشر در عصر حاضر در چالش با بزرگترین بحران­ها می­باشد. و همواره از بحر­انی به بحران دیگر نقل مکان می­ کند. و بساری از جوامع نیز بحران­های خود را به جوامع دیگر صادر می­ کنند که بعضی از این بحران­ها در جهان بیرونی و واقعی است و بعضی دیگر بحران­های درونی است که به مراتب شدیدتر، پیچیده­تر و فاجعه آمیز­تر است؛ مانند بحران هویتی، بحران معنویت، بحران ارزش­ها، بحران در انتخاب هدف، بحران در کلّیّت خویش، بحران در معرفت دینی، بحران در آیین اخلاق و آداب اسلامی و…

از همه­ی این بحران­ها مصیبت­ بارتر که بنیان درون و بیرون آدمی را از هم گسسته و او را به تباهی کشانیده، همان بحران در “تربیت دینی” در قالب حس مذهبی و نیاز خداجویی اوست. بحرانی که وحدت درونی او را به تفرقه و تشتّت کشانده و دل او را به اضطراب دائمی مبتلا ساخته و باعث گم گشتگی انسان از آیین حنیف و فطرت الهی شده است.

تنها راه فرار از این بحران­ها و بن بست­ها روی آوردن عمیق و عاشقانه به خویشتن خویش و فطرت اصلی و ازلی است. یعنی روی آوردن به همان کلّیّت و وحدتی که آدمی در آن شکل گرفته است. در حالی که شرایط کنونی از انسان فقط قطعاتی از پاره­های انسانی به جای مانده است؛ انسانی که از جامعیّت، سیّال بودن و کلّیّت خویش خارج گشته است.

در حال حاضر انسان “دین” را که وحدت بخش ابعاد پراکنده و متفرق زندگی بشر می­باشد، از دست داده است و بینش الهی را که افق حیات را از ازل تا ا­بد در برابر او می­گشاید، رها ساخته و به بینش تنگ نظرانه­ی علم جزم اندیش بسنده کرده و تراکم اطلاعات بیرونی را جایگزین تحول معرفت بیرونی نموده است.

امروزه فرهنگ بشریت سطحی و دانش او خطرناک شده است؛ زیرا از لحاظ تکنیک و صنعت پیشرفت نموده و از نظر معنا و هدف به غایت فقیر و ضعیف گشته است و هم­چنین یکپارچگی، وحدت و تعادل روانی انسان که از ایمان الهی، شوق دینی و احساس عرفانی بر­می­خاست، از میان رفته است.

تفاوت عظیمی است میان انسانی که دین ندارد و انسانی که دین خود را گم کرده یا آن را درک نکرده است. اقوام فراوانی هستند که دین دارند اما آن را گم کرده و از آن غافل مانده­اند، انسان دین گم کرده یا غافل شده­ی از آن در واقع هویت بشری و الهی خویش را گم کرده است؛ به همین د­لیل نه تنها از طبیعت و از خدا گسسته، بلکه از خود نیز گسسته است. زیرا وقتی کسی خدا را نمی­شناسد، چگونه می ­تواند خود را بشناسد؟ و چون خود را نمی­شناسد، چگونه می ­تواند دیگران را بشناسد؟ و بر همین اساس است که امام علی (ع) می­فرمایند: “مَعرِفَهُ النَّفسِ أنفَعُ المَعارِفِ”[1] “شناخت خود، سودمندترین شناخت­هاست”. و یا در جای دیگر امام باقر (ع) می­فرمایند: “و لا مَعرِفَهَ کَمَعرِفَتِکَ بِنَفسِکَ”[2] “هیچ شناختی همچون شناخت وجود خود نیست”.

بنابراین وضعیت تعلیم و تربیت در جا­معه­ی معاصر نیز به این گرفتاری بیشتر دامن زده است و تنها تکیه­گاهی که ممکن است این وضع را تعدیل بخشد و امیدی تازه در روح نسل آینده بدمد، روی آوردن مجدد بشریت به مسائل اخلاقی، ارزشی، معنوی، دینی و بازگشت به جایگاه خلیفه اللهی انسان در کره زمین است.

یکی از چیزهایی که انسان آن را گم کرده یا ازآن غافل شده این است که بازسازی کرامت  مقام الهی او و شرافت وجدانش مستلزم بازگشت به اخلاقیات و ارزش­های الهی است. زیرا با نگاهی به تاریخ گذشته و تاریخ تکامل بشریت مشخص می­ شود که بزرگان، اندیشمندان و برجستگان تاریخ که واجد جاودانگی در اثر گذاری­های تربیتی خود بر نسل­های بعدی شده ­اند، کسانی بوده ­اند که به این ارزش­ها تأسّی جسته و همه­ی این بزرگی­ها مرهون تربیت دینی آنان بوده است.

امّا در جامعه­ای که ما در آن زندگی می­کنیم در فضایی از ارزش­های دینی و شعائر مذهبی قرار گرفته و تمام تلاش و کوشش دستگاه تعلیم و تربیت کشور نیز معطوف به تقدّم پرورش دینی بر دیگر امور است و قرار بر این است که این فرهنگ و معارف دینی از این وادی به سراسرِ جهان عرضه شود و این جامعه، الگو و اسوه­ای حسنه برای دیگر جوامع باشد. علی رغم همه­ی تلاش­ های اندیشمندان تعلیم و تربیت بعد از انقلاب اسلامی مسأله اساسی این­جاست که آیا گرایش­های دینی و باورهای درونی افراد نسبت به دین، آن گونه که اهداف مقدس مسئولان ایجاب می­ کند رو به افزایش است یا بر عکس ممکن است روندی خلاف انتظار داشته باشد؟

مثلاً در بخش تعلیم و تربیت دانش آموزان با همه­ی تغییرات محتوایی در کتاب­های درسی و پررنگ نمودن شعائر مذهبی در مدارس و تقویت آموزش­های دینی و قرآنی و ترویج  همه جانبه­ی آن در فضای درون و برون مدرسه، آیا گرایش­های دینی دانش ­آموزان افزایش یافته است؟ آیا دینی کردن دانش آموزان به دینی شدن آن­ها منجر شده است؟

روش­هایی که برای تربیت دینی دانش آموزان به کار گرفته شده تا چه اندازه مورد پژوهش قرار گرفته است؟ آیا این روش­ها باعث رغبت دانش آموزان به ارزش­های دینی می­ شود یا نتیجه­ عکس را به دنبال دارد؟

این سؤالات و صدها سؤال دیگر، دل مشغولی همه­ی دردمندان دین­داری است که خواهان حاکمیت قلبی و درونی و باطنی ارزش­های دینی در عمق وجود افراد جامعه مخصوصاً نسل آینده، همان دانش آموزان عزیز امروز می­باشد.

پاسخ پژوهشی به این سؤالات روشن کننده­ افق آینده­ی نظام تعلیم و تربیت کشور جهت رسیدن  به روش­های بنیادین و کار آمد تربیت دینی می­باشد که در این تحقیق سعی شده است براساس فرضیاتی در قالب آیات شریفه­ی قرآن و احادیث و روایات معصومین (ع)، به میزان دستیا­بی به سؤالات فوق در جهت رسیدن به هدف والای تربیت دینی پرداخته شود و میزان تأثیر­پذیری دانش آموزان از کتاب­های دین و زندگی مطالعه

«مفهوم تربیت تنها و تنها در انسان و به سبب قابلیت عقلی و توانایی شناخت و گزینش او شایستگی کاربرد دارد. واژه­ی تربیت را نه به معنای عادت دادن و نه صرف آموختن و نصیحت کردن و افزودن، بلکه در معنایی مرتبط با واژه­ هایی چون رشد، هدایت، تادیب و تزکیه به کار می­بریم که به مفهوم زمینه­سازی و مهیا کردن شرایط برای سلامت و نشاط و بلوغ همه­ی قوای انسانی است. رسیدن به این بلوغ هم در مسیر افزودن و هم کاستن است؛ تا در مسیر کمال مطلوب خداوند، با دست­یابی به تعقل، خود مدیریتی، خود کنترلی و خود شکوفایی بتواند، رسم بندگی را به جای آورد و ایمان و عمل صالح را با علم، مراقبت و توجه، به یقین و احسن عمل برساند.» (ادیب، 1390: 13 )توجه به تربیت توجه به حیاتی­ترین مقوله انسانی است؛ زیرا همه­ی سامان­ها و نابسامانی­ها و… به نوع تربیت باز می­گردد. تربیت دارای چند خصوصیت اصلی است که از جمله آن‌ ها مبتنی بودن تربیت بر اصول است. اصول در تربیت گزاره­های تجویزی هستند که از معرفت به حقیقت و ابعاد وجودی انسان ناشی می­ شود؛ به بیان دیگر اصول عبارت است از بایدهای ناشی از هست­های ساختاری انسان که راهنمای ما در تدابیر تربیتی هستند. (فرهادیان، 1372) از جمله این اصول در تربیت اسلامی، اصل اعتدال است. این اصل در یک معنای کلی پرورش همه­جانبه و متوازن تمام جنبه­ های وجود آدمی و اتخاذ تدابیر تربیتی بدون یک‌جانبه نگری و افراط و تفریط است. «با نگاهی گذار به متون دینی متوجه می­شویم تاکید ویژه­ای بر رعایت این اصل در همه­ی شئون زندگی شده است. این ارزش و مقام تا به حدی است که رعایت آن، موفقیت انسان­ها را در زندگی دنیوی و اخروی تضمین می­ کند. اگر انسان در اخلاق و رفتار و کردار خود معتدل شد و از آنچه مخالف این روش بود پرهیز کرد، نفس او با نفوس فلکیه شریک و از آن‌ ها کسب فیض خواهد کرد و به این وسیله به درجات عالی خواهد رسید.» (فرجی، 1380: 17 )

عصمت انبیا از ضرویات ادیان آسمانی است به عبارت دیگر همان طور که بعثت انبیا به حکم عقل، ضروری است عصمت انبیا همچنین ضروری است.

عصمت در مناط های گوناگون بحث می شود، عصمت در دریافت وحی و حفظ وحی و ابلاغ وحی. ولی مسئله مورد بحث، عصمت از خطیئه و اشتباه و معاصی حتی در حد صغیره است که به عصمت در ابلاغ وحی برگشت دارد. برای حل این مسئله به طور معمول و رایج از ادله عقلی در کتابهای کلامی و تفسیری بحث شده است و در کتب مخصوص به خود مورد کاوش و بررسی قرار گرفته است که اغلب این مباحث تکرار می شود گرچه به قلم نویسنده است ولی استدلال به همان شاکله رایج خود باقی مانده است.

گاهی آیات قرآن مورد بحث قرار می گیرند ولی بیشتر آن آیاتی که به ظاهر منافی عصمت است و دارای مفرداتی که نمی شود به انبیا نسبت داد مورد کنکاش قرار می گیرد .و هیچ استنباطی از قرآن برای اثبات عصمت یا دریافت زبان قرآن برای حل این مسئله انجام نمی گیرد.

ولی با تدبر در آیات مربوط به انبیا مشاهده می شود که قرآن قصد دارد مخاطبان خود را به سوی معرفتِ هر چه بیشتر  نسبت برگزیدگان خدا صوغ بدهد. شرح فضایِ بیوت انبیا و نحوه ی تولد و سیره ی معیشت و اصولِ حاکم بر زندگی این بزرگواران و نقل خطابات اللهی به آنها در سیاق و سباق خاصی از آیات قالب پیدا کرده است. که همه ی این جوانب گوناگون و زوایای مختلف در پی اثبات علمی خاص برای انبیا است که این علم شوونات متعددی دارد از جمله این شوونات عصمت است.

در این نوشته سعی شده است که این جوانب و زوایای زندگی انبیا مورد بررسی و تحقیق قرار بگیرد البته روایات نقل شده از اهل بیت عصمت و طهارت در منهج این نوشته به صورت تایید و تاکید است و حد وسط استدلال برای این مسئله قرار نمی گیرد چون جهت این مطلب روشن است. از طرف دیگر بیان قرآن، برهان مسئله است چون فهمیدن اعجاز فارق از نقل است و به خودی خود در اثبات ادعای نبوت کافی و وافی است پس وقتی شخص به این حقیقت نائل آمد که قرآن کلام اللهی است به تبع آن تمام مسائل برای