ادبیات تعلیمی یکی از محورهای مهم تحلیل آثار ادبی در امر نقد محسوب می شود که برای مقوله ی اخلاق اهمیت ویژه ای قائل است. سیاستنامه و قابوس نامه از آثار ارزشمند و ادبی، تاریخی و اجتماع و سیاسی مشهور زبان ادبیات فارسی هستند به این موضوع توجه نموده اند. این پژوهش با توجه به اهمیت اخلاق و تعالیم حکمی در زندگی انسان ها، بنا دارد تا به بررسی مضامین اخلاقی و حکمی این دو اثر بپردازد. لذا به همین منظور بازخوانی نکات و مضامین اخلاقی و سپس به تحلیل محتوای آن ها براساس آیات و احادیث و فرامین دینی پرداخته است. این پژوهش در پنج فصل تدبیر شده است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: مبانی نظری

فصل سوم: روش تحقیق

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

از پژوهش فوق چنین به عمل آمد که نکته ای نیست که در آن روزگار باب ملک و ملت بی اعتنا باشد و نویسندگانی در دو کتاب ارجمند خود راجع به آن سخن نگفته باشند. علاوه بر این مواردی که معتقد هستند در این جهان روزنامه ی ملوک است روایت و حکایت گذشتگان را چاشنی سخن خود کرده اند و حلاوتی خاص به کتاب های خود بخشیدند.

پیشگفتار:

ادب و هنر بر خلاف پندار بسیاری از زندگی اجتماعی می تراود و یکی از عوامل ضروری حیات اجتماعی است و پا به پای جامعه تغییر می پذیرد . بس ادب و هنر  صرفا پدیده ای نیست که ساخته  ادیب باشد بلکه باید گفت ادب نتیجه ان چیزی است که وجود دارد و به وسیله ادیب پرداخته می شود  از عواملی که در پدید آوردن  ادب نفش مهمی دارند مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و همچنین وقایع تاریخی جامعه است یعنی ادیب در جامعه به سر میبرد. و موافق مقتضیات ان جهت یابی میکند. جوامع ز ان خود را در میابد . شاید بتوان گفت سیر توفیق ادیب انست که روح زندگی مردم عصر خویش را در میابد. با ارمآنها و غمها و شادیهای آنها آشنا میشود  و نیازهای درونی معاصران خویش را درک می کند و ان را در آثار خود منعکس میکند بنابر این چنین اثری آئینه زندگی مردم همزمان ادیب است . تعهد اجتماعی هنرمند و ادیب نیز یکی از رکن های اصلی مورد بررسی در جامعه شناسی  ادبیات است  شاعر و نویسنده متعهد نارضایتی ناشی از اختلافات و ناهمگونی جامعه  را که دال بر تحولات و تغییرات ان جامعه است در اثر خود جلوه میدهد. درمیان آثار کهن  منثور فارسی ، کتب سیاست نامه و قابوس نامه  فرد اهل ادب و همه فارسی خوانان شهرت بیشتری دارد که در ادبیات فارسی ، شعر به مراتب بر نثر غلبه ورجحان داشته است و صنعت ادیب همیشه با صفت و معنای “شاعر” قرین و همراه بوده است . همانطور که شعر برخاسته از قریحه و ذوق است اما عامل نویسندگی به خصوص در روزگاران کهن انجام وظیفه و شغل بوده است  نویسندگانی مانند عنصرالمعالی ،خواجه نظام الملک طوسی همگی نویسنده دیوانی یعنی کارمند اداری روزگار خود بوده اند و نوشتن شغل و حرفه  انان  بوده است البته هنر و ابتکار موجب پیشرفت انان می شده است  و پس از نویسندگی به مقام وزارت هم رسیده اند. لذا نظام الملک طوسی وزیر نآمدار سلجوقیان کتاب سیاست نامه را به نگارش در آورد تا دستور العملی برای امر کشورداری سلطنت، حکومت باشد و این رسوم کهن بوده است. که دانشمندان و فرزانگان نظر خیر خواهانه خود را به حاکمان و والیان عرضه دارند تاانان با هوشیاری بتوانند به عدل و داد حکومت کنند و در نتیجه حکومت و سلطنتشان استوار باقی بماند .انچه پدران ما به نثر پارسی پیش از این دو کتاب نوشته اند بیشتر به تاراج حوادث رفتندو ورق های ان را باد خزان در سالیان دراز پراکنده کرده و جز نامی از انان نمانده است و انچه به دست است به دلایل بسیار با ین دو کتاب برابری نتوان کرد : نخست انانکه نویسندگان دیگر در لفظ و معنی تا این پایه ساده پسند و خوش سلیقه نبوده اند بیشتر سخنان ایشان  از حیث لفظ از ان روانی و سادگی که از هر پیدایه ای فریبنده ترو از هر زیوری اراینده تر است  دو دست ، تکلف و تصنع که روزی پسند مردم دشوارجوی بود و در این زمانه ما ناپسند است همواره در بیشتر از ان کتاب ها مایه بازار و رباینده خریدارست . اگر اندیشه  پند و اندرزی پخته اند سخنانی دور از خوی مردمی و گران و ناهموار گفته اند که به کار بسته اند ان را مردمانی بزرگ باید . دیگر انکه این دو کتاب در هر ورق شامل فواید لغوی و تاریخی بسیارست و حتی بسیاری از عادات و رسوم زمانه را که در جای دیگر نتوان یافت در خود جاویدان گذاشته و از دستبرد فراموشی باز رهانیده اند . بزرگترین مزیت این دو کتاب  بزرگوار ان است که نویسندگان انان دبیران بسیار توانا بوده و بهترین نمونه نثر فارسی قرن پنجم را از خود به یادگار گذاشته اند  که در حد خود شاهکار هایی از زبان روان و ساده دانشمندان و دبیران زبر دست ایران است .هنگامی که به حسب اشتیاق و به حسن اتفاق به خواندن کتب ارزشمند سیاست نامه وقابوس نامه توفیق یافتم ان دو را مجموعه هایی دیدم پر از نکته ها بدیع و گفته های حکمت اموز که میتوانند همچون سایر متون و آثار ارزشمند ادب فارسی راهگشای بسیاری مسائل نهفته و حقایق ناگفته باشند از سویی چون این کتب جزو واحد های درسی دانشجویان رشته ادبیات فارسی محسوب شده و حتی مطالب زیادی از ان ها در کتاب های درسی دوره متوسطه گنجانده شده است  حقیر که خود را در برابر چنین کاری عظیم و سترگ کوچکتر از ان  میدیدم که حتی فکر دست یازیدن به چنین خطر خطیری را در سر جای دهد با همه سختیهای راه و عظمت کار و قلت بضاعت علمی بر ان شدم تا در حد وسع و توان گوشه ای از حقایق و مضامین اخلاقی نهفته در این کتابها را به دوستداران علم و ادب بنمایاند و بنا به معروف که :

         اب دریا را اگر نتوان کشید          هم به قدر تشنگی باید چشید.

حداقل جهت استفاده و اگاهی خود وهم پایگان خود گامی در جهت شناساندن بیشتر این آثار گرانبهای پارسی بردارد.لذا با صلاحدید استادان ارجمند و مشورت دوستان گرانمایه مصمم شدم تا پاره ای از تعابیر و اصطلاحات بکار رفته در این دو کتاب را تحت عنوان : (( مضامین اخلاقی در سیاست نامه و قابوس نامه ))بررسی نمایم .

اگر این دو اثر را به دریایی مانند کنیم که در ان انواع  گوهر ها و مروارید ها جا گرفته باشد ما به اندازه وسع و توان از زیاد قطره ای از دریا را برگزیده ایم  تا دست خالی بر دوستان نرفته باشیم .این پروژه را بیشتر به صاحب نظران و توانمندان این عصر وا میگذارم.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله

همانطور که در میان انسان ها ، برگزیدگان و دانشمندان از دیگران والاترند و سرمشق افراد دیگر واقع می شوند در میان کتب و آثار نویسندگان نیز بعضی از کتاب ها سرلوحه کتب دیگر قرار  می گیرند و قابوس نامه و سیاست نامه  از این نمونه اند . که میتوان آنها را کتاب مادر نام نهاد همانگونه که دانشگاه تهران را در میهن ما دانشگاه مادر نام نهاده اند . انگیزه ام از انتخاب این موضوع این بود که سالها پیش در اغاز جوانی و رسیدن به بلوغ فکری خویش که شیفتگی و اشتیاق وافری که مرا به این گنجینه های گهر بار ادب پارسی مجذوب می ساخت . و نیز اثر ارزنده ای که خواندن ان تاثیری عمیق بر روح و روانم بر جای می گذاشت همین قابوس نامه بود که مولفش عنصر المعالی یکی از نویسندگان قرن پنجم اسلام محسوب می گردد و از او امیر روشن ضمیر تعبیر کرده اند زیبایی و معنویت و اموزندگی این اثر پر مغز نقش تعیین کننده وسرنوشت سازی  در زندگانی وحیات اجتماعی ام تاثیر بسزایی داشت.

2-1- اهداف تحقیق

الف: مضامین اخلاقی شخصیت های موجود در سیاستنامه و قابوسنامه و بررسی خصوصیات اخلاقی و روحی آنها به دانشجویان رشته ی ادبیات فارسی و علاقمندان به آن .

ب: دیگر اینکه بعضی از مضامین اخلاقی سیاستنامه و قابوسنامه به مرور زمان در این دوران به فراموشی سپرده شده اند و در این تحقیق سعی بر آن است تا اطلاعاتی در مورد مسائل اخلاقی و اهداف آنها بیان شود .

ج: با بهره گرفتن از این پژوهش یک الگوی ساختاری بدست می آید که مورد استفاده پژوهشگران در زمینه ی آثار ادبی قرار گیرد.

3-1- سوالات تحقیق

1-ادبیات تعلیمی چیست؟

2-مضامین اخلاقی قرن پنجم چیست؟

3-جایگاه اخلاق و مضامین اخلاقی در سیاستنامه و قابوسنامه بیان کنید؟

4-1- فرضیات تحقیق

الف: تطبیق مضامین اخلاقی شخصیت ها در این تحقیق به ما كمك می شود كه با اشخاص روحیات و رفتار آنها آشنا شویم

ب: شخصیتهای موضوع های موجود كتاب سیاستنامه هم پند است و هم حكمت هم مثل و تفسیر قران واخبار پیغمبر و قصص انبیاء و سیر حكایات پادشاهان عادل از گذشتگان خبر می دهد و از گذشتگاه پند است.

ج: با انكه سیاستنامه داستان های دراز دارد خواننده را از مطالعه ان ملالی دست نمی دهد اما پندها پیداست كه در برخی موارد ملال انگیز است و شاید هم این امر مربوط به تكرار یا درازی سخن نباشد چه اساسا خود پند برای شنونده و خواننده ناگوار است و گویا به همین سبب است كه مردم روزگار ما امروز برای پند و اندرز ارزش اخلاقی قائل نیستند

د: سیاستنامه شامل عصاره افكار و عقاید و تجربه های نظام الملك در پایان زندگی است و او وزیر با سیاست دوران خود می باشد كه در ان بیان حوادث حیات خود صرف نظر كرده وبیشتر به راهنمایی و آموختن طریق مملكت داری پرداخته است.

ح: در قابوسنامه مطالب بسیار سود مند و اخلاقی و حكمت های عملی دقیقه ای فرو گذار نكرده است و از حیث شناسایی تمدن قدیم و معیشت ملی و علم زندگی و دستور حیات است و باید اورا از مجموعه تمدن