سفر از مفاهیم پرکاربرد در ادبیات است. این مفهوم در طول دوره‌های مختلف ادب فارسی و حتی جهان جلوه‌های متفاوتی به خود گرفته است. سفر درونی و بیرونی، سفر تخیلی و … . یکی از شاخه‌های مهم فرهنگ و ادبیات فارسی، عرفان است؛ این پدیده برای خود اصطلاحات خاصی را به ارمغان آورد. یکی از اصطلاحات عرفانی، مفهوم سفر است. سفر در این معنا علاوه بر شکل ظاهری آن که طی مسافت است و آن نیز با قصد خاصی در عرفان انجام می‌شود، یک معنای خاص و اصطلاحی نیز دارد که در مجموع به معنای بریدن از خود و دنیای فرودین به سوی عالم بالا و در نهایت فنای فی‌الحق است.

در این پایان‌نامه تلاش شده تا مفهوم سفر در یکی از آثار برجسته کلاسیک با نام سیرالعباد الی‌المعاد که سفر در آن در معنای خاص و اصطلاحی عرفانی مطرح است و همچنین در یکی از آثار برجسته معاصر با نام هشت کتاب که سفر در آن به شکل ویژه و با زبان خاص عرفانی خود، ظهور و بروز پیدا کرده بررسی گردد: اینکه سنایی در سفری نمادین در سیرالعباد خود که پایه‌های آن بر تصوف و عرفان کهن است، به بیان راه‌های گشایش بندهایی که بر پای انسان دور شده از اصل خویش وجود دارد، می‌پردازد و سپهری نیر در سفرهایی واقعی و ذهنی، در واقع مسیر سفر روحانی و عرفانی‌ای را طی می‌کند که طول آن با طول دوره‌ی زندگانی وی هماهنگ است و در هشت کتاب به نمایش در می‌آید. بعد از این تحلیل، به مقایسه سفر در دو اثر یاد شده پرداخته می‌شود و برخی شباهت‌ها و تفاوت‌های آن نیز بیان می‌گردد.

فصل اول: کلیات

1-1- تعریف مسأله

سفر یکی از مهم‌ترین ابزار شناخت فرهنگ و ادبیات ملل مختلف است. سفرهای تخیلی و واقعی، سفر به عالم درون و بیرون… که همه از بن‌ مایه‌های اصلی ادبیات به حساب می‌آیند. سفر یکی از ابعاد ناب تجربه‌ی بشری است، گویی که خاک انسان با سفر سرشته شده است. اولین مسافر حضرت آدم است و اولین سفر، هبوط حضرت آدم به عالم خاکی است.

 سفر به عنوان یکی از پدیده‌های پر بسامد در ادبیات فارسی وقتی وارد حوزه‌ی ادبیات عرفانی می‌شود از معنا و مفهومی خاص برخوردار می‌گردد.

سنایی به عنوان یکی از شعرای بزرگ و عارف کلاسیک در اثری که آن را سیرالعباد الی‌المعاد نامید، این مفهوم را در معنای خاص و عرفانی آن به کار گرفت. سهراب سپهری نیز به عنوان یکی از شاعران مطرح معاصر که دارای عرفان خاص خود است، این مفهوم را به شکل گسترده و محسوسی در شعرش به کار گرفت. هم‌چنین با نگاهی گذرا به زندگی شخصی سپهری مشخص می گردد که وی بخش عمده ای از زندگی‌اش را در سیر و سفر گذراند. این سیر و سفرها که به انگیزه‌ی نقاشی و کسب علم صورت می‌گرفت در شکل‌گیری سفر روحی و انفسی او تاثیر بسزایی داشت. به عبارت دیگر سپهری توانست پیوند معناداری میان سفر آفاقی و انفسی برقرار کند.

 این سفر‌ها در دو اثر  مد‌نظر در اساس و بنیاد با هم مشترک‌اند و هدف آن‌ ها، برداشتن قید‌هایی است که انسان را از مبدا و اصلش دور می‌کند، هم‌چنین دو اثر یاد شده دارای تفاوت‌هایی نیز در روش و جزئیات مانند بی‌توجهی سنایی به ماسوی الله و توجه سپهری به طبیعت و عالم بیرون، اعتقاد به همراهی عقل در سفر روحانی توسط سنایی و اعتقاد به عشق توسط سپهری می‌باشد که در این پایان‌نامه در تحلیلی قیاسی به بررسی و بیان آن در فصل‌های مرتبط پرداخته شد.

2-1- سفر در سیرالعباد إلی المعاد سنایی

 صوفیان سیر و سلوک روحانی انسان را در آثار خود در قالب قصه و تمثیل و با رمز و کنایه بیان کرده‌اند از جمله حکایات عرفانی ابن سینا و رسائل سهروردی .

سیرالعباد همان‌طور که از نامش بر می‌آید سفری است به مبدأ و معاد. سنایی در قالب سالکی مشتاق خاستگاه و منزلت سرآغاز خویش، پس از آگاهی از موقعیت و وضعیت انسان در هستی به راهنمایی پیر، سفری را آغاز می‌کند که سراسر سمبلیک و رمزی است. سفر سنایی معراج گونه است که در چهار مرحله شکل می‌گیرد. در مرحله‌ی اول، از مراتب شکل‌گیری انسان از روح نباتی، حیوانی و سپس پیوستن روح انسانی یا نفس ناطقه سخن می‌گوید که این مرحله پیمودن نیمه اول دایره‌ی حیات یا قوس نزولی است:

دانکه در ساحت سرای کَهُن

سوی پستی رسیدم از بالا

چون تهی شد ز من مشیمه کن

حلقه در گوش  ز « اهبطوا منها»
(سنایی، 28-29)

مرحله‌ی دوم سفر که در سیرالعباد از کمک و یاری پیر آغاز می‌شود در‌واقع همان پیمودن سیر صعودی سفراست که با رنج‌ها و مراحل دشواری همراه است؛ این بخش اصلی‌ترین و مهم‌ترین مرحله‌ی سفر در سیرالعباد می‌باشد که در آن سنایی پس از راهبری پیر، از طبایع و صفات پست انسانی می‌گذرد و با عبور از چهار عنصر خاک، آب، باد و آتش و طبایع مربوط به هریک به سیر در افلاک می‌رسد و هر فلک را نیز با صفاتی که مشخصه آن است پشت سر می‌گذارد… با رسیدن سنایی یا سالک به عقل کل پیر و سالک با هم متحد و یکی می‌شوند و از وجود سالک چیزی باقی نمی‌ماند:

آن مکان بر دلم چو دشمن شد

چون از آن اصل و مایه فرد شدم

در زمان من نماندم او من شد

طفل بودم هنوز مرد شدم

(سنایی، 2-461)

سنایی در مرحله‌ی سوم سفر به مدینه فاضله خویش که همان رسیدن در جمع اهل فنا و توحید می‌باشد، دست می‌یابد اما در مرحله‌ی آخر به ناچار به دلیل قید صورت و ماده، وارد مرحله‌ی چهارم سفر یعنی بازگشت از عروج می‌شود.

3-1- سفر در هشت کتاب سهراب سپهری

با نگاهی گذرا به هشت کتاب سپهری، با شاعری رو به رو می‌شویم که از اولین دفتر شعر خود تا آخرین آن، پیوسته در سفر یا در آرزوی سفر است. و دلیل این مدعا را تنها در کلمه‌ها و فعل‌هایی که همه نشان از حرکت دارند، می‌توان یافت:

کلمه ها: راه- جاده- جای پا- نفس- سفر- کفش- چمدان- جامه- لباس- مسافر- عبور- رخت- عزیمت و…

فعل‌ها: راه افتادم- می‌گشت- می‌برد- خواهم آمد- خواهم آورد- باید رفت- گذشت- پیمود- می‌رفت- دور باید شد- همچنان خواهم راند- تا سواد قریه راهی بود- می‌گذشتم- کفش‌هایم کو- کوچاند- به سمتی برود- چند ساعت راه است- چه اندازه راه است و رفت تا لب هیچ و… (حقوقی، 1384، 42)

این سفرها که گاه عینی و آفاقی‌اند، بازتاب سفرهای متعددی است که او به شرق و غرب عالم داشته است، سفرهایی که از سال 1336 آغاز و تا یک سال قبل از مرگش یعنی سال 1358 ادامه یافت.

 سفر مرا به زمین‌های استوایی برد/ و زیر سایه‌ی آن «بانیان» سبز تنومند

و نیمه راه سفر، روی ساحل جمنا/ نشسته بودم/ و عکس تاج محل را در آب نگاه می‌کردم.

(مسافر، 308)   

این سفرها که به بهانه‌ی نقاشی و در واقع برای یافتن حقیقت و یک جهان‌بینی خاص صورت گرفت کم کم تبدیل به سفری ذهنی و انفسی در شاعر گردید.

سپهری بر خلاف شاعران دوره‌ی خود که سعادت آدمی را در تغییر نظام سیاسی و اقتصادی موجود می‌دانستند، معتقد بود که نجات آدمی نه از بیرون بلکه از درون اوست.(لنگرودی، 1381، 643) و او آن‌چه را که در سیر آفاق دیده و تجربه کرده بود، اینک در سیر انفسی در قالب جهان‌بینی و نگرش خود نسبت به مسائل گردیده و تجربه کرده، بیان می‌کند:

هنوز در سفرم/ خیال می‌کنم/ در آب‌های جهان قایقی است/ و من – مسافر قایق- هزارها سال است/ سرود زنده‌ی دریانوردهای کهن/ به گوش روزنه‌های فصول می‌خوانم/ و پیش می‌رانم       (مسافر، 302)                                                                                                

«جهان به اقیانوسی تشبیه شده است، دریانوردهای کهن، عارفان و جستجوگران باستانی معرفت‌اند» (شمیسا، 1370، 140) و آن‌جا که می‌گوید: من از کدام طرف می‌رسم به یک هدهد؟ (مسافر، 304) هدهد در متون عرفانی ما مثلاً منطق‌الطیر، رمز مرشد و شیخ آگاه است:

مرحبا ای هدهد هادی شده         در حقیقت پیک هر وادی شده   (همان، 1370، 145)

بسامد بالای مفهوم سفر و اجزای آن در شعر سپهری، که خود از اصطلاحات مهم عرفانی است، سپهری را چون رهروی قرار داد که دائم در جستجوی حقیقت است. «حتی سفرهایش به غرب و شرق، برای او بیش‌تر سلوک روحی و معنوی و سیر در انفس به حساب می‌آمد تا گشت و گذار و جهان‌دیدگی و سیر در آفاق» (یا حقی، 1385، 120)

درد سپهری، درد «نانی به کف آوردن» و تولید مثل کردن نیست، درد او، درد دور ماندن از اصل خویش است (مقدادی، 1378، 122) و این همان دردی است که سپهری را به حرکت وا می‌دارد:

تاریخ و فرهنگ هر قوم شناسنامه ملی آن قوم را تشکیل می دهد.تکنولوژی بدون فرهنگ انسان را به ماشین تبدیل می کند. بی شک علت سرگردانی بسیاری ، همین دور بودن از فرهنگ و ناآگاهی از ویژگی های  ملی است. فرهنگ سرچشمه عشق به زیبایی، دوستی، راستی و نیکی است و آنجا که هنر و فرهنگ نباشد، بشر در خطر تباهی و زوال است.

فرهنگ و ادب سرزمین کهنسال ایران یکی از غنی ترین و گسترده ترین فرهنگ هادر جهان است، سابقه این فرهنگ بارور و نامدار، چنان که از لا به لای “یشت ها” به چشم می خورد ، به دوران زندگی مشترک هند و ایران می پیوندد. از جهت برخورداری از دین و عرفان و فلسفه ، ایران کشوری است که نخستین دین یکتاپرستی (توحیدی)را با  همه ارزش های عالی و اصول اخلاقی و مبانی عقلی آن به جهانیان پیشکش کرد.

ایران سرزمین آیین ها و دین های بزرگی از جمله آیین های زرتشت ، میترا، مانی، مزدک ، و شیعه نیز هست. پیدایش اشو زرتشت و پذیرش پیام او در ایران ، رویدادی بزرگ بود.

کشور ما از جهت شعر و ادبیات نیز غنی است و  شهرت جهانگیر دارد.اشعار خداوندگاران سخن پارسی چون فردوسی ، سعدی، حافظ، و صدها شاعر نامدار دیگر، همه جا دل ها را به هیجان  می آورد و اندیشه ها را به اعلی مرتبه کمال می رسانند و به  ما را در انجام وظیفه انسانی خود الهام می بخشد.

ایرانیان گروهی از آریایی ها هستند که پس از مهاجرت به بخش های بلند سرزمین های واقع در جنوب دریای مازندران، این سرزمین ها را ایران نام نهادند، که طبق نوشته های باستانی چون اوستا به معنی سرزمین آریایی ها است.

قبل از مهاجرت ، اجتماع اقوام آریایی هند و ایرانی به سه طبقه تقسیم شده بودند:

1- روحانیون

2- جنگ جویان

3- کشاورزان

   این طبقه بندی اجتماعی در پرستش مذهبی نیز رعایت می شده؛ یعنی هر یک از آن طبقات اجتماعی، خدایان ویژه خود را داشته اند. یکی از این خدایان “مهر ” نام دارد. مهر را در  قدیم ترین دست نوشته ها ی ایران باستان یعنی اوستا، و در هندوستان در “ودا” می یابیم.

آیین مهر یکی از کهن ترین دین های جهان است و از جمله دین های راز آمیز به شمار می رود.

آیین مهر بر ادبیات هزار ساله فارسی چه نظم و چه نثر تأثیر فراوان نهاده است. تأثیر این آیین باستان تنها در شاهنامه فردوسی، گرشاسب نامه ، قابوس نامه و سیاست نامه خلاصه  نمی شود، بلکه می توان گفت ادبیات فارسی همیشه با نشان و علامت ایران باستان آراسته شده است.

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسأله

ایرانیان همواره مردمی خداشناس بوده‌اند. ایران فرهنگ بسیاری از کشورها را در بر می‌گیرد که شاهنامه در آنها بخشی از میراث فرهنگی شان است. از سوی دیگر ریشه هر جنگی در اختلاف نهفته است. یافتن ریشه‌های مشترک به کاهش اختلاف و در پی آن گسترش آرامش و دوستی خواهد انجامید. از آنجا که سراینده شاهنامه، حکیم توس، در کودکی فرهنگ را از موبدان زرتشتی آموخته، به نظر می‌رسد که دین زرتشتی بر دیدگاه شاهنامه در باره خداوند اثر گذاشته باشد. بنا بر شاهنامه، فردوسی مسلمانی شیعه بوده، از این رو به نظر می‌رسد که سراینده شاهنامه تفاوت چندانی در خداشناسی این دو دین ندیده باشد. نگارنده بر آن است که با بررسی خداشناسی شاهنامه، تاثیر دین زرتشتی بر دیدگاه شاهنامه در این باره را بررسی نماید.

2-1- اهمیت تحقیق

بحث خداشناسی در شاهنامه و دین زرتشت از جمله مباحث مهم در میان تمامی جوامع ادبی واساطیر گذشته بشر بوده که بیانگر اهمیت این موضوع درسرنوشت نهایی انسان است. در این پژوهش سعی برآن شده تا با یک شیوه مطالعاتی تطبیقی- تحلیلی، خداشناسی را در شاهنامه و دین زرتشت با تأکید برمسائلی چون: یکتاپرستی، عرفان، مرگ و رستاخیز و … مورد بررسی قرار گیرد .

3-1- اهداف تحقیق

1- دانایی رمز جلوگیری از جنگ و گسترش آشتی و دوستی میان مردم است.

2- یافتن ریشه‌های مشترک به همگرایی مردم و کشورها خواهد انجامید.

3- شاهنامه میراث فرهنگی مشترک کشورهای ایرانی است.

4- شناخت بن‌مایه، اندازه و نوع خداشناسی شاهنامه.

4-1- پرسش های تحقیق

1- دیدگاه شاهنامه در مورد خداشناسی چیست؟

2- دیدگاه شاهنامه در مورد خیر و شر چیست؟

3- دیدگاه گاتها در مورد خیر و شر چیست؟

5-1- فرضیه تحقیق

خداشناسی زرتشتی بر خداشناسی شاهنامه اثر گذاشته است.

6-1- روش کار تحقیق

روش توصیفی است هدف از انجام روش توصیفی، توصیف واقعی و منظم خصوصیات یک موضوع است به عبارتی دیگر محقق در این گونه تحقیقات سعی می کند تا آنچه هست را بدون هیچ گونه دخالت گزارش دهد و نتایج عینی از  موقعیت بگیرد. تحقیق توصیفی آنچه را که هست توصیف و تفسیر میکند. نخست شاهنامه بررسی و همه بیت‌هایی که موضوع خداشناسی در آنها هست، گردآوری و دسته بندی خواهند شد. کوشش خواهد شد که دیدگاه شاهنامه در باره خدا از درون این بیت‌ها شناخته شود. پس از آن خداشناسی زرتشتی در منابع دینی زرتشتی با همکاری یک نفر موبد پژوهشگر و نویسنده زرتشتی که مورد تایید انجمن زرتشتیان کرمان است، بررسی خواهد شد. منابع زرتشتیان به ترتیب گات‌ها (کتاب آسمانی ایشان)، اوستا (کتاب مقدس ایشان)، پند نامه موبدان و کتاب‌هایی چون دینکرد و مینوی خرد است. در پایان هماهنگی یا ناهماهنگی این دو دیدگاه نشان داده خواهد شد.

7-1- پیشینه تحقیق

بنابر پژوهش موبد یار غیبی (1386)، اهورا به معنای هستی بخش و مزدا به معنای دانا نام برگزیده دین زرتشتی برای خداوند است. او که آغاز و پایان هستی است، نخست هنجار هستی(اردیبهشت) سپس هستی را بر پایه این هنجار آفریده است. هستی را آزاد گذاشته تا بر پایه این هنجار خود گردان باشد.به همه مردم آزادی و ابزارهای شایسته و بایسته داده شده تا خودش راهش را برگزیند. خرد، دین(به معنای بینش)آموزگار خدایی(پیامبر)، آموزگار مردمی(دانشمند)، راهنمای درونی(فره ایزدی، آتش اهورایی)،از این ابزارها هستند. خداوند به مردم توانایی نیک و بد بودن(سپنتامن و اهرمن) داده و آنها را میان بهمن و دشمن بودن آزاد گذاشته است. سرنوشت هرکس(بهشت و دوزخ)نیز بر این پایه به دست خود او نوشته می شود. در گات ها با خرد و اندیشه نیک میتوان خدا را در آغاز و پایان هستی دید. او سرچشمه خرد و اندیشه،آفریننده هستی،داور دادگر کردار مردم، دانای هر آشکار و نهان،پاداش دهنده و پادافره کننده و مانند آن است (شهزادی،1367،ص 22). از این روی ایرانیان همواره خود را در پیشگاه خداوند دانسته، میکوشیده اند تا برای رستگاری او را خشنود سازند. او را دلدارانه دوست دارند و ستایش و نیایش می کنند(غیبی،1390،ص23).این هستی بخش دانا ،به ویژه در فرهنگ ساسانی به خدایی با چندین دستیار و ایزد برای نگهداری از بخش های گوناگون هستی دگرگون می شود (آشتیانی، ص132،141،167، رضی،1360، ص81).او که در گات ها آزادی به مردم داده است، در فرهنگ ساسانی سرنوشت آنها راچنان می نویسد که هیچ کس توان دگرگون کردن آن را ندارد و باید سرنوشت را

در عصری که ما در آن زندگی می کنیم در شهرهای پر جمعیت و پر از نورهای مصنوعی لامپ ها، پی بردن به میزان قدر و منزلت آسمان در نزد پیشینیانمان دشوار به نظر می رسد. در زیر روشنایی های شهرمان به سختی می توانیم بالای سرمان را ببینیم در واقع برای ما شهرنشینان، آسمان شب تنها در زیر گنبد آسمان نمای محلی محافظت می شود. از دوران عصر سنگ، در طول تاریخ بشری، آسمان همچون ابزاری به خدمت گرفته شده است. همان زمانی که انسان نخستین، سنگ چخماقی را که با مهارت ساخته بود در چنگ خود داشت، مغز او آسمان را تسخیر کرد. نظم حرکات اجرام آسمانی آنان را قادر می ساخت خود را با زمان و مکان تطبیق دهند. بهره ای که آنان از آسمان گرفتند و ما اعقاب آنان، آن را به ارث برده ایم، احساسی است ژرف از چرخه زمان و نظم و تناسب و قابل پیش بینی بودن طبیعت.این شعور و آگاهی نه تنها اساس علم بلکه اساس دیدگاه ما نسبت به جهان و جایگاه ما در آن است.                 

برای نیاکان ما هرآنچه در آسمان پیش می رفت استعاری و معنا دار بود. هم نماد اصولی بود که احساس می‌کردند به زندگیشان نظم می بخشد و هم نیرویی بود که ورای اصولشان قرار داشت. بسیاری از ما با آسمان ارتباط نداریم. اما گهگاه از میراث کهن خویش یاد می کنیم. آن زمان که رنگ های غروب دگر باره ما را تسخیر میکنند، می ایستیم و آخرین پرتو لغزش خورشید در ورای نمای تیره رنگ افق و در دوردستها را نظاره می کنیم.(کراپ،١٣٨٣/٢٠٠٣.ص۴)

هزاران ستاره در آسمان پراکنده اند. برخی درخشش خاصی دارند که توجه ما را جلب می کنند. سیارات پرنورتر نیز از ستاره های بی شمار اطرافشان مجزا به نظر میرسند.  رد پای دود مانند راه شیری بر آسمان از سویی به سوی دیگر پل میزند، همچون اثری سفید رنگ از یک رنگین کمان بزرگ. آسمان شب پر شکوه، زیبا و اسرار‌آمیز است.(همان.ص٥)

2-1- بیان مسأله

از نظر تاریخی و به طور مشخص می توان گفت که «سومریان»(‎‌‍‏2500-3000سال پ.م) نخستین قومی بودند که ستارگان را در واحد هایی به نام «صورت فلکی» گروه بندی کرده و به داستان سرایی و افسانه پردازی در مورد آنها پرداخته اند. پس از آنان   «بابلی ها»، «چینی ها»، «مصری ها»، «کلدانی ها»، «ایرانی ها» و «یونانی‌ها» نیز به نوبه ی خود بر غنای این گنجینه افزوده اند.

برخی از این صورتهای فلکی را که ایرانی ها ابداع کرده اند، دارای نام های فارسی اند. اما اسطوره های ایرانی به علت تهاجمات مکرر اقوام بیگانه و رقابت های خصومت آمیز داخلی همچون، از بین بردن همه ی آثار فرهنگی و هنری «اشکانیان» به وسیله ساسانیان و آثار«ساسانیان» به دست بیگانگان از بین رفته اند.

اما می بینیم بعضی اسطوره ها و باورها چنان در هم تنیده شده كه یافتن خاستگاه و مأمن اصلی آن، گاه دشوار می نماید. زیرا با وجودی كه غالبا عنوان می گردد كه خاستگاه و منشأ آن همه علوم از بین‌النهرین بوده است، اما ردپای این باورها به سالها قبل از آن و حتی نقاط دیگری از آسیا و همچنین آفریقا و اروپا نیز می‌رسد.

 با وجود شباهت صورت های فلکی با یکدیگر در نقاط مختلف دنیا اسطوره های گوناگونی برایشان وجود دارد وهم چنین در مورد  نظام پیکار این کواکب با پدیده های اهریمنی.در یونان کرونوس و گئا،زئوس و هادس در راس خدایان و دیوان قرار دارندو ماجراها پیرامون آنها رخ می دهد.در روم ساترن خدای پور(ژوپیتر)و پلوتون. در سومر تیامت و اپسو، خدای خرد انکی(و بعد مردوخ)ودیوان قرار دارندو در نهایت در ایران که صحبت ما بیشتر پیرامون آن است اهورامزدا، سپنته مینیو و انگره مینیو

قرار دارند.

با پی بردن مردم به چرخه ی ثابت صور فلکی و با دقت روی حرکت و نقاط قرار گیری خورشید، ماه و دیگر اجرام آسمانی، سال، ماه و دیگر پدیده های زمان دار مشخص شد  و سپس تاثیر آن را هم بر روی زندگی اقوام گذشته می بینیم که چگونه پی به زمان کوچ، شکار، دانه پاشی، خانه سازی، برداشت محصول و همین طور پی به زمان جشن ها و آداب و رسوم خود می بردند.

از آنجا که زندگی اقوام گذشته تا حد بسیار بالایی به دین گره خورده بود و این جشن ها و مراسم ها و عبادت ها بخش زیادی از زمان آنها را به خود اختصاص می داد، آنها به دنبال یافتن راهی برای به خاطر سپردن و یاد آوری این وقایع بوده اند  که این باعث شد در ابتدا تقویم های ابتدایی شکل بگیرند و با گذشت زمان این تقویم ها هم بهتر و مناسب تر شدند. هم چنین است در ایران باستان و در ادیانی مانند زردشتی که بسیاری از مناسک و جشن ها وآداب و رسومشان مانند گاهنبارها، روزهای مسترقه و بسیاری از روزهای مهم دیگر با توجه به تقویم تعیین می شدند بنابراین داشتن تقویمی استاندارد و دقیق برای آنها بسیار مهم بوده است.

حدود ٨ درجه در بالا و ٨ درجه در پایین خط حرکت ظاهری سالانه ی خورشید در بین ستارگان را، که به شکل کمربند فرضی است، منطقه ی برج ها یا دایرة البروج می نامند. (مسیر ظاهری سالیانه ی حرکت خورشید در بین ستارگان، در واقع همان مسیر گردش انتقالی زمین به دور خورشید است.) مردمان باستان «منطقه ی برج ها» را به ١٢ بخش مساوی که اندازه هر یک از آنها ٣٠ درجه است، تقسیم کرده و به هر یک نامی از صور فلکی داده بودند. آنگاه ستاره های هر یک از این بخش ها را در یک گروه که «برج» نامیده می‌شد قرار داده و نام آن بخش را به برج مربوطه می دادند.)سالاری،١٣٨۴.ص٧٣) نام این ١٢ برج که بر گرفته از صور فلکی بود و مسیر حرکت خورشید، ماه و سیاره های دستگاه خورشیدی هستند با توجه به متن بندهش  که متنی پهلوی است به اینگونه است: بره، گاو، دو پیکر، خرچنگ، شیر،خوشه، ترازو، کژدم، نیمسب، بز، دلو و ماهی. که این ها را در اختر شماری زردشتی به بیست و هفت خرده تقسیم می کنند و هر کدام از اینها در احکام نجومی حکمی دارد.(بهار،١٣٨١.ص٥۴)

3-1- اهمیت و ضرورت پژوهش

در ایران باستان و قبل از ورود آریاها، مردم بومی آن، ‌همسنگ با مردم بین النهرین، به نوعی با خدایان و رب‌النوع‌های آسمانی و منزل و مأوای آنها خو گرفته بودند و سپس با ورود آریاها به نجد ایران، باورهای مردم بومی با آریاهای مهاجر در هم آمیخت و ملغمه ای از خدایان و اسطوره ها و باورها میان ایشان شكل گرفت.

در این پایان نامه به جایگاه هر کدام از صور فلکی در صفحه ی آسمان (منطقة البروج) می پردازیم با توجه به وضعیت فیزیکی آنها در آسمان و  روایت های مربوط به هر کدام از آنها در دین زردشتی و منطقه بین النهرین. و سپس به بررسی انواع تقویم ها و مشکلات مربوط به محاسبه ی آنها در ایران و بین النهرین قبل از تاریخ می پردازیم. همچنین به بررسی نحوه ی آفرینش آسمان توسط اورمزد برای مقابله با اهریمن و وظیفه هر کدام از اختران و اباختران و وظیفه کلی آسمان و ستاره ها می پردازیم. و به تاثیر این باور ها بر زندگی روزمره، جشن ها و آداب و رسوم در ایران باستان تا دوره میانه می‌پردازیم.

4-1- اهداف پژوهش

ریشه یابی باورهای اقوام باستانی ایران در خصوص پیدایش آسمان و ستاره ها و تاثیر این باورها در گاه

»(1374) و « تذکره‌ی آتشکده از لطفعلی خان آذر بیگدلی» (1377) می‌توان  نام برد  و همچنین پایان‌نامه‌هایی در مورد تحلیل موضوعی شعر شاعران دیگر و هم در مورد جنبه‌های دیگر شعر وحشی بافقی نوشته شده است كه از جمله‌ی آن‌ ها می‌توان به «تحلیل موضوعی دیوان ابن حسام خوسفی» از یونس جلوداری (جلوداری،1390)، «مقایسه‌ی خلد برین وحشی بافقی با مجمع الابكار عرفی شیرازی از دیدگاه صورخیال» از لیلا ایزی (ایزی،1390) و «تحلیل موضوع دیوان سیف فرغانی» از فاطمه چمن آرا (چمن آرا،1391) اشاره كرد. همچنین مقالاتی در مورد جنبه‌های مختلف شعر وحشی بافقی نوشته شده است كه از جمله‌ی آن‌ ها می‌توان به مقاله‌ی «وقوع سرایی وحشی بافقی در غزل» از حمید جعفری قریه‌علی (جعفری قریه‌علی،1387) اشاره كرد. تا آنجا كه نگارنده جستجو نموده است هیچ تحقیق مستقلی تاكنون به «تحلیل موضوعی شعر وحشی بافقی» نپرداخته است و این تحقیق ظاهراً اولین كار در زمینه‌ی مورد نظر است.

6-1- شرح روش تحقیق

در یک پژوهش علمی برای رسیدن به پاسخ پرسش‌ها، روش‌های متعددی برگزیده می‌شود. روش تحقیق در این پژوهش به صورت تحلیلی – توصیفی و بر پایه‌ی منابع کتابخانه‌ای و گردآوری مطالب به صورت فیش برداری است. بدین ترتیب که ابتدا ضمن مطالعه‌ی دقیق دیوان وحشی بافقی، تمامی ابیاتی که در حوزه‌ی موضوعات شعری مطرح بود استخراج و یادداشت برداری شد پس ضمن طبقه بندی موضوعات شعری از قبیل توحید، نعت، منقبت، انتقاد اجتماعی، مرثیه، عرفان، عشق و … به تحلیل آن‌ ها پرداخته می‌شود.

7-1- جامعه آماری

با توجه به این که روش تحقیق در حیطه علوم انسانی و به خصوص زیر مجموعه ادبیات بر مبنای مطالعه و کار کتابخانه‌ای است در این تحقیق نیز جمع آوری مطالب با بهره گرفتن از روش فیش برداری انجام می‌شود همچنین روش تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری این پژوهش کلیه اشعار وحشی بافقی را شامل می­ شود. در این تحقیق، نگارنده بر آن است تا با شرح و تفسیر موضوعات شعر وحشی، آن را برای خواننده بازگو نماید و سپس افکار و ایده‌های وحشی را در هرکدام از موضوعات شعری باز شناسد؛ بنابراین گستره‌ی تحقیق در این پژوهش، اشعار وحشی بافقی است كه لازم است، تمام ابیات آن با

تصویرشناسی یکی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است که در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر آرای متفکرانی چون مادام­دوستال و هیپولیت­تن شکل گرفت در این دانش، تصویر بیگانه در آثار ادبی مورد مطالعه قرار­ می­گیرد. تصاویر از بیگانه در دسته­بندی کلی آن به تصاویر باز و بسته  بخش می­ شود. آن چه در تصویرشناسی مورد اهتمام است تصاویر­بسته است، چه تصاویر بسته تصاویر عمومیت یافته­اند. در تصویرشناسی برخی واژه ­ها کلیدی هستند، واژه­ هایی چون: این­جا، آن­جا ، دیگری و … . در این دانش مفاهیم اساسی وجود داردکه مهم­ترین آنها عبارتند از: کلیشه، الگوی قالبی، پیش داوری، تصویر، بازنمایی، سمبل و افسانه. آثار ادبی بر اساس این مؤلفه­ ها بررسی می­شوند.

در این پایان نامه اشعار سید اشرف­الدین گیلانی، ملک­الشعرای بهار و میرزاده­ عشقی به عنوان شاعرانی که در عصر مشروطه و پس از آن حضور داشتند بر اساس مفاهیم تصویرشناسی مورد بررسی قرارگرفته است.

دستاورد پژوهش ناظر بر این است که در اشعار این سه شاعر، بیگانگان به دو دسته­ی نیک و بد تقسیم شده ­اند، عموماً کشورهای غربی یا اروپایی ( انگلیس و روسیه)، کشورهایی استعمارگر، خون ریز و غاصب تلقّی شده ­اند، درحالی که کشورهایی چون ترکیه یا عثمانی، پاکستان، هندوستان، آذربایجان و حتی ژاپن کشورهایی مثبت قلمداد شده ­اند. با این که مباحث مهم سیاسی و اجتماعی، اندیشه­هایی وارداتی از غرب به ایران هستند، شاعران فوق از غربیان به نیکی یاد نکرده ­اند، با این وجود از شخصیت­های علمی و فرهنگی بیگانه چون: ادوارد براون، تاگور و کنفوسیوس به نیکی یاد شده است.

بیش­ترین تصویر منفی از کشورهای بیگانه در شعرهای بهار، عشقی و نسیم شمال به انگلیس و روسیه و مثبت­ترین تصویر به کشورهای شرقی و اسلامی اختصاص دارد. هرچند اختلافی از نظر نوع نگاه به دیگری در بین این شاعران دیده می­ شود. درحالی­که سیداشرف الدین بهترین تعابیر را به عنوان مثال، برای اعراب به­کار‌ می‌برد، عشقی در مقابل دیدگاهی عرب­ستیز دارد و همواره از گذشته تاریخی ایران پیش از اسلام و حمله­ اعراب به ایران را یاد می­ کند. ملک­الشعرا اما شاعری ملی – مذهبی است و جامع­ترین تصویر­ها از بیگانگان، در شعر بهار بازتاب یافته است.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

فرمان مشروطیت که در سال 1324ق. به امضای «مظفرالدین» شاه رسید، دست‌آورد نهضتی سیاسی- اجتماعی بود که پیش‌تر از آن، در اثر بیداری جامعه‌ی ایرانی، تحت تأثیر عوامل متعدّد فرهنگی و اجتماعی حاصل شده بود. ادبیات غرب با انقلاب مشروطه به ایران راه یافت؛ چرا که ملت‌های اروپایی تجربه‌ی بیش‌تری در تحولات سیاسی داشتند در نتیجه افکار نوین سیاسی و اجتماعی غرب وارد ایران شد و زمینه برای تحولی اساسی در شکل اداره‌ی کشور و طرز زندگی مردم فراهم گردید؛ به نوعی که می‌توان ادبیات مشروطه را تلاش مردم ایران برای استقرار حکومت قانون و رهایی از چنگال استبداد تفسیر کرد.

تعامل و تقابل فرهنگی ایران با کشورهای دیگر سبب تأثیرپذیری‌ها و تأثیرگذاری‌های فراوان و درنهایت ایجاد تصاویر و الگوهای خاص در دوره‌های مختلف گردیده است. در دوره‌ی مشروطه که ارتباط ایران با کشورهای دیگر به ویژه اروپاییان افزایش می‌یابد بازتاب تصاویر« دیگری » در شعر شاعران نیز فزونی می‌گیرد و به خوبی می‌توان انعکاس آن را در شعر شاعران معاصر دید. سادگی، بیان بی‌پیرایه و کوچه و بازاری بودن شعر شاعران عصر مشروطه، برگرفته از موج جدید تجدّد و تحوّلی است که در اثر ارتباطات روشنفکران و ادیبان ایران با دیگر کشورها به ویژه مغرب زمین حاصل شده است.

با توجه به توسعه‌ی ارتباطات فرهنگی، سیاسی، علمی و یا حتی نظامی با دیگر كشورها از دوره‌ی مشروطه به بعد و به ویژه نفوذ استعماری كشورهایی چون انگلیس، روسیه، آلمان و فرانسه در ایران، تصویر ارائه شده از این كشورها به شكل‌های مختلف در شعر شاعران معاصر، افزایش یافته است.

در این پژوهش ضمن پرداختن به گوشه‌هایی از وضعیت اجتماعی و سیاسی ایران در دوره‌ی مشروطه، با رویكرد تصویرشناسی یا «ایماگولوژی»، تصایر ارائه شده­ توسط شاعران در دوره‌ی مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی ، ملك الشعرای بهار و میرزاده عشقی) از بیگانگان، بررسی می‌گردد.

2-1- سوال های پژوهش

1- سید اشرف الدین گیلانی، ملك الشعرای بهار و میرزاده‌ عشقی چه تصویرهایی از بیگانگان داشتند؟

2- آیا تصویر شاعران فوق از بیگانگان با هم متفاوت است؟

3-1- پیشینه پژوهش

1-3-1- پژوهش های خارجی

پژوهشی تاکنون درباره‌ی موضوع تحقیق حاضر در میان پژوهش­های خارجی سابقه ندارد و پژوهش­های خارجی که به نوعی با این تحقیق در ارتباط است بیش­تر در زمینه­ مبانی تصویرشناسی است که در چارچوب مفهومی از آن­ها استفاده شده است و مستقیماً به موضوع پژوهش حاضر نپرداخته­اند. :

از جمله مقالاتی که با چارچوب مفهومی این پژوهش در ارتباط است عبارتند از:مقالات ایو شورل(2009)،  ژان ماری­کاره(1999)، دانیل پاژو(1994)، آموسی و هرچبرگ­پیرو(1999)، که در این مقالات به پیشینه­ی تصویرشناسی و تعریف ابعاد و چارچوب مفهومی تصویرشناسی پرداخته­اند.

1-3-2- پژوهش‏ های داخلی

1- نامور مطلق، بهمن(1388)، «درآمدی برتصویرشناسی معرفی یک روش نقد ادبی و هنری در ادبیات تطبیقی»، مطالعات تطبیقی، سال سوم، شماره­۱۲، ص 119 – 138.

نویسنده در این مقاله در قالب روش نقد ادبی و هنری به معرفی تصویرشناسی پرداخته است. وی ضمن تعریف تصویرشناسی نظرهای موافقان و مخالفان آن را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده با تأکید بر تصویر می­نویسد انسان تصویرساز بیش از این که در جهان بیرونی زندگی کند در جهان تصویری که خود و دیگران ساخته و پرداخته اند زندگی می کند. آن چه برای نویسنده نقش محوری دارد بررسی تصویرشناسی در حوزه ادبیات تطبیقی است. او ضمن ارائه­ تاریخچه­ی تصویرشناسی به جایگاه تصویرشناسی در ادبیات تطبیقی و انواع تصاویر در ادبیات تطبیقی اشاره کرده است. اما در این پژوهش با وجود بیان اصول کلی تصویرشناسی به مصداق­های عینی تصویر شناسی که هدف پژوهش حاضر است اشاره ندارد.

   2- نانکت، لاتیشیا( 1390)،«تصویرشناسی به منزله­ی خوانش متون نثر معاصر فرانسه و فارسی»، ترجمه­ی مژده دقیقی، ادبیات تطبیقی، شماره ی 1، ص100- 115 .

نانکت در این مقاله بر آن است که تصویرشناسی را در متون نثر معاصر فرانسه و فارسی نشان دهد. او پس از بحث درباره مفهوم «دیگری» که مبنای اندیشه­ی تصویرشناسی است، قواعد تصویرشناسی و مراحل خوانش آن را در متون فرانسوی و فارسی، ارائه کرده است و از شیوه های تحلیلی چون کلیشه، تصویر و الگوی قالبی در زمینه­ نمونه­های ادبی در ادبیات فرانسه و ایران بحث کرده است. وی بر این نکته تأکید دارد که تصویرشناسی می تواند ما را به درک بهتری از عمل دیگرسازی رهنمون شود. این مقاله اگرچه در تشریح مفهوم «دیگری» به خوبی عمل کرده است، تصویرسازی­هایی که شاعران معاصر ایران از کشورهای بیگانه دارند و مقصود این تحقیق است را بیان نکرده است.

فلاح، غلامعلی(1383)، بازتاب حضور سیاسی بیگانگان در دیوان محمد تقی بهار، زبان و ادبیات فارسی، شماره ی 47-49 ، ص 179-212 .

نویسنده در این مقاله دیدگاه ­های محمد تقی بهار را درباره رخدادهای مهم بین المللی از جمله جنگ جهانی اول و دوم، عواقب آن­ها، وضعیت ایران و برخی دولت­های آسیایی و اروپایی در این جنگ ها، بررسی کرد. با توجه به این که ارائه­ تصویر بیگانگان در اشعار سه شاعر مشروطه (سید اشرف الدین گیلانی، بهار و عشقی) هدف این پژوهش است در این مقاله، از نوع تصویر ایرانیان از بیگانگان بر اساس چارچوب مفهومی این پژوهش، مطلبی گفته نشد.

فلاح، مرتضی- جعفری، لیلا (1387)، بیگانه­ستیزی در اشعار میرزاده عشقی، دانشکده­ی علوم انسانی دانشگاه سمنان، شماره22 ، ص 111- 130 .

نویسندگان این مقاله سعی کرده ­اند به یکی از مهم­ترین درون مایه­های اشعار میرزاده عشقی که مخالفت با بیگانگان و ستیز وی با استعمارگران به ویژه انگلیس است، بپردازند. این مقاله با وجود بیان دقیق خود درباره واکنش عشقی در برابر بیگانگان و مبارزه بی­ امان او با وطن فروشان، تنها به جنبه­ های منفی حضور بیگانگان و بالاخص انگلیس اشاره کرده و کشورهای دیگر را به نوعی نادیده گرفته است.

4-1- حدود پژوهش

دیوان اشعار سید اشرف الدین گیلانی، میرزاده عشقی و محمدتقی بهار.

5-1- اهداف پژوهش

این پژوهش می­خواهد به این هدف برسد که سید اشرف الدین گیلانی، عشقی و بهار، چه تصویرهایی از بیگانگان در قالب چارچوب مفهومی که در فصل دوم ارائه شده، دارند و این تصاویر چقدر با هم یکسانند و یا از هم متمایز و متفاوت.

6-1- ضرورت انجام پژوهش

در خصوص تصویرشناسی بیگانگان در عصر مشروطه، با توجه به بررسی­های انجام شده، پژوهش خاصی صورت نگرفته است؛ بنابراین با توجه به این­که عصر مشروطه یا عصر بیداری با حضور چشم­گیر بیگانگان در عرصه ­های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هم­زمان بوده است و به نوعی می­توان این دوره را شروع مداخلات گسترده­ی خارجی­ها در امور ایرانیان به شمار آورد؛ روشن شدن ابعاد حضور بیگانگان در آثار شاعران عصر مشروطه ( بهار، عشقی و نسیم شمال) می ­تواند در دیدگاه ایرانیان، نسبت به این حضور گسترده موثّر باشد. هم­چنین بررسی تصاویر بیگانگان در اشعار این شعرا، نوع ارتباط و تعامل ایرانیان را با کشورهای دیگر(دوست یا دشمن) تبیین می­ کند.

7-1- روش شناسی پژوهش

روش پژوهش در این پایان­ نامه تحلیلی و از روش جمع­آوری اطلاعات کتابخانه­ای است. در این تحقیق دیوان و کلیات اشعار سید اشرف­ الدین گیلانی (نسیم شمال)، ملک الشعرای بهار و میرزاده عشقی متن معیار قرارگرفته است. محقق پس از مطالعه در زمینه­ نظریه­ تصویرشناسی، متون مورد نظر را بر اساس مؤلفه ­های نظریه فوق مورد بررسی قرار داده است.

فصل دوم: چارچوب مفهومی تحقیق

1-2- تصویرشناسی

 روابط انسان­ها بر اساس تصاویری که از دیگران دارند بنا می­ شود. این دیدگاه ­ها و نظرها، اساس روابط انسانی را شکل می­دهند. انسان تصویرساز بیش از این­که در جهان بیرونی زندگی کند در جهان تصویری که از خود و دیگران ساخته و پرداخته است زندگی می­ کند. در شاخه­های متعدد دانش بشری پژوهش­های زیادی در زمینه­ تصویر صورت گرفته و هر دانشی از دریچه­ی خاص خود، آن را تبیین کرده است. بخشی از تحقیقات ادبی، هنری، روانشناسی، انسان شناسی، مردم شناسی و نیز فلسفه به این موضوع اختصاص دارد. بنابراین تصویرشناسی به نوعی موضوع بینارشته­ای محسوب می­ شود(نامور مطلق، 1388: 120).

برای عنوان معرفت تصویری یا «ایماگولوژی»[1] معادلی بهتر از «تصویرشناسی» نمی­توان نهاد. با این حال اصطلاح «تصویرشناسی» بسیار عام و فراگیر است؛ درصورتی که این رویکرد و نقد، تعریفی خاص دارد و بخش محدودی از تصویر پژوهی در معنای عام آن را دربر می­گیرد. به بیان دیگر، میان عنوان و محتوا، رابطه­ منطقی از نظر کمّی و کیفی وجود ندارد. اما نبود کلمات مناسب در این خصوص، موجب استفاده از کلمه­ای عام در معنایی خاص شده است. به این دلیل در همین جا لازم است از یک سوء تفاهم لفظی جلوگیری و اعلام شود که تصویرشناسی، معنایی خاص و محدود خود را دارد (همان: 121). 

تصویر شناسی یكی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است كه در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر متفكرانی مانند مادام دوستال[2]، هیپولیت­تن[3] به وجود آمد.

زمینه ­های تحقیق در ادبیات تطبیقی گسترده و متعدد است. مهم­ترین این زمینه­ها عبارتند از: پژوهش در مورد وام ­واژه ­ها؛ ادبیات ترجمه و بررسی مترجمان به عنوان واسطه­های انتقال پدیده ­ها و آثار ادبی به ملت دیگر؛ بررسی سرگذشت انواع ادبی؛ تحقیق در باب موضوعات و اسطوره­های فرا ملی؛ بررسی سرگذشت نویسندگان و تأثیر آن­ها بر ادبیات ملت­های دیگر؛ مطالعه­ منابع خارجی یک اثر یا نویسنده؛ بررسی مکتب های ادبی و جریان فکری؛ تصویر یک ملت در ادبیات ملتی دیگر ( تصویر شناسی) و …(نظری منظم،1389: 255).

تصویرشناسی یعنی؛ تصویری که ملتی از مردم و نژاد و فرهنگی دیگر در ذهن دارد، از دیگر موضوعات مورد توجه مکتب فرانسوی است. جواد حدیدی در آثارش، از جمله « جهانگردان فرانسوی در ایران» (1344ش.) و « ایران در ادبیات فرانسه» (1346ش.)، به سفر نامه­های تاوِرنیه[4] و شاردن[5] و نقش آن­ها در ایجاد تصویری مثبت از ایرانیان و تمدن ایرانی در فرانسه اشاره کرده و نشان داده که چگونه انتشار این سفرنامه­ها باعث استقبال از ترجمه­ی آثار ادب فارسی به زبان فرانسه شده است و بسیاری از مضامین و شخصیت­های داستانی ادب فارسی از این طریق به ادبیات فرانسه راه یافته است(انوشیروانی،1389 : 39).

هرچند چنین تحقیقاتی در مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی، مرسوم بوده است، نباید از آسیب­های آن­ها غافل شد. اغلب این سفرنامه­ها مملوّ از برداشت­های ساختگی و مغرضانه یا دست­کم سطحی و منفعت­طلبانه است. نویسندگان غربی بر اساس همین سفرنامه­ها رمان­هایی درباره شرق نوشته­اند که یا با واقعیت انطباق ندارد یا در بهترین حالت، مانند رمان­نامه­های ایرانی منتسکیو، از شخصیت­های ایرانی، برای هجو و نقد اجتماعی کشور خود استفاده کرده ­اند(همان : 39).

 قدمت تصویرشناسی در شكل امروزی­اش به اواسط قرن بیستم می­رسد كه ژان- ماری­كاره[6] تصویرشناسی را « تفسیر متقابل ملت­ها، سفرها، سراب­ها » تعریف كرد. در تصویرشناسی عمدتاً دو نوع متن وجود دارد: نخست سفرنامه­ها و آثار داستانی هستند كه شخصیت‌های­شان خارجی­اند و یا متونی غیر سفرنامه­ای و داستانی كه تصویر كلی از یک كشور خارجی به دست می‌دهند (نانکت، 1390: 105).

«تصویرشناسی» واژه­ای نو است كه حتی در برخی از فرهنگ­های لغت، هنوز ثبت نشده است (نامورمطلق،1388: 121). شورل در این زمینه، ضمن مقایسه با اسطوره­سنجی می­نویسد: دو عبارت تصویرشناسی و اسطوره­سنجی از ابداعات نو هستند كه فرهنگ­های تازه نیز آن­ها را هم­چنان نادیده انگاشته­اند. به طور مثال در فرهنگ گنجینه­ی زبان فرانسه در ویرایش مجازی آن در سال 2004 م.  از تصویرشناسی سخنی به میان نیاورده است( به نقل از شورل در نامور مطلق،1388 : 121).

«ما هرگز خودمان را نخواهیم شناخت، اگر فقط خودمان را بشناسیم». این جمله­ معروف فردیناند برونتی­یر[7] (1849- 1906 م.)- استاد زبان فرانسه و عضو فرهنگستان فرانسه است( شرکت­مقدم، 1388: 52).

موضوع تصویرشناسی، مطالعه­ تصویر «دیگری» و به بیان دقیق­تر« فرهنگ دیگری» و یا عناصر آن در ادبیات و یا هنر است. به عبارت دیگر تصویرشناسی، دانش و روشی است كه در آن تصویر كشورها و شخصیت­های بیگانه در آثار یک نویسنده یا یک دوره و مكتب مطالعه می­ شود(نامور مطلق،1388: 122).

هدف تصویرشناسی، بررسی تصویر فرهنگ خودی در ادبیات دیگری یا فرهنگ دیگری در ادبیات خودی است( همان :121).

تصویر برگرفته از عقاید، تقاضا، نگرش­ها، فرضیه ­ها، مسائل ذهنی، نظرهای از پیش­ تعیین شده، توهّم یا خیالاتی است که متعلق به گروهی از جامعه، مؤسّسات یا موارد دیگر است (گرون، 2007: 21).

«در مطالعات تصویرشناسی، فراتصویر، به این اندیشه راجع است كه به نظر یک ملت، دیگری چه دریافتی از آن ملت دارد» (نانكت،1390 : 113).

آلن مونتاندون[8] در تعریف تصویرشناسی بر موضوع «دیگری» تأكید می­كند و می­نویسد:« تصویر شناسی، مطالعه­ بازنمایی­های بیگانه در ادبیات است» (به نقل از مونتادون در نامورمطلق،1388: 122).

[1] – Imagology

[2] – Madame de Staël

[3] – Hipollyte Taine

 – [4]  برای کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه، ر.ک: تاورنیه،1336: سفرنامه تاورنیه ، ترجمه ی ابوتراب نوری. Jean-Baptiste Tavernier

[5] – سیاح و تاجر فرانسوی که به سرزمین فارس سفر کرد. Jean Chardin

[6] – Jean-Marie Carré

[7] – Ferdinand Brunetiere