2-4-1. فرهنگ ایثار و شهادت در کلام امام خمینی (ره) ……………………………………………………………………..27
2-4-1-1. ایثار و شهادت، سعادت است ……………………………………………………………………………………27
2-4-1-2. ایثار و شهادت به منزله عزت است …………………………………………………………………………….28
2-4-1-3. ایثار و شهادت، حیات جاودانی است …………………………………………………………………………28
2-4-1-4. ایثار و شهادت، میراث اولیاء است ……………………………………………………………………………..28
2-4-1-5. ایثار و شهادت، آزادی روح است ………………………………………………………………………………29
2-4-1-6. ایثار و شهادت، عامل پیروزی است ……………………………………………………………………………29
2-4-1-7. ایثار و شهادت، سبب رهایی از زندان است …………………………………………………………………29
2-4-1-8 . شهدا از نگاه امام خمینی (ره) …………………………………………………………………………………..30
2-4-1-8-1. ناتوانی از درك مقام شهدا …………………………………………………………………………………….30
2-4-1-8-2. شهدا در محضر خدا …………………………………………………………………………………………….30
2-4-1-8-3. شهدا مهمان خدا ………………………………………………………………………………………………….31
2-4-2. فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه مقام معظم رهبری (مد ظله) ………………………………………………….32
2-4-2-1. مفهوم ایثار ……………………………………………………………………………………………………………..32
2-4-2-2. مفهوم شهادت …………………………………………………………………………………………………………33
2-4-2-3. مفهوم فرهنگ ایثار و شهادت ……………………………………………………………………………………34
2-4-2-4. آثار و پیامدهای فرهنگ ایثار و شهادت ………………………………………………………………………35
2-4-2-4-1. تقرب الهی ………………………………………………………………………………………………………….35
2-4-2-4-2. تقویت تلاش دسته جمعی……………………………………………………………………………………..36
2-4-2-4-3. کسب رضای الهی ……………………………………………………………………………………………….36
2-4-2-4-4. حفظ و تقویت نظام اسلامی ………………………………………………………………………………….37
2-4-2-5. فرهنگ ایثار و شهادت و نقش تربیتی آن در اندیشه مقام معظم رهبری …………………………..38
2-4-2-5-1. خون شهدا عامل مؤثر در مقاومت نسل امروز ………………………………………………………….38
2-4-2-5-2. شهدا عامل تدبیر و عبرت گیری برای نسل جوان …………………………………………………….38
2-4-2-6. نقشدانشگاه شاهددر قبال فرهنگ ایثار و شهادت ……………………………………………………..39
2-4-2-7. فرهنگ ایثار و شهادت و تقویت بنیه علمی …………………………………………………………………39
2-4-3. فرهنگ ایثار و شهادت از نگاه استاد شهید مطهری …………………………………………………………………..40
2-4-3-1. شهادت، نوعی هجرت به سوی خدا …………………………………………………………………………..40
2-4-3-2. مفهوم شناسی شهادت ………………………………………………………………………………………………41
2-4-3-3. جنبه های اجتماعی ایثار و شهادت …………………………………………………………………………….42
2-4-3-4. مقام شهید ……………………………………………………………………………………………………………….43
2-4-3-5. منطق شهید ……………………………………………………………………………………………………………..43
2-4-3-6. تربت شهید …………………………………………………………………………………………………………….44
2-5. کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت …………………………………………………………………………………………….45
2-5-1. ارزش آفرینی ………………………………………………………………………………………………………………45
2-5-2. حماسه سازی ……………………………………………………………………………………………………………..45
2-5-3. کمال بخشی ………………………………………………………………………………………………………………..47
2-5-4. بحران زدایی ……………………………………………………………………………………………………………….48
2-5-5. موج آفرینی و بصیرت بخشی ………………………………………………………………………………………..50
2-5-6. عزت طلبی …………………………………………………………………………………………………………………51
2-5-7. انسانی بودن ………………………………………………………………………………………………………………..52
2-5-8 . دین محوری ………………………………………………………………………………………………………………53
2-5-9. اخلاص و ماندگاری …………………………………………………………………………………………………….54
2-5-10. عدالت طلبی ……………………………………………………………………………………………………………..56
2-5-11. گذشت و فداکاری …………………………………………………………………………………………………….56
2-5-12. آزادی خواهی ……………………………………………………………………………………………………………57
2-5-13. تقوا و پرهیزکاری ………………………………………………………………………………………………………58
2-5-14. مقاومت و سخت کوشی …………………………………………………………………………………………….59
2-5-15. زمان شناسی ……………………………………………………………………………………………………………..59
2-5-16. جامعیت ……………………………………………………………………………………………………………………60
2-6. جلوه های فرهنگ ایثار و شهادت در ایران …………………………………………………………………………………62
2-7. نقش فرهنگ ایثار و شهادت در تقویت امنیت ملی ………………………………………………………………………63
2-8 . الگوی برنامه درسی با رویکرد فرهنگ ایثار و شهادت …………………………………………………………………67
2-9. روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت در دانش آموزان ………………………………………………….74
2-9-1. ملموس سازی …………………………………………………………………………………………………………….75
2-9-2. تجربی سازی ………………………………………………………………………………………………………………75
2-9-3. آموزش از زبان همسالان ………………………………………………………………………………………………75
2-9-4. تصویرسازی ………………………………………………………………………………………………………………..76
2-9-5. تطابق گفتار و کردار …………………………………………………………………………………………………….76
2-9-6. آموزش گام به گام ……………………………………………………………………………………………………….76
2-9-7. خوشایندسازی …………………………………………………………………………………………………………….77
2-9-8 . بهره گیری از مثال و مصداق ………………………………………………………………………………………..77
بخش دوم : آموزش متوسطه …………………………………………………………………………………………………………….78
2-10. جایگاه آموزش متوسطه در نظام تعلیم و تربیت …………………………………………………………………………78
2-11. اهمیت دوره متوسطه ……………………………………………………………………………………………………………..80
2-12. ابعاد روانشناختی آموزش متوسطه ……………………………………………………………………………………………81
2-13. ابعاد جامعه شناختی آموزش متوسطه ……………………………………………………………………………………….83
2-14. جایگاه نظام اعتقادی و ارزشی جامعه در تعیین اهداف………………………………………………………………..84
2-15. اصول تعیین اهداف………………………………………………………………………………………………………………..85
2-16. هدف در آموزش و پرورش ……………………………………………………………………………………………………86
2-17. اهداف مصوب دوره متوسطه …………………………………………………………………………………………………..87
بخش سوم : پیشینه پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………94
2-18. پیشینه در داخل کشور ……………………………………………………………………………………………………………94
2-19. پیشینه در خارج از ایران ……………………………………………………………………………………………………….109
2-20. جمع بندی ………………………………………………………………………………………………………………………….111
فصل سوم : روش شناسی پژوهش
3-1. روش پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………115
3-2. جامعه پژوهش ………………………………………………………………………………………………………………………115
3-3. روش نمونه گیری و حجم نمونه …………………………………………………………………………………………….116
3-4. ابزارهای گردآوری داده ها ……………………………………………………………………………………………………..117
3-5. روایی و پایایی ………………………………………………………………………………………………………………………119
3-5-1. روایی چارچوب مفهومی …………………………………………………………………………………………….119
3-5-2. پایایی چارچوب مفهومی …………………………………………………………………………………………….119
3-5-3. روایی پرسشنامه ………………………………………………………………………………………………………..120
3-5-4. پایایی پرسشنامه …………………………………………………………………………………………………………120
3-6. مراحل انجام پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………..121
3-6-1. تحلیل اسنادی ……………………………………………………………………………………………………………121
3-6-2. تحلیل محتوا ……………………………………………………………………………………………………………..121
3-6-3. پیمایش……………………………………………………………………………………………………………………..121
3-7. روش تجزیه و تحلیل داده ها ………………………………………………………………………………………………….122
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش
4-1. بررسی سؤال اول پژوهش ………………………………………………………………………………………………………125
4-2. بررسی سؤال دوم پژوهش ………………………………………………………………………………………………………126
4-3. بررسی سؤال سوم پژوهش ……………………………………………………………………………………………………..132
فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری
5-1. نتایج بررسی سؤال های پژوهش ……………………………………………………………………………………………..162
5-1-1. نتایج بررسی سؤال اول پژوهش …………………………………………………………………………………..162
5-1-2. نتایج بررسی سؤال دوم پژوهش …………………………………………………………………………………..164
5-1-3. نتایج بررسی سؤال سوم پژوهش ………………………………………………………………………………….165
5-2. پیشنهادهای عملی جهت کاربست یافته های پژوهش …………………………………………………………………173
5-3. عناوین پیشنهادی برای پژوهش های آتی ………………………………………………………………………………….174
5-4. محدودیت های علمی پژوهش ………………………………………………………………………………………………..175
فهرست منابع
الف) منابع فارسی ………………………………………………………………………………………………………………….176
ب) منابع انگلیسی ………………………………………………………………………………………………………………….187
پیوست
پیوست شماره 1 …………………………………………………………………………………………………………………….189
پیوست شماره 2 …………………………………………………………………………………………………………………….191
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول شماره 2- 1. کارکردهای فرهنگ ایثار و شهادت ……………………………………………………………………….62
جدول شماره 3-1. توزیع جامعه دبیران دوره متوسطه شهر قم به تفکیک ناحیه آموزشی و جنسیت …………116
جدول شماره 3-2. توزیع نمونه دبیران دوره متوسطه شهر قم به تفکیک ناحیه آموزشی و جنسیت ………….117
جدول شماره 3-3. چارچوب مفهومی محورها و مؤلفه های فرهنگ ایثار و شهادت ………………………………118
جدول شماره 3-4. ضریب آلفای کرونباخ هر یک از ابعاد پرسشنامه ……………………………………………………120
جدول شماره 4-1. چارچوب مفهومی محورها و مؤلفه های فرهنگ ایثار و شهادت ………………………………125
جدول شماره 4-2. تحلیل اهداف مصوب دوره متوسطه به لحاظ میزان توجه به فرهنگ ایثار و شهادت …..127
جدول شماره 4-3. توزیع فراوانی و درصد توجه به فرهنگ ایثار و شهادت به تفکیک اهداف مصوب دوره متوسطه ………………………………………………………………………………………………………………………………………..131
جدول شماره 4-4. توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک جنسیت ………………………………………………….133
جدول شماره 4-5. توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک سابقه تدریس ………………………………………….134
جدول شماره 4-6. توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک رشته تحصیلی …………………………………………135
جدول شماره 4-7. توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک سطح تحصیلات ………………………………………136
جدول شماره 4-8 . توزیع فراوانی و درصد دبیران به تفکیک ناحیه آموزشی ………………………………………..137
جدول شماره 4-9. توزیع فراوانی و درصد و میانگین گویه های مربوط به راهکارهای آموزشی ……………..138
جدول شماره 4-10. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3=m) ………………..140
جدول شماره 4-11. توزیع فراوانی و درصد و میانگین گویه های مربوط به راهکارهای پژوهشی …………..141
جدول شماره 4-12. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3=m) ………………..143
جدول شماره 4-13. توزیع فراوانی و درصد و میانگین گویه های مربوط به راهکارهای فرهنگی …………….144
جدول شماره 4-14. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3=m) ………………..146
جدول شماره 4-15. توزیع فراوانی و درصد و میانگین گویه های مربوط به راهکارهای هنری ……………….147
جدول شماره 4-16. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3=m) ………………..149
جدول شماره 4-17. رتبه بندی میانگین میزان تأثیر راهکارهای چهارگانه بر نهادینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت در مدارس ………………………………………………………………………………………………………………………..150
جدول شماره 4-18. خلاصه اطلاعات آزمون فریدمن ………………………………………………………………………..150
جدول شماره 4-19. توزیع فراوانی، میانگین و انحراف معیار سؤال ها به تفكیك جنسیت ………………………152
جدول شماره 4-20. نتایج آزمون t مستقل برای متغیر جنس ……………………………………………………………….152
جدول شماره 4-21. نتایج تحلیل واریانس برای متغیر سابقه تدریس ……………………………………………………153
جدول شماره 4-22. نتایج تحلیل واریانس برای متغیر رشته تحصیلی …………………………………………………..154
جدول شماره 4-23. نتایج تحلیل واریانس برای متغیر سطح تحصیلات ……………………………………………….155
جدول شماره 4-24. نتایج تحلیل واریانس برای متغیر ناحیه آموزشی …………………………………………………..156
جدول شماره 4-25. نتایج تحلیل واریانس چند راهه میزان تأثیر هر یک از راهکارهای مؤثر نهادینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت در مدارس با توجه به متغیرهای جمعیت شناختی ……………………………………………..157
جدول شماره 4-26. آزمون زوجی مقایسه میانگین راهکارهای چهارگانه بر حسب جنسیت ……………………157
جدول شماره 4-27. مجموع میانگین راهکارهای مؤثر نهادینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت در مدارس از نظر دبیران …………………………………………………………………………………………………………………………………………..158
جدول شماره 4-28. نتایج آزمون t تك نمونه ای، مقایسه میانگین با میانگین فرضی (3=m) ………………..159
جدول شماره 5-1. جمع بندی نهایی تدوین چارچوب محورها و مؤلفه های فرهنگ ایثار و شهادت ………163
فهرست تصاویر و نمودارها
عنوان صفحه
شکل شماره 2- 1. فرهنگ ایثار و شهادت در کلام امام خمینی (ره) …………………………………………………….31
شکل شماره 2- 2. فرهنگ ایثار و شهادت در اندیشه مقام معظم رهبری …………………………………………………40
شکل شماره 2- 3. فرهنگ ایثار و شهادت از نگاه شهید مطهری ……………………………………………………………44
شکل شماره 2- 4. عناصر برنامه درسی مبتنی بر فرهنگ ایثار و شهادت …………………………………………………74
شکل شماره 2- 5. روش های تربیتی تعمیق فرهنگ ایثار و شهادت ………………………………………………………78
شکل شماره 2- 6. جایگاه نظام اعتقادی و ارزشی در تدوین اهداف ………………………………………………………85
شکل شماره 2-7. چارچوب مفهومی فصل دوم پژوهش …………………………………………………………………….113
نمودار شماره 4-1. توزیع درصد دبیران به تفکیک جنسیت ………………………………………………………………..133
نمودار شماره 4-2. توزیع درصد دبیران به تفکیک سابقه تدریس ………………………………………………………..134
نمودار شماره 4-3. توزیع درصد دبیران به تفکیک رشته تحصیلی ……………………………………………………….135
نمودار شماره 4-4. توزیع درصد دبیران به تفکیک سطح تحصیلات …………………………………………………….136
نمودار شماره 4-5. توزیع درصد دبیران به تفکیک ناحیه آموزشی ……………………………………………………….137
1-1. مقدمه
هر جامعه ای دارای مجموعه ای از ارزش ها است که نقشی تحکیم بخش در آن ایفا می کنند. این ارزش ها از مهم ترین اجزای یک فرهنگ به شمار می آیند، چرا که از باورهای یک ملت سرچشمه می گیرند و در عرصه های گوناگون تأثیر می گذارند. افراد یک جامعه گفتار و رفتار خویش را بر اساس ارزش هایی که پذیرفته اند و به آن ها پای بند هستند، سامان می دهند. در این میان ارزش های اخلاقی و دینی به لحاظ تأثیر ژرفی که در روح و روان آدمیان بر جای می گذارند و در سلوک فردی و اجتماعی آن ها بیشتر جلوه گر می شوند، از جایگاه برجسته ای برخوردارند (جان فشان، حسینی، 1389: 106).
ارزش ها، عقاید عمیقاً ریشه داری هستند که به وسیله مکانیزمجامعه پذیریاز نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند. جامعه پذیری، مکانیزم مهمی است که ارزش های حاکم بر جامعه را در انسان ها نهادینه می کند. درونی کردن یا نهادینه سازی در فرآیند جامعه پذیری از طریق نهادهای مختلف اجتماعی صورت می پذیرد که یکی از آن ها آموزش و پرورش می باشد. در این فرآیند، افراد جامعه بدون احساس فشار و اجبار، از سر میل و رغبت ارزش های اجتماعی را پذیرفته و با آن هم نوایی می کنند (رستمی، عرفانی، 1389: 168).
یکی از ارزش های اساسی جوامع اسلامی، فرهنگ ایثار و شهادت است. فرهنگ ایثار و شهادت، به عنوان یکی از غنی ترین گنجینه های فرهنگ اسلامی، می تواند موتور محرکه پیشرفت دنیوی، اخلاقی، اخروی و … جامعه و همچنین پشتوانه عظیم حفظ و حراست از اسلام و نظام جمهوری اسلامی ایران باشد (چراغی، اسلام پناه، 1389: 102).
از سوی دیگر، با توجه به این که مهم ترین سرمایه هر ملت، جوانان آن کشور هستند و طرز فکر، نگرش، رفتار و روحیه نوجوانان و جوانان هر مرز و بوم تعیین کننده خط مشی آتی کشور خواهد بود، نوجوان و جوان اگر پایه های فکری مستحکم و صحیحی داشته باشد، در آینده تبدیل به فردی مفید خواهد شد و بالعکس اگر از پایه های سست فکری و عقاید و فرهنگ غلط پیروی کند، به فردی متزلزل، بی هویت و سربار جامعه مبدل خواهد شد. در دنیای معاصر که دشمنان با تهاجم فرهنگی و در عرصه جنگ نرم هر روز سعی دارند به ترفندی جوانان را از باورهای ارزشی خود دور سازند، آنان را بی هویت کنند و پیرو فرهنگ غرب نمایند، تربیت فرزندان در پرتو فرهنگ ایثار و شهادت می تواند ضامن رشد و تعالی اخلاقی و معنوی آنان و بهترین و قوی ترین مکانیزم در این راستا باشد. بنابراین انتقال این ارزش ها به نسل جدید از اهمیت بسزایی برخوردار است و نخستین راه در انتقال و نهادینه سازی این فرهنگ، تعلیم و تربیت می باشد (سعیدمنش، الهی، 1389: 186).
فرهنگ ایثار و شهادت با اثرگذاری بر فضای فکری و ذهنی جوانان، باعث می شود دو نسل قدیم و جدید درک مشترکی از جامعه و نیز فلسفه زندگی پیدا نمایند. همچنین این فرهنگ متعالی باید بازتولید شود، در غیر این صورت محدود شده و کاربرد آن در عصر حاضر و آینده کمتر خواهد شد. اما اگر در این بازتولید، فرهنگ سازی مطلوبی صورت گیرد و بستر مناسبی برای نهادینه سازی آن فراهم شود، از طرفی فرهنگ ایثار و شهادت را به نسل امروز منتقل کرده ایم و مناسبات نسلی را برقرار نموده ایم و از طرفی دیگر، فرهنگ نوینی از ارزش های ایثار و شهادت را تضمین نموده ایم. از این رو نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور، بایستی شکوفایی و پرورش این عناصر بنیادین را سرلوحه اهداف و برنامه های خود قرار دهد (شاهین، چشمه سهرابی، 1387: 423).
با عنایت به موارد فوق، از جمله اهدافی که می توان برای آموزش و پرورش برشمرد، رشد فضایل اخلاقی دانش آموزان بر پایه تعالیم اسلام است. مدرسه وظیفه آماده کردن نسل جدید را برای جامعه امروز برعهده دارد. امروزه بسیاری از افراد در رویارویی با مسائل زندگی، فاقد توانایی های لازم و اساسی هستند و همین امر آنان را در مواجهه با مسائل و مشکلات روزمره آسیب پذیر نموده است. نوجوانان و جوانان برای مقابله با فشارهای موقعیت های مختلف به کارکردهایی نیاز دارند که آنان را در کسب این توانایی ها تجهیز نماید، لذا می توان با تأکید بر فرهنگ ایثار و شهادت، فرصت هایی را برای رشد اخلاقی دانش آموزان فراهم نمود تا نوجوانان و جوانان علاوه بر کسب توانایی های خواندن، نوشتن، حساب کردن و … مفاهیم این فرهنگ را فرا بگیرند و در خود نهادینه سازند تا با بهره گیری از آن در زندگی خود، توان ایستادگی و مقابله با مسائل را دارا باشند (جمشیدیان و همکاران، 1387: 294).
معمولاً با دو رویکرد می توان به طرح موضوع فرهنگ ایثار و شهادت در نظام آموزشی پرداخت. نگاه اول آن است که هدف نظام آموزشی، آشنا کردن دانش آموزان با مفهوم، ابعاد و مصادیق مقوله مذکور است. به بیان دیگر شناخت فرهنگ ایثار و شهادت موضوعیت دارد. در نگاه دوم، هدف از طرح این مقوله در نظام آموزشی، نایل ساختن دانش آموزان به مجموعه ای از فضائل اخلاقی و نهادینه سازی این فرهنگ در مدارس و دانش آموزان است. با پذیرش نگاه دوم، طرح موضوع فرهنگ ایثار و شهادت به مثابه ابزاری است که می تواند به تحقق اهداف نظام آموزشی یاری رساند (هاونگی، 1389: 398 – 397).
[1]. Values
