ازت بیش از هر عنصری مورد مطالعه علمای تغذیه گیاهی قرار گرفته است. حدود 78% حجم اتمسفر را ازت ملکولی (N₂) تشکیل می دهد که ستونی از اتمسفر به مساحت یک هکتار، وزنی معادل 72هزار تن را شامل می گردد اما گیاهان سبز قادر نسیتند از این منبع عظیم ازتی مستقیما استفاده نمایند و تنها به مقدار بسیار جزئی بسته به شرایط و فاکتورهای متعدد، بعضی از گیاهان قادر به استفاده از آن می باشند.

فاکتورهای افزاینده ازت به خاک بجز کودهای شیمیایی بسیار محدود می باشند. چون از طریق تثبیت در مناطق حاره 100-25 کیلو گرم در هکتار در سال و از طریق باران 20- 1 کیلو گرم در هکتار در سال و مواد پوسیده حیوانی و گیاهی 25 کیلو از هر تن بتدریج و درصورت مرطوب باقی ماندن آن به خاک اضافه می کنند بنابراین عمده ترین راه برای جبران کمبود ازت استفاده از کودهای شیمیایی است.

کمبود منابع آب با کیفیت مطلوب از مهم ترین عوامل محدود کننده تولید و توسعه کشت گوجه فرنگی در استان بوشهر می باشد. علاوه بر این کاهش روز افزون کیفیت آب های زیرزمینی استان  مزید بر علت شده و لزوم استفاده بهینه از منابع آب موجود را ضروری می نماید. یکی از مهم ترین مصادیق استفاده بهینه از منابع آب آبیاری افزایش کارآیی مصرف آب می باشد.عوامل زیادی از جمله روش آبیاری ، مدیریت دور و عمق آبیاری و … در افزایش کارآیی مصرف آب موثر است(تصدیقی،محمد،1389) .

مصرف متعادل کودهای شیمیایی نیز یکی از مهمترین عواملی است که با تاثیری که در استفاده مطلوب از آب آبیاری و افزایش عملکرد محصول دارد می تواند در افزایش کارآیی مصرف آب موثر باشد. استفاده از کود های شیمیایی همراه آب آبیاری در روش قطره ای بدلیل امکان کنترل مقدار و زمان مصرف کود و توزیع یکنواخت آن باعث افزایش قابل ملاحظه محصول و کارآیی آب مصرفی می گردد که مزیت مضاعف بر سایر مزایای آبیاری قطره ای محسوب می شود(کاویانی،اسداله،1379). افزایش راندمان مصرف کود و بخصوص کودهای ازته که از دیگر مزایای کود- آبیاری می باشد عامل اساسی در کاهش هزینه های تولید و پرهیز از آلودگی نیتراتی آب ، خاک و محصول گزارش شده است(فرشی وهمکاران،1376).

نیتروژن از جمله عناصر غذایی مورد نیاز گیاه است که با توجه به نقش و اهمیتی که در تولید محصولات کشاورزی و از جمله گوجه فرنگی دارد کاربرد آن در کشاورزی در مناطق خشک و نیمه خشک بدیل کمبود مواد آلی خاک ضروری و اجتناب ناپذیر است(بیات،ب،1378). همانگونه که کمبود ازت کاهش تولید را در پی دارد مصرف اضافی آن نیز علاوه بر هدرروی سرمایه کاهش تولید و کیفیت محصول و همچنین افزایش آلودگی محیط زیست را بدنبال خواهد داشت. تجمع نیترات در گیاه و شستشوی ازت نیتراتی به آبهای زیر زمینی از مهم ترین آلودگی های حاصل از مصرف اضافی ازت می باشد. افزایش حساسیت گیاهان به آفات و بیماری ها از دیگر نتایج مصرف اضافی نیتروژن می باشد. عوامل زیادی از جمله زمان، مقدار و روش مصرف نیتروژن و نیز مدیریت آبیاری بر کارآیی کود نیتروژنه موثر است.

سرزمین ایران با برخورداری از اقلیم های مختلف از 7000 سال پیش تا کنون بستر کاشت انواع محصولات زراعی و باغی بوده است. در سده های اخیر انواع کیوی ، سیب زمینی  توت فرنگی ، آندی و امثالهم باغ و بستان کشور را زینت بخشیده است. از طرف دیگر بررسی های سازمان خواربار جهانی نشان می دهد که قاره آسیا دارای 31 درصد از اراضی کشاورزی قابل کشت و 58 درصد جمعیت جهان است و تراکم جمعیت در رابطه با اراضی کشاورزی فعلا حدود هشت نفر برای هر هکتار زمین می باشد. بیش از 25 درصد درآمد ناخالص ملی کشور به بخش کشاورزی مربوط می شوند و معاش اغلب ساکنین روستاها از راه فعالیت های کشاورزی تامین می گردد(ملکوتی وهمکاران،1379).

از میان محصولات کشاورزی با اهمیت روزافزونی که سبزی ها در غذا ی روزانه میلیون ها مردم جهان کسب کرده توجه محافل علمی و بهداشتی و کشاورزی دنیا به بررسی روی این منابع مهم غذایی بیشتر جلب می شود. رابطه نزدیکی که غذا با تمدن هر ملتی دارد بسیار مهم بوده چه بساکه بزرگترین مسئله ای که بشر همیشه در طول تاریخ چند هزار ساله اش با آن روبرو است قحطی و کمبود مواد غذایی است و به این دلیل، در زمان های قدیم پایه و اساس اجتماعات را کشاورزی تشکیل می داده است و تا کنون نیز این امر ادامه دارد. و این نشانگر اهمیت غذا و نقش آن در زندگی انسان هست(مشیری،م،1362).

یکی از مشکلات بزرگ انسان با توجه به رشد روزافزون جمعیت وسطح محدود زمین های قابل کشت تامین غذا می باشد.غلات، سبزی ها و میوه ها هر یک بطور جداگانه نقشی در تامین احتیاجات غذایی و اقتصادی ملت های مختلف بازی می کند. بعد از غلات که احتیاجات عمده غذایی انسان ها را بر می آورد سبزی ها نیز در اهمیت بعدی قرار دارند و این بخاطر ارزش بالای بهداشتی آنها است. و مصرف آنها در جیره غذایی روزانه می تواند نقش مهمی در سلامت انسان به دلیل داشتن منابعی سرشار از ویتامین و مواد معدنی داشته باشد. بطور کلی ارزش سبزی ها در بهداشت و سلامت انسان خلاصه می شود(فرجی هارمی،احمد) یکی از سبزی های مهم گوجه فرنگی است . تولید گوجه فرنگی در سراسر دنیا بالغ بر 30 میلیون تن می باشد سهم کشور ایران در این تولید برابر با 3398512 تن می باشد که در سال های اخیر نیز کشت و کار آن روبه افزایش نهاده و بر مقدار تولید آن افزوده شده است.80-60 درصد از کل تولید این محصول در صنایع تبدیلی به فراورده هایی نظیر پودر،ورقه های خشک،کنسرو و انواع سس و رب تبدیل می شود(فصیحیان،ن،1376).

گوجه فرنگی بعد از سیب زمینی یکی از مهم ترین گیاهان خانواده بادمجانیان است که در تغذیه بشر مورد استفاده قرار می گیرد. اهمیت میوه این گیاه که به عنوان سبزی مصرف می شود بیشتر مدیون انواع ویتامین هایی است که به مقدار زیادی در آن یافت می شوند(شیبانی،ح،1361). گوجه فرنگی یکی از سبزی های مهم است که به لحاظ داشتن ویتامین های C,A و موادغذایی نقش مهمی در سلامتی جامعه ایفاء می نماید. گوجه فرنگی در شرایط اقلیمی بسیار متفاوت از بوشهر گرفته تا مرند آدربایجان شرقی و در تمام استانهای کشور و در سطح وسیعی کشت می شود.(کاویانی،اسداله،1379).

 بر مبنای آمار رسمی وزارت کشاورزی در سال 1377 سطح زیر کشت گوجه فرنگی در کشور حدود120 هزار هکتار و متوسط تولید 27 تن در هکتار و بالاترین تولید در استان تهران و حدود 37 تن در هکتار گزارش شده است. استان بوشهر با 5/25359 کیلومتر مربع وسعت حدود 5/1 درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است و از نظر وسعت هفدهمین استان کشور محسوب می گردد. براساس آمارنامه استان بوشهر سال 1389 سطح زیر کشت آبی 51937 هکتار است که بعد از خرما و گندم  ، گوجه فرنگی با سطحی برابر با 15919 هکتار یکی از محصولات مهم و درآمدزای استان بوشهر تعلق دارد. در این مناطق که حالت گلخانه طبیعی دارند محصول خارج از فصل تولید می شود.

بر اساس تحقیقات انجام شده ازت و آب اثرات متقابل شدید داشته و میزان کود ازته مورد نیاز گیاهان در سطوح مختلف آب آبیاری متفاوت می باشد. از طرف دیگر سطوح مختلف ازت نیز کارآیی مصرف آب را تحت تاثیر قرار می دهد. مجد سلیمی و میرلطیفی(1387) با مطالعه اثرات سطوح مختلف نیتروژن بر عملکرد چای تحت شرایط مختلف آبیاری گزارش نمودند که در شرایط آبیاری کامل نسبت به تیمارهای کاهش مصرف آب، نیاز به نیتروژن تشدید می یابد. تامسون و همکاران(1995،Tompson et al.) با مطالعه اثرات متقابل ازت و آب برگیاه گل کلم در آبیاری قطره ای زیر زمینی گزارش نمودند که با افزایش سطوح آبیاری مقادیر بیشتری از ازت جهت افزایش عملکرد و ارتقاء کیفیت محصول لازم است. براساس این گزارش با افزایش مصرف ازت غلظت ازت نیتراته در خاک سیر صعودی داشته و با افزایش سطوح آبیاری کاهش یافته است. صدیق وهمکاران (1356) تاثیر تواتر کود آبیاری را بر روی محصول گوجه فرنگی در خاک لوم شنی بررسی و گزارش نموده اند که کود آبیاری روزانه و یا هفتگی تفاوت معنی داری با یکدیگر نداشته اند. کودهای نیتروژنه و آب آبیاری پرمصرف ترین نهادهای کشاورزی از نظر حجم و ارزش اقتصادی و موثرترین آنها در تولید محصول می باشد. اثرات اصلی و متقابل این دو فاکتور بر عملکرد و کیفیت محصول از یک طرف و ارزش اقتصادی آنها از طرف دیگر مصرف بهینه آنها را در شرایط مختلف آبیاری و کود دهی ضروری می نماید.

کاویانی(1379) حداکثر تاثیر ازت بر عملکرد گوجه فرنگی تحت شرایط آبیاری سطحی در برازجان را 80 کیلوگرم در هکتار ازت خالص از منبع اوره گزارش کرده است. همچنین میزان تبخیر و تعرق اندازه گیری شده گوجه فرنگی در شرایط استاندارد با لایسیمتر 7/467 میلی متر گزارش شده است(بیات،پرویز،1378).با توجه به مطالب فوق و نیز اهمیت گوجه فرنگی در استان بوشهر این آزمایش به منظور تعیین میزان آب آبیاری مورد نیاز در شرایط مختلف مصرف کود نیتروژنه و یا میزان کود نیتروژنه مورد نیاز در شرایط مختلف آبیاری و درنهایت بهینه سازی مصرف اقتصادی نهاده های مذکور در زراعت گوجه فرنگی اجرا شد. براساس آمار سازمان کشاورزی استان بوشهر مربوط به سال زراعی 89-1388 سطح زیر کشت گوجه فرنگی 15919 هکتار و متوسط عملکرد آن 7/41 تن در هکتار اعلام شده است.

میزان برداشت عناصر غذایی گوجه فرنگی با 90 تن عملکرد، بیش از 260 کیلوگرم ازت (N) ،100 کیلوگرم فسفر  (P205) ، 520  کیلوگرم پتاسیم  (K20)، 40کیلوگرم منیزیم ،60 کیلو گرم گوگرد و رقمی بیش از 100 کیلوگرم در هکتار کلسیم می باشد ولی مقدار برداشت عناصر ریزمغذی در مقایسه با عناصر  پرمصرف بسیار کم و ناچیز است(9) . گوجه فرنگی با وجود آنکه ارزش انرژی زایی (حدود 20 کیلو کالری) زیادی ندارد به علت مصرف بالای آن در بسیاری از کشورهای دنیا، به عنوان منبع مهم ویتامین و مواد معدنی و همچنین سبزی سالادی و بهترین چاشنی غذا شناخته می شود و در سطح وسیعی در رب سازی،ترشی، سس و آب گوجه فرنگی مورد استفاده قرار می گیرد . آب گوجه فرنگی به عنوان نوشیدنی و اشتها آور مورد مصرف قرار می گیرد. سس، رب و ترشی آن بخصوص در ایران رب گوجه فرنگی به عنوان بهترین چاشنی غذایی استفاده وافری دارد(هدایت،م،1373).

امروزه از کودها به عنوان ابزاری برای نیل به حد اکثر تولید در واحد سطح استفاده می شود. متاسفانه مصرف کودهای شیمیایی در کشور مانامتعادل بوده است و مطابقتی با نیاز واقعی گیاه ندارد. در دهه 1360 کودهای ازته و فسفاته در هر سال از روند رشد بیش از ده درصد برخوردار بوده و از مصرف کودهای پتاسیمی و ریز مغذی به دلائل نه چندان معقول خبری نبوده است(ملکوتی وهمکاران،1379).

با توجه به سیاست جدید وزارت جهاد کشاورزی مبنی بر ترویج آزمون خاک و توصیه مصرف بهینه کود، افزایش ماده آلی خاک و در نهایت تحقیق بیشتر در زمینه مصرف متعادل کودهای ازته و میزان مصرف آب آبیاری و استفاده از آبیاری تحت فشار به ویژه آبیاری قطره ای این آزمایش با عنوان بررسی تاثیر متقابل ازت و آب برخصوصیات کمی و کیفی گوجه فرنگی در سیستم آبیاری قطره ای در استان بوشهر با اهداف زیر طراحی و اجرا گردید.

• تاثیر مقادیر کود اوره بر خصوصیات کمی و کیفی گوجه فرنگی جهت حل معضل استفاده بی رویه کودهای ازته در استان بوشهر

• تاثیر مقادیر مختلف مصرف آب آبیاری بر خصوصیات کمی و کیفی گوجه فرنگی

• تاثیر متقابل ازت وآب بر خصوصیات کمی و کیفی گوجه فرنگی

و درنهایت توصیه و ترویج میزان و زمان مصرف کود اوره و میزان مصرف آب آبیاری در سیستم آبیاری قطره ای در شرایط آب و خاک استان بوشهر از اهداف اجرایی آزمایش می باشد.

آنچه مسلم است اینکه در استان بوشهر  با توجه نوع خصوصیات آب و هوایی و خاکی، بویژه فرهنگ کشاورزی منطقه به نحوی بی رویه از کود ازته خصوصا اوره  استفاده می نمایند.لذا با این نوشتار درصددیم که به طور خلاصه راه های اتلاف ازت مورد استفاده  گیاهان را بیان نموده تا نه تنها از هزینه سنگین واردات این قلم جنس که با پرداخت سوبسید گزاف همراه است کاسته شود بلکه از عواقب شومی که سلامت انسان ، حیوان و بطور کلی طبیعت را در معرض خطر قرار می دهد به اطلاع مسئولین اجرائی رسانده تا قبل از رسیدن به نقطه انفجار اقدام جدی و مقتضی معمول نمایند چرا که خود آنان (مسئولین) نیز در تیررس ترکش این انفجار خواهند بود.

1-1- مبدا و تاریخچه انتشار گوجه فرنگی

گوجه فرنگی Lycopersicon esculentum که عضوی از خانواده گیاهی سیب زمینی است بومی منطقه قاره آمریکا می باشد.گزارش گردیده که انواع گوجه فرنگی میوه درشت از پرو به ایتالیا برده شد سپس به اروپای شمالی و نهایتا در سال 1781 میلادی به ایالات متحده آمریکا وارد گردید. در سال 1812 گوجه فرنگی در بازار نیوارلئان معمول بوده است . در سال 1817 بذر گوجه فرنگی برای اولین بار جهت فروش در کاتالوگهای بذر در ایالات متحده آمریکا ارائه گردید . از سال 1895 در ارتباط با ایجاد ارقام بسیار زودرس، ایجاد نژادهای مقاوم به بیماری ، بهبود فرم گیاهی و کیفیت میوه گوجه فرنگی پیشرفت های مهمی حاصل گردید است(مبلی وهمکاران،1373). مرکز گونه های وحشی گوجه فرنگی را مکزیک و جنوب آمریکا می دانند، اما با وجود گونه هایی از این جنس در سلسه جبال آند موجب این باور گردیده است که مکزیک منشاء ارقام زراعی است و یا اینکه در آنجا اهلی شده است. مطالعات الکتروفورز بر روی پراکندگی آلو آنزیمها بین ارقام زراعی و اولیه نشان می دهد که با ارقام اولیه گیاه در نواحی آند شباهت های زیادی وجود دارد و نمونه های یافت شده در مناطق کوهستانی آند دلیل دیگری بر حضور گوجه فرنگی در آن مناطق می باشد(فروتن،م،1371 ).

ساکنین پرو تقریبا آنرا حدود 500 سال قبل از میلاد می شناختند و پس از کشف آمریکا در سال 1500 میلادی و فتح مکزیک گوجه فرنگی توسط اسپانیایی ها به اروپا برده شد(فروتن،م،1371).

در ایران کاشت و مصرف  گوجه فرنگی سابقه زیادی ندارد و تقریبا حدود 150 سال پیش توسط انگلیسی ها در مناطقی از  ایران بخصوص در جنوب کشور شروع با کاشت گردید بطوریکه امروزه نیز هنوز در استان های جنوبی کشور آن را به نام (توماته) می شناستد و سپس این محصول گسترش وسیعی یافت و چنان جایگاهی در فرهنگ غذایی مردم ایران یافت که تقریبا جزو جدا نشدنی غذاهای مصرفی روزانه شده است(کاویانی،اسداله،1379).

-2- گیاه شناسی گوجه فرنگی

ریشه نخستین عضو یک گیاه می باشد که از  بذر کاشته شده خارج گشته و با محیط اطراف خود تماس برقرار می کند. ریشه گوجه فرنگی به صورت راست بوده و منطقه گسترش آن پس از رشد و نمو  ریشه های جانبی تا 5/1 متر در اطراف می رسد. ریشه های جانبی از یاخته های پیرامون ریشه در حال رشد ظاهر می شوند و رشد آنها از وسط پوست می باشد.

همچنین ریشه نابجا نیز در گوجه فرنگی مشاهده شده است . ساقه گوجه فرنگی مقطعی گرد تا کمی مربعی دارد و از استحکام زیادی برخوردار نسیت بدین سان اکثر ارقام گوجه فرنگی خزنده هستند اما ارقام پایایی که استحکام خوبی دارند نیز وجود دارد . همچنین سرتاسر ساقه را غده و کرکها پوشانده است و این غده ها به ریشه های آوند آبکش مرتبط هستند. در مقطع عرضی ساقه رشته های آوند آبکش مشاهده می شود که داخل و خارج یک لوله سیلندر مانند از آوندهای فیبری چوبی را پوشانده اند. در سمت بیرونی آوندها یاخته های کلانشیم قرار گرفته و در بین آنها یاخته های فتوسنتز کننده وجود دارد که به یک لایه یاخته اپیدرمی محدود می شود. بدین دلیل ساقه ها سبز روشن دیده  می شوند. برگها در اثر رشد و نمو جوانه های انتهائی و محوری ساقه تولید می شوند و رشد آنها در مقایسه با ساقه و ریشه محدود است. برگهای گوجه فرنگی مرکب و بدون گوشواره می باشند و برگ ها بصورت متناوب بر روی ساقه ظاهر می شوند. برگ های مرکب گوجه فرنگی در انتها محدود به برگچه انتهائی می شوند و معمولا برگچه جانبی اصلی دارد که بطور متناوب بر روی ساقه برگ قرار گرفته است و هر برگچه مانند برگ ممکن است دارای برگچه هائی باشد. اندازه برگچه ها در ارقام مختلف متفاوت است و ممکن است تا نیم متر در ارقام گلخانه ای برسد. سطح برگ مانند ساقه از غده و کرک پوشیده شده است(ملکوتی وهمکاران،1379).

شروع گل زایی با پهن شدن و گسترش جوانه انتهایی است. شکل گیری نخستین گل در خوشه گلدهنده منشاء انتهائی دارد و از رشد جانبی زیر نخستین گل، دومین گل نمو می یابد و بدین ترتیب بقیه گل ها بطور متوالی نمو می یابند و گل دهی کامل می شود و ادامه رشد از جوانه جانبی آخرین برگ ادامه می یابد. گل های جوان تر بترتیب نسبت به گل باز در انتهای دورتری از مبدا قرار می گیرند و بدین ترتیب این گل آذین را گل آذین خوشه نامیدند. ژنوتیپ گیاه و شرایط آب و هوائی در محور اصلی گل دهی تاثیر دارد و ساقه گل دهنده معمولا دارای 5 تا 12 گل می باشد اما تا 300 گل در ساقه گل دهنده نیز گزارش شده است(خوشخوی وهمکاران،1368 ).

گل های گوجه فرنگی کامل (نر و ماده) تخمدان فوقانی و منظم هستند . کاسبرگ اولیه به شکل مارپیچ ایجاد شده و شکل گیری گل برگ اولیه و سپس پرچم اولیه همچنین در توالی مارپیچی بعدی قرار می گیرند. تعداد اندام گل با ژنوتیپ آن تغییر می کند و بطور معمول ارقام گوجه فرنگی خوراکی دارای بیشتر از 6 کاسبرگ جدا از هم و 6 یا بیشتر گلبرگ پیوسته زرد رنگ می باشند. پرچم ها که در توالی گلبرگ ها قرار دارند دارای بساک مخروطی کشیده و پیوسته هستند که تخمدان کلاله و خامه را احاطه کرده اند. در صورتی که لقاح انجام گیرد و میوه تشکیل شود تخمک و کاسه گل باقی مانده و پرچم ها، جام گل، خامه و کلاله ریزش می کنند(هدایت،م،1373).

میوه گوجه فرنگی یک سته، شامل بذرهائی که در یک پریکارپ گوشتی نمو یافته از تخمدان می باشد. میوه گوجه فرنگی خوراکی دارای دو یا چندین برچه است. وزن میوه رسیده گوجه فرنگی بسته به رقم از 15 گرم (در رقم گیلاسی) تا 450 گرم (در رقم بیف استیک) تغییر می کند. شکل میوه ها در ارقام مختلف از گرد درشت، گیلاسی شکل، صاف و یا با برجستگی زیاد و کشیده تقسیم می شود(خوشخوی وهمکاران،1368).

-3- احتیاجات آب و هوائی

همه انواع گوجه فرنگی حساس به سرما می باشند . برای برداشت محصول کافی باید آنرا در نواحی گرمسیر کاشت و یا اینکه بذر آن را قبلا در گل خانه و یا شاسی گرم حداقل دو ماه قبل از کاشت نهال در هوای آزاد کاشته، پس از آن به محل اصلی منتقل کرد. در نقاطی که تابستان کوتاه و خشک است این گیاه را در گلخانه می کارند. حداقل مدت گرمای تابستان برای برداشت محصول کافی سه ماه و نیم تا چهار ماه می باشد. در مقابل احتیاج گوجه فرنگی به گرما هر گاه بوته این گیاه در معرض بادهای گرم و خشک قرار گیرد برگ های آن سوخته و مقدار محصول کاهش می یابد. بنابر آزمایش های کلیتون در سال 1923 میلادی بوته گوجه فرنگی در درجه حرارت بین 24 و 31 درجه خیلی رشد می کند در 33 درجه گرما رشد گیاه کند می شود و در 35 درجه رشد بوته گوجه فرنگی بکلی راکد می گردد(شیبانی،ب،1361).

دمای تنژیدن برای گوجه فرنگی معمولا بین 15 تا 25 درجه سانتیگراد ، است اگر چه دمای بهینه رابین 20 تا 25 درجه سانتیگراد مشخص کرده اند. کمترین دمای تنژیدن را برای بیشتر ارقام 5/8 درجه سانتیگراد بدست آورده اند. (حجاران،احمد،1368 ).

دمای بالا بذر را به رکود گرمائی وارد می کند. مقاومت به دماهای پایین یک صفت ژنتیکی است. در این مورد سیتوپلاسم و هسته در کنترل آن دخیل هستند. دما بر رشد برگ موثر است اما دمای بالا از رشد جوانه انتهائی و برگ های جوان جلوگیری می کند.رطوبت هوا اثر کمی بر روی برگ می گذارد و ممکن  است بستگی به نور روزانه داشته باشد. تولید برگ گوجه فرنگی معمولا در تابستان هر از دو روز و در دمای خشک یا کشت خارج از فصل هر از 5/2 روز یک برگ می باشد کیفیت نور در پیری برگ نیز موثر شناخته شده است. در نور قرمز پیری به تاخیر می افتد و از کاهش پروتئین و کلروفیل جلوگیری می کند. اما نور فرو سرخ مکانیزم پیچیده ای دارد(ملکوتی وهمکاران،1379 ).

رشد ساقه با دما نیز افزایش می یابد. برای رشد ساقه دمای شب 30درجه سانتیگراد برای گیاه جوان ودمای شب13تا 18درجه سانتیگراد برای گیاه مسن مناسب است(1990،Jian et al) .

 از عوامل موثر درآغازیدن گل ، نور و دما است. دمای پایین (10درجه شب و 16 درجه روز) مناسب تشکیل گل در گیاه در حال رشد است. و پس از انگیزش گل اولی، گل دومی با سرعت بیشتری به خصوص در دمای پایین تشکیل می شود. نورکم درطی اولین دوران نو نهالی آغازش گلدهی را به تاخیر می اندازد و این نشان می دهد که اثر نور بیشتر از دما است. مشاهده شده در طول روز کوتاه گلدهی در گوجه فرنگی زودتر آغاز می گردد(1955،.Bel et al).

1-4- مقدار آب مورد نیاز گوجه فرنگی

آب مورد نیاز گوجه فرنگی با 300 تا 600 میلی متر بارندگی در سال تامین می شود. مصرف آب گوجه فرنگی در طول فصل رشد را می توان بین 6/0 تا 1/ متر مکعب برای هر گیاه در سال تخمین زد که به نوع واریته و اقیلم بستتگی  دارد. به همین ترتیب نیاز حداکثر روزانه گوجه فرنگی نسبتا زیاد هست و در حدود 8/ تا 4/1 لیتر در روز برای هر گیاه می باشد. برنامه آبیاری مزرعه گوجه فرنگی نسبتا ساده است

روغن‌های خوراکی از منابع مهم تامین انرژی برای فرایندهای حیاتی در بدن انسان هستند و به خاطر نقشی که این مواد در تامین نیازهای چربی و ویتامین‌ها دارند، پس از مواد نشاسته‌ای در زمره‌ی مهمترین کالاهای ضروری محسوب می‌گردند. با توجه به روند رو به افزایش مصرف روغنهای نباتی و هزینه زیاد تامین روغن مورد نیاز كشور از طریق واردات، توسعه كشت گیاهان دانه روغنی سازگار به شرایط اقلیمی كشور و همچنین گسترش برنامه‌های تحقیقاتی در این زمینه حائز اهمیت است.

خوشبختانه به دلیل تنوع آب و هوایی در ایران امکان کشت بسیاری از دانه‌های روغنی با کیفیت مناسب، که از ارزش اقتصادی بسیاری برخوردارند، وجود دارد. در این ارتباط کشت گیاهان روغنی نظیر گلرنگ که از نظر صنعتی و دارویی نیز مهم هستند می‌تواند مدنظر قرار بگیرد. گلرنگ گیاهی است كه از دیر‌ باز در مناطق خشك و نیمه خشك و نیز در هندوستان و دیگر نقاط خاورمیانه و شرق آفریقا كشت می‌شده است. خصوصیات مطلوب و خاص این گیاه نظیر خواص طبی، صنعتی، غذایی، كیفیت بالای روغن به جهت وجود بیش از 80 درصد اسید‌های چرب غیر اشباع بخصوص اسید چرب لینولئیک و اولئیك، مقاومت بالا به شوری و خشكی، نیاز رطوبتی كم، سازگاری وسیع به درجه حرارت‌‌های پایین زمستان و بالای تابستان و فصل رشد و نمو كوتاه در كشت بهاره و تابستانه از جمله مواردی است كه گلرنگ را به عنوان یک گیاه روغنی با ارزش مطرح ساخته است.

انتخاب تاریخ‌کاشت مناسب یکی از فنون زراعی است که با رعایت آن حداکثر محصول بدست خواهد آمد. از آنجایی که طول مراحل مختلف نمو تابعی از دو عامل اصلی حرارت و طول روز است؛ ممکن است تاریخ‌کاشت را به نحوی تغییر داد که مراحل مختلف نمو گیاه با وضعیت حرارت و طول روز موجود طی فصل رشد انطباق مناسبی یافته و میزان رشد رویشی و زایشی مطلوبی بدست آید. بدین لحاظ لازم است اطلاع کامل و صحیحی از خصوصیات رشد و نمو و نیازهای اکولوژیک محصول مورد کاشت و عوامل محیطی داشت تا بتوان تاریخ‌کاشت مناسبی را انتخاب نمود.

كاشت دو یا چند محصول در سال، موجب استفاده مؤثر از منابع طبیعی موجود در بخش كشاورزی و افزایش بازدهی اقتصادی آنها می‌شود و در بسیاری از مناطق كشور مورد توجه قرار گرفته است. انتخاب ژنوتیپ‌های مناسب گلرنگ از لحاظ صفات زراعی و اقتصادی جهت كاشت به عنوان محصول دوم بسیار حائز اهمیت است. در این زمینه، انتخاب گیاه مناسب و با دوره رشد كوتاه به عنوان محصول دوم پس از برداشت گندم و جو اهمیت دارد. تركیب مناسبی از ژنوتیپ و تاریخ كاشت در گیاهان زراعی یكی از مهمترین عوامل مؤثر در كسب عملكرد مطلوب و اقتصادی است. در تاریخ كاشت مناسب مراحل رویشی و زایشی گیاه با شرایط مطلوب محیطی منطبق شده و موجب افزایش بازدهی فتوسنتز و سرانجام انتقال و ذخیره مواد فتوسنتزی در دانه‌ها و افزایش عملكرد می‌گردد. نتایج مشابهی در گیاهان مختلف از قبیل‌ آفتاب‌گردان و گلرنگ در ارتباط با اثر متقابل ژنوتیپ و تاریخ كاشت بر عملکرد دانه و برخی خصوصیات فیزیولوژیکی گزارش شده است. در مواقعی که تاخیر در كاشت بهاره گلرنگ، با افزایش دما در طی دوران رشد رویشی و زایشی گیاه همراه باشد، موجب تسریع نمو شده و در نهایت عملکرد و اجزای عملکرد را کاهش می دهد. ولی چنانچه تاخیر در کاشت، موجب انطباق مرحله گلدهی و پر شدن دانه‌ها با هوای نسبتاً خنک اواخر تابستان باشد، افزایش عملکرد دانه را نسبت به تاریخ‌های کاشت زود هنگام به دنبال خواهد داشت.

 با توجه به امتیازات ارزشمند گیاه گلرنگ و بومی بودن و سازگاری آن، شایسته است که مطالعات بیشتری برای شناخت بهتر این گیاه انجام شود. در هر حال با آزمایش‌های بسیار معدودی که در کشور بر روی این گیاه صورت گرفته و همچنین محدودیت نسبی ارقام مناسب اصلاح شده، بدون توجه اساسی در زمینه به‌نژادی و به‌زراعی نمی‌توان امید چندانی به بهبود وضعیت گلرنگ در ایران داشت. با توجه به خصوصیات ارزشمند این گیاه، به ویژه سازگاری با شرایط محدودیت رطوبت و امکان کشت بهاره آن در بسیاری از مناطق کشور و همچنین اثرات مفید قرار دادن آن در تناوب زراعی و استفاده از این گیاه به عنوان کشت دوم بعد از برداشت غلات دانه ریز مثل گندم و جو، امید است که این گیاه در آینده بیشتر از گذشته، مورد توجه پژوهشگران و سیاست گذاران کشاورزی کشور قرار گیرد.

1-2-هدف از اجرای این پژوهش

1- تعیین مناسب‌ترین تاریخ‌کاشت تابستانه موثر در افزایش عملکرد دانه و روغن گلرنگ در منطقه گچساران

2- تعیین بهترین رقم گلرنگ برای کشت دوم در منطقه گچساران

1-3-فرضیات پژوهش

• امكان كاشت و برداشت دو محصول در منطقه مورد مطالعه وجود ندارد

• امكان كاشت گلرنگ بهاره در منطقه مورد مطالعه وجود ندارد.

• تاریخ كاشت تأثیری بر عملكرد دانه، درصد روغن و خصوصیات زراعی گلرنگ بهاره ندارد.

 فصل دوم: بر تحقیقات انجام شده

 2-1- نام‌های گلرنگ

گلرنگ گیاهی است که از سالیان بسیار دور در کشورهای مختلف جهان رشد و نمو نموده است. این گیاه در کشورهای مختلف به اسامی مختلف نامیده می‌شود. نام علمی گلرنگ یا گل رنگCarthamus tinctorius  L. می‌باشد. این گیاه در زبان فارسی علاوه بر گلرنگ یا گل رنگ اسامی متعدد دیگری نیز دارد که کافشه، کاجیره، کاچیره، کاژیره و کازیره بیش از سایر اسامی محلی مصطلح هستند. در زبان انگلیسی به این گیاه Safflower و در زبان فرانسه Carthame می‌گویند. عرب‌ها این گیاه را به اسامی قرطوم[1]، کرتوم[2] و عصفر[3] می‌شناسند. گفته شده است که Carthamus (نام جنس) برگردان لاتین کلمه عربی قرطوم است که به ماده رنگی گلها اشاره دارد و عصفر به احتمال زیاد منشأ نام انگلیسی آن یعنی Safflower است. این گیاه عضوی از خانواده گیاهی کاسنی(مرکبان یا مرکبه) یا (Compositae) Asteraceae می‌باشد ( ناصری، 1370؛ Chapman and Carter, 1976). گونه زراعی گلرنگ یکساله است؛ اما در این جنس گونه‌های وحشی چند ساله نیز وجود دارد (یزدی صمدی و عبدمیشانی، 1370).

2-2- تاریخچه کاشت گلرنگ در ایران و جهان

گلرنگ سالیان درازی است که از حالت وحشی خارج شده است. این گیاه از 4000 سال قبل به دلیل استفاده از گلچه‌های آن در مصر کشت می‌شده است. این محصول احتمالاً از فرات به مصر برده شده است؛ اما روغن‌کشی و استفاده از روغن آن بعدها در آنجا متداول گردید. در طی بررسی‌های باستان شناسی دسته‌ هایی از گل‌های مجزای گلرنگ در میان پاکتی از جنس برگ بید همراه جسد مومیایی آمنوخیس اول از سلسلة هجدهم (1600 قبل از میلاد) کشف شد، که دقیقاً قابل تشخیص نبود. گلرنگ کشت شده در مصر پس از برداشت و تهیه رنگ از آن به ایتالیا، فرانسه و انگلستان صادر می‌شد و در آنجا به مصرف رنگرزی و تهیه‌ی پنیر می‌رسید. از سایر موارد استفاده‌ی گلرنگ در مصر به تهیه‌ی سرمه از بوته‌ی زغال شده‌ی گلرنگ می‌توان اشاره کرد. گلرنگ در کشورهای عربی به عنوان داروی پادزهر و عرق آور شناخته می‌شد.

-3- مشخصات گیاهشناسی گلرنگ

گلرنگ زراعی گونه­ای یكساله است ولی گونه­ های وحشی آن چند ساله­اند. اندام­های این گیاه از نظر گیاه شناسی دارای ویژگیهایی به شرح ذیل می­باشند.

2-3-1- ریشه: این گیاه دارای ریشه­ای قوی و گسترده می­باشد. این ویژگی به گیاه امكان
می­دهد تا رطوبت و مواد غذایی را از اعماق نسبتا زیاد جذب نماید. به همین جهت گلرنگ را گیاهی كم توقع و مقاوم به خشكی به شمار می­آورند (زینلی، 1378).

2-3-2- برگها: پس از جوانه­زنی گلرنگ و ظهور برگهای لپه­ای، برگهای حقیقی گلرنگ ظاهر می­شوند. برگهای این گیاه بر اساس نوع واریته و محل آن روی گیاه، صاف یا خاردار می­باشد. برگهای پایینی فاقد خار، در حالی كه برگهای فوقانی معمولا خاردار هستند. بعضی واریته­ها كاملا بدون خار می­باشند. در ابتداء برگهای گلرنگ روی زمین خوابیده است. به این دوره از رشد گیاه مرحله روزت می­گویند. در این مرحله ساقه هنوز طویل نشده و دیده نمی­ شود (خواجه­پور، 1383).

2-3-3- ساقه: با گرم شدن هوا فاصله میانگره­های ساقه زیاد و در نتیجه ساقه اصلی طویل می­ شود. ساقه اصلی در گلرنگ به صورت قائم و تقریبا گرد است، و طول آن در ارقام مختلف بین 25 تا 210 سانتیمتر متغییر است. هنگامی كه گیاه به ارتفاع 30-40 سانتیمتر رسید ساقه­ها در قسمت فوقانی گیاه منشعب می­شوند، و ساقه­های فرعی را تشكیل می­ دهند (زینلی، 1378).

 2-3-4- طبق: طبق­ها به شكل مخروطی در انتهای ساقه اصلی و هر ساقه فرعی بوجود می­آید. هر طبق 5/1 تا 4 سانتیمتر قطر داشته و توسط چند ردیف براكته احاطه شده است. تعداد طبق در بوته تقریبا با تعداد ساقه فرعی در بوته برابر است. طبق واقع بر روی ساقه اصلی از همه بزرگتر است. ممكن است در هر بوته تا 50 طبق تشكیل گردد (خواجه­پور، 1383).

2-3-5- گل: گلها به صورت مركب هستند و شكل غوزه مانندی را تشكیل می­دهد. در هر طبق 20 تا 180 گل لوله­ای مشاهده می­ شود. (ناصری، 1370).

 2-3-6- دانه: در هر غوزه 20 تا 100 عدد دانه تشكیل می­ شود. دانه­ های این گیاه از نظر ظاهری خیلی شبیه به بذور كوچك آفتابگردان هستند و رنگ آنها سفید یا كرم رنگ است. وزن هزار دانه گلرنگ زراعی از 29 تا 50 گرم متغیر است (خواجه­پور، 1383).

 2-3-7- تركیبات دانه گلرنگ: پوسته، 30 تا 50 درصد، آب، 3 تا 10 درصد، روغن، 25 تا 40 درصد و پروتئین، 12 تا 20 درصد دانه را تشكیل می­دهند.

 2-4- مراحل نمو گلرنگ

براساس تقسیم ­بندی (Tanaka et al., 1997) مراحل نموی گلرنگ به دو مرحله تقسیم
می­شوند.

2–1- مرحله رویشی شامل  Veتا  Vn

:V_e لپه‎ها بطور كامل ظاهر شده‎اند. اولین برگهای حقیقی، غیر از لپه­ها، ممكن است مشاهده گردند. اما كمتر از 8/3 سانتیمتر طول دارند

:V_n مراحل با شمارش تعداد برگهای حقیقی (n) متصل به ساقة اصلی كه حداقل 8/3 سانتیمتر طول دارند تعیین می‎گردد. دو برگ حقیقی اولیه (V1 و V2) بطور همزمان و متقابل یكدیگر توسعه می­یابند. برگهای باقیمانده بصورت الگوی متناوب توسعه می‎یابند. مراحل V1 تا V6 بعنوان مرحلة روزت نامگذاری شده است. ساقه مقداری طویل می‎شود اما طول آن كمتر از 5 سانتی‎متر است. رشد سریع ساقه از V7 تا Vn رخ می‎دهد. حداكثر تعداد برگها بر روی ساقة اصلی بسته به ژنوتیپ و محیط بین 15 تا 35 عدد تغییر می‎كند. GDD مورد نیاز برای مرحلة ‌رویشی از 170 تا 445 می‎باشد.

2-4-2- مرحله زایشی شامل R1 تا R6

:R1 جوانة ‌انتهائی تشكیل یک طبق كوچك به قطرحدود 1/0 سانتیمتر همراه با دسته‎ای برگ در انتهای گیاه می‎دهد. این جوانة اولیه است و جوانه‎های ثانویه از محور برگها تشكیل می‎شوند.

R2: جوانة اولیة نابالغ به حداكثر قطر خود می‎رسد و بالای آخرین برگ روی ساقة اصلی بین 1/0 تا 3/0 سانتیمتر طویل می‎شود. شاخه‎های ثانویة در مرحلةR2  شروع به تشكیل شدن می‎كنند. معمولاً این شاخه‎ها در دومین تا چهارمین محور برگ از رأس گیاه شروع شده و به سمت پائین گسترش می‎یابند. تعداد شاخه‎ها و طبق‎های ثانویه و ثالثیه بستگی به ژنوتیپ و عوامل محیطی دارد. GDD مورد نیاز برای گذر از Vmax (زمان حداكثر تعداد برگ) تا این مرحله 70 تا 90 می‎باشد.

R3: این مرحله شروع گرده‎افشانی است و می‎تواند به سه زیر مرحله بر اساس درصد گلهائی كه در طبق گل داده‎اند تقسیم شود. اگر 25-0 درصد طبق گل داده باشد، زیر مرحلة R3.1 خواهد بود. زیر مرحلة R3.2 هنگامی است كه 50-25 درصد طبق گل داده است. وقتی بیش از 50 درصد طبق گل داده است و گلبرگ خارجی شروع به پژمرده شدن می‎كنند، زیر مرحلة R3.3 خواهد بود. مرحلة گلدهی (R2-R3.3) حدود 250 تا 280 GDD نیاز دارد.

R4: گلدهی كامل شده است و تمام گلچه‎ها پژمرده شده‎اند. گلچه‎ها بطور مداوم از خارج به داخل طبق پژمرده می‎شوند.

R5: بذرها شروع به پر شدن می‎كنند. بذور  غیر بالغ از یک غشاء نازك كه جنین را می‎پوشاند تا بذور كاملاً توسعه یافته كه دارای پوستة تیره هستند متغیر می‎باشد. این مرحله غیر قابل مشاهده است، مگر اینكه طبق‎ها بطور متناوب باز شوند. نوع پوسته قابل تشخیص نمی‎باشد.

R6: بذور از لحاظ فیزیولوژی بالغ هستند. وقتی پوسته رنگ مات خود را از دست داد به رنگ سفید یا نواری در می‎آید. براكته‎های خارجی طبق شروع به قهوه‎ای شدن می‎كنند، برخی طبق‎ها علامت تركهای شعاعی را هم نشان می‎دهند. مراحل رشد تا پر شدن دانه (R3.3 – R6) حدود 120 تا 140 GDD نیاز دارد. زمان مورد نیاز برای نمو گلرنگ در بین یک جامعه گیاهی ممكن است متغیر باشد، اما توصیف‎های مراحل رشد باید برای یک گیاه منفرد ارائه شود. طبق‎های ثانویه و ثالثیه در مراحل مشابه طبق اولیه، البته كمی با تأخیر توسعه می‎یابند.

 انسان از بدو خلقت خود تا كنون در تخریب خاك و محیط زیست خود نقش مهم و اساسی ایفا نموده است. امروزه، در آغاز هزارة سوم، علیرغم بالا رفتن سطح دانش و فن‌آوری، هنوز مسئله مهم جهان غذا می‌باشد. انسان، كماكان با مشكلاتی چون گسترش قحطی، گرسنگی، سوء تغذیه و همچنین عدم اطمینان از دسترسی به غذای كافی روبرو است. در سال‌های اخیر مفهوم توسعة پایدار در رابطه با حفظ و نگهداری منابع رایج شده است. پس از روبرو شدن جهان با بحران‌های آلودگی محیط زیست، تخریب لایة اوزن، تغییرات آب و هوا و به دنبال آن افزایش گرمای اتمسفر، به‌طور روز افزونی این نظریه مورد تأكید و تأیید جهانی قرار گرفت كه توسعة پایدار، راهكاری است كه می‌تواند نیازهای نسل‌های كنونی را تأمین كند بدون آنكه نسل‌های آینده را از منابع و امكانات زیستی جهان محروم نماید (تعریف توسعه پایدار). در هر حال واقعیتی به نام «رشد جمعیت» آدمی را ملزم به تولید بیشتر محصولات كشاورزی به‌منظور تأمین غذا و حركت در جهت افزایش تولید در واحد سطح نموده است. این امر نیز به‌جز از طریق تولید و مصرف مقادیر بیشتر كود محقق نمی‌گردد. در اكثر نقاط دنیا از جمله كشور ما، مصرف افراطی مواد شیمیایی برای دستیابی به عملكرد بالا در محصولات زراعی و جبران كمبود منابع تغذیه‌ای باعث افزایش هزینه‌های تولید همراه با تخریب منابع خاكی، آبی و زیستی شده است. آلودگی آب‌های سطحی و زیر زمینی، فشردگی و كاهش باروری و همچنین خصوصیات فیزیكی مثبت خاك‌ها، كاهش كیفیت محصولات كشاورزی به‌ویژه محصولات باغی، جدی بودن تخریب محیط زیست در اثر استفاده نامتعادل از نهاده‌های كشاورزی بخصوص كود شیمیایی و نیز كاربرد روش‌های غلط، همگی باعث شدند تا در بیانیة جهانی غذا از حاصلخیزی خاك به عنوان كلید تحقق امنیت جهانی غذا نام برده شود (عزیزی و همكاران، 1388).

امروزه در اكثر محافل علمی، صحبت از نظام‌های زراعی سالم و با دوام از نظر اكولوژیكی و توسعة سیستم‌های پایدار كشاورزی به میان آمده است. توجه به كشاورزی پایدار با مصرف نهاده‌های كمتر، از اواسط دهة 1980 در نتیجة فشارهای اقتصادی و حساسیت نسبت به محیط زیست و جلوگیری از تخریب زمین‌های زراعی بوجود آمد. آنچه مسلم است كشاورزی پایدار را نباید تنها به عنوان مجموعه‌ای از ارزش‌ها به‌حساب آورد بلكه باید آن‌ را نوعی بینش قلمداد نمود كه در آن جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و حتی فلسفی نهفته است و ابعاد فرهنگی آن كمتر از جنبه‌های فنی و تكنیكی مربوطه نیست. تا كنون تعاریف بسیار متعددی توسط دانشمندان مختلف برای كشاورزی پایدار ارائه شده است ولی به‌طور خلاصه می‌توان كشاورزی پایدار را چنین تعریف نمود كه عبارت است از نوعی سیستم كشاورزی كه در آن با به‌كار بردن حداقل نهاده‌ها و عوامل مصنوعی و شیمیایی خارجی، بتوان عملكرد مطلوبی بدست آورد به نحوی كه حداقل تأثیر سوء بر روی محیط زیست گذاشته شود. انجمن علوم زراعی آمریكا نیز در سال 1988 تعریفی را برای كشاورزی پایدار ارائه كرده است كه كاربرد زیادی دارد. طبق این تعریف كشاورزی پایدار در دراز مدت كیفیت محیط و منابع طبیعی را ارتقاء می‌دهد، غذا و پوشاك انسان را تأمین می‌كند، از نظر اقتصادی پویاست و همچنین كیفیت زندگی كشاورز و كل جامعه را افزایش می‌دهد. در واقع یک سیستم پایدار كشاورزی می‌بایست از نظر اكولوژیكی مطلوب، از نظر اقتصادی سودمند و از نظر اجتماعی مورد قبول باشد. كشاورزی پایدار تمام ساختارهای یک فرضیة ایده‌آل را داراست. فرضیة ایده آلی كه نیازمند دسترسی به یک روش كلی، تلفیق خود نظم و یا نظامی جهت‌دار است به‌طوری كه صرفاً جنبه‌های پژوهشی را دارا نباشد. در این نوع كشاورزی تأكید بر روی به  حداكثر رساندن تولید نبوده بلكه بهینه بودن استفاده و پایدار نمودن تولید در یک دورة طولانی مد نظر می‌باشد. مهم‌ترین عملیات‌ها و راهكارهایی كه برای ایجاد پایداری در كشاورزی می‌توان انجام داد به‌طور مختصر به شرح زیر است:

* حداقل علمیات خاك‌ورزی از طریق اعمال شخم حداقل یا سیستم‌های بدون شخم.

* كشت مخلوط.

* استفاده از مالچ ها به‌ خصوص، مالچ‌های گیاهی و زنده.

* تناوب زراعی مناسب.

* تلفیق دام با زراعت.

* مبارزه بیولوژیک یا مدیریت تلفیقی آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز.

* تغییر كاشت (به‌عنوان روشی برای به حداقل رساندن خسارت آفات و بیماری‌ها)

* استفاده از كودهای آلی.

* استفاده از كودهای بیولوژیك.

در خصوص عوامل مؤثر در برقراری پایداری در سیستم‌های زراعی، یكی از مهم‌ترین مواردی كه امروزه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار گشته و تحقیقات زیادی نیز بر روی آن انجام می‌گیرد، استفاده از برخی ریز موجودات مفید خاكزی است كه همزیستی آنها با گیاهان، تأمین كنندة عناصر غذایی و رشد بهتر آنها می‌باشد كه اصطلاحاً به آنها«كود بیولوژیك»گفته می‌شود. كودهای بیولوژیک منحصراً به مواد آلی حاصل از كودهای دامی، بقایای گیاهی و غیره اطلاق نمی‌شود بلكه تولیدات حاصل از فعالیت ریز موجودات كه در ارتباط با تثبیت نیتروژن یا فراهمی فسفر و یا عناصر غذایی در خاك فعالیت می‌كنند را نیز شامل می‌شود (بای‌بوردی و همكاران، 1380). این كودها درست در نقطة مقابل كودهای شیمیایی قرار دارند به‌طوری كه مصرف آنها بدون نگرانی اثرات سوء زیست محیطی، غالباً موجب بهبود شرایط فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیک در كشاورزی از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و در گذشتة نه چندان دور تمام مواد غذایی مورد مصرف انسان با بهره گرفتن از چنین منابع ارزشمندی تولید می‌شده است ولی بهره‌برداری علمی از این گونه منابع سابقة چندانی ندارد. علی‌رغم كاهش كاربرد كودهای بیولوژیک به علل مختلف طی چند دهة گذشته، به نظر می‌رسد جایگزینی تدریجی كودهای شیمیایی خصوصاً كودهای نیتروژنه و فسفاته با كودهای بیولوژیک به‌دلیل مزایای نسبی كودهای بیولوژیک و به‌علاوه ارزانی آن امری كاملاً اجتناب ناپذیر باشد. لذا یكی از مسائل مهمی كه می‌تواند موضوع تحقیقی بسیاری از مراكز پژوهشی و دانشگاهی باشد استفاده از این گونه ریز موجودات مفید به منظور تأمین مایحتاج غذایی و تحریک رشد گیاهان زراعی، توسعه و ترویج فرهنگ تولید و استفاده از كودهای بیولوژیک و فرهنگ سازی در خصوص لزوم استفادة صحیح از منابع طبیعی مولد غذا و حمایت از سلامت محیط زیست است (خاوازی، 1381).

با توجه به اهمیت و نقش حبوبات به عنوان منابع پروتئین، نكته حائز اهمیت در تولید این گیاهان، افزایش زیست توده آنها بدون كاربرد نهاده‌های مضر شیمیایی اعم از كود یا سموم دفع آفات می‌باشد. مدیریت صحیح استفاده از گونه‌های میكروبی همیار  با گیاهان، در بهبود عملكرد و كیفیت آنها تأثیر گذار خواهد بود. امروزه استفاده از موادی مانند سوپرجاذب‌ها جهت كاهش تاثیرات منفی ناشی از تنش خشكی و افزایش تاثیر كودها و آفت‌كش‌ها  دارای اهمیت است (شاه حسینی و همكاران، 1388).

1-1-1- فرضیات:

1- استفاده از كود نیتروكسین اثر معنی داری بر عملكرد دانه در گیاه لوبیا چیتی دارد.

2- استفاده از بیوسوپرفسفات به‌طور معنی‌داری باعث افزایش عملكرد دانه در لوبیا چیتی می‌گردد.

3- كاربرد كود نیتروكسین و بیوسوپرفسفات به‌طور معنی‌داری باعث افزایش عملكرد بیولوژیكی در لوبیا می‌شود.  

1-1-2-  اهداف:

تعیین سطح بهینه كاربرد كود نیتروكسین و بیوسوپرفسفات و اثر آنها بر اجزاء عملكرد در لوبیا

بررسی اثر كاربرد كود نیتروكسین و بیوسوپرفسفات بر عملكرد دانه در لوبیا چیتی

بررسی اثر كاربرد كود نیتروكسین و بیوسوپرفسفات بر عملكرد بیولوژیكی در لوبیا چیتی

1-2- كلیات

 1-2-1- حبوبات

  حبوبات به عنوان مهم‌ترین منابع غذایی گیاهی سرشار از پروتئین، دارای ارزش غذایی زیاد و قابلیت نگهداری خوبی هستند. طبق مطالعات انجام شده، ترکیب مناسبی از پروتئین حبوبات با غلات می‌تواند سوء تغذیه و کمبود اسید آمینه‌های ضروری انسان را بر طرف سازد. از طرف دیگر، با توجه به توانایی تثبیت نیتروژن در این گیاهان، قرار دادن آنها در تناوب، به پایداری سیستم‌های زراعی کمک می‌کند. یکی از راه‌های افزایش تولید محصولات کشاورزی، افزایش عملکرد در واحد است. استفاده از ارقام اصلاح شده، تهیه و آماده سازی بستر مطلوب کاشت، انتخاب تاریخ و روش کاشت مناسب، میزان بذر، تناوب زراعی و غیره موجب افزایش عملکرد در واحد سطح می‌گردد. یکی از عوامل مهم در تغییرات عملکرد حبوبات، تغذیه مناسب می‌باشد. تغذیه مطلوب بوته، تغذیه‌ای است که در نتیجه آن، عوامل محیطی دیگر نظیر آب، نور، و غیره نیز به‌طور مؤثر مورد استفاده گیاه قرار گیرد و در عین حال، رقابت درون بوته‌ای طوری باشد تا حداکثر عملکرد به‌دست آید (مجنون حسینی، 1379). حبوبات دومین منبع غذایی بشر پس از غلات و عمده‌ترین منبع پروتئین گیاهی است. (باقری و همکاران، 1380. کوچکی و بنایان اول، 1386). مقدار پروتئین حبوبات حدود 2 تا 4 برابر غلات و 10 تا 20 برابر گیاهان غده‌ای می‌باشد. حبوبات 20 درصد پروتئین و 10 درصد انرژی جمعیت انسانی را تأمین می‌کند و به دلیل داشتن 8 تا 14 درصد پروتئین دارای انرژی بیشتری نسبت به علوفه ذرت می‌باشد. به‌طور متوسط رژیم غذایی خصوصاً در جهان سوم بیشتر نشاسته است و کمبود پروتئین در تغذیه میلیون‌ها نفر انسان در کشورهای توسعه نیافته، امروزه یکی از مشکلات می‌باشد (مجنون حسینی، 1379). حبوبات به دلیل دارا بودن درصد قابل توجهی از مواد پروتئینی از ارزش غذایی نسبتاً بالایی برخودار می‌باشد (آیکروید و دوقتی، 2003). پروتئین که یکی از مواد غذایی عمده در تغذیه جانوران محسوب می‌شود، از دو منبع گیاهی و حیوانی قابل تأمین است. میزان پروتئین در غذای حیوانی معمولاً کمتر از میزان پروتئین در منابع گیاهی است. ولی پروتئین‌های موجود در غذاهای حیوانی به‌علت داشتن تعداد و مقدار اسید آمینه بیشتر، با ارزش‌تر از پروتئین‌های گیاهی است. از طرفی، تولید پروتئین حیوانی از پروتئین گیاهی مشکل‌تر و گران‌تر است. لذا در کشورهایی که به دلایل اقتصادی و یا مذهبی قادر به استفاده از گوشت و فرآورده‌های دامی نیستند، حبوبات می‌توانند منبع عمده پروتئین را تشکیل دهند. مطالعات حاکی از آن است که قسمتی از کمبود پروتئین را می‌توان به‌وسیله مصرف حبوبات خصوصاً لوبیا جبران نمود. حبوبات علاوه بر تأمین پروتئین، به‌علت وجود باکتری‌های تثبیت کننده نیتروژن هوا در ریشه، در حاصلخیزی خاک مؤثر می‌باشند. در کشورهای پیشرفته، نیز به عنوان مکمل غذایی دارای مصرف زیادی است (مجنون حسینی، 1379).

1-2-2- لوبیا

 لوبیا یکی از حبوبات مهم است که دارای 20 تا 25 درصد پروتئین می‌باشد و طبق گزارش دفتر آمار و فناوری اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی 88-87 سطح زیر کشت لوبیا در کل کشور اعم از آبی و دیم 93888 هکتار و تولید آن 37/181372 تن بوده وسطح زیر کشت سایر حبوبات معادل 24985 هکتار وتولید 52/33448 تن  بوده است. خشکی یکی از مهم‌ترین فاکتورهای محدود کننده تولید محصولات در سراسر جهان می‌باشد. در حبوبات دوره رشد غلاف و سرعت پیری برگ‌ها با شروع تنش آب و افزایش درجه حرارت‌های محدود کننده رشد، افزایش می‌یابد. در صورت فراهمی رطوبت، رشد غلاف‌ها و بلوغ آنها در یک دوره طولانی‌تر انجام می‌شود و برگ‌ها با سرعتی آهسته‌تر پیر می‌شوند. چند صد گونه از جنس Phaseolus که دارای اهمیت اقتصادی ویژه‌ای در تغذیه انسان می‌باشد در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر دنیا به‌دست آمده است. از این چند صد گونه فقط تعداد بسیار محدودی امروز زراعت شده که از بین آنها صدها نوع در نواحی گرم و معتدله دنیا کشت و کار می‌شود. تصور می‌شود که مبدأ اولیه لوبیای معمولی از آمریکای جنوبی و بومی آن منطقه بوده است (غفاری‌خلیق، 1379).

یکی از مهم‌ترین حبوبات در جهان، لوبیا است. تمامی گونه‌های لوبیا متعلق به دو جنس عمده است. جنس Phaseolus که شامل گونه‌های بذر درشت آمریکایی است و جنس Vigna که شامل گونه‌های بذر ریز آسیایی است. گونه‌های آمریکایی، بومی آمریکا و گونه‌های آسیایی بومی جنوب آسیا هستند. گونه‌های آمریکایی دارای غلاف‌هایی پهن با نوک بلند می‌باشد و دارای تعداد محدودی بذر در هر غلاف (4تا8 عدد) می‌باشند. گونه‌های آسیایی نیز دارای غلاف کوچک (حداکثر به طول 10سانتی‌متر) و استوانه‌ای هستند. در داخل هر غلاف تعداد زیادی بذر (تقریباً 20عدد) وجود دارد. در حال حاضر 18 نوع لوبیا در سطح جهان کاشته می‌شود. (کوچکی و بنایان اول، 1386).

(Phaseolus vulgaris var.) که در زبان فارسی به نام لوبیا چیتی معروف بوده و در زبان انگلیسی Pinto bean  و یا Spotted bean نامیده می‌شود، یکی از زیر گونه‌های لوبیای معمولی است. لوبیا دارای واریته‌های بوته‌ای با رشد محدود و واریته‌های رونده، با رشد نامحدود می‌باشد که تا ارتفاع 2 الی 3 متری هم رشد می‌کنند. گل‌ها در این گیاه به رنگ های متنوع سفید، صورتی و ارغوانی مایل بنفش مشاهده می‌شوند. گل‌ها بر روی محور گل‌آذین از پایین به بالا شکوفا می‌شوند. غلاف‌های لوبیا، کشیده و آویزان هستند. شکل غلاف در ارقام مختلف، متفاوت و به اشکال خمیده، مستقیم، پهن یا استوانه‌ای مشاهده می‌گردند. (کوچکی و بنایان اول، 1386).

لوبیا گیاهی گرمادوست است و برخی ارقام آن نسبت به طول روز بی تفاوت و بعضی دیگر حساس یا روز کوتاه می‌باشند. این گیاه خودگشن است و سیستم ریشه‌ای نازک و باریک دارد. (دوبتز و ماهالا، 1999). برای رشد کامل لوبیا 130-120 روز وقت لازم است. از حدود 39-26 روز پس از کاشت چنانچه طول روز بین 18-10 ساعت باشد، به گل می‌نشیند. کمبود رطوبت را تا حدودی تحمل می‌کند. البته در شرایط خشک، تولید آن به شدت کاهش می‌یابد، ولی در طی پر شدن غلاف و گلدهی، به هوای خشک حساس است. بهترین مناطق کشت آن مناطقی است که در آخر فصل رشد آن، بارندگی صورت نگیرد. (کوچکی و بنایان اول، 1386).

لوبیا دارای سیستم ریشه‌های بسیار زیادی بوده که شامل یک ریشه اصلی و راست و تعدادی ریشه‌های جانبی می‌باشد که بیشتر در نزدیک سطح خاک به‌وجود می‌آیند. در روی ریشه‌های کوچک لوبیا غده‌های قهوه‌ای رنگ نامنظم تثبیت کننده ازت جا گرفته و به‌صورت مجتمعی درآمده‌اند. ساقه‌های لوبیا باریک، زاویه‌دار و راه‌راه که مقطع آن تقریباً چهارگوش و گاهی همراه با خطوط ارغوانی رنگ است. در روی ساقه‌های لوبیا برگ‌های مرکب سه برگچه‌ای به‌صورت متناوب در روی دمبرگ بلندی قرار گرفته‌اند. دمبرگ لوبیا در قاعده به‌وسیله استیپول کوچک نوک‌داری احاطه شده است. برگچه‌های لوبیا، کرک‌دار، پهن و به‌تدریج به طرف قاعده باریک می‌گردد، در حالی‌که شکل برگچه‌ها به طرف رأس باریک منتهی می‌شود. برگچه وسطی لوبیا بزرگترین برگچه بوده و به‌وسیله دو استیپول احاطه می‌گردد در حالی‌که دو برگچه جانبی هریک دارای یک استیپول می‌باشد. گل‌های لوبیا خوشه‌ای بوده بدین معنی که تعداد زیادی گل در امتداد دمگل قرار گرفته و هر گل به‌وسیله برگک‌های تقریباً مدور احاطه شده است. هر گل شامل کاسه گل که سه یا پنج قسمتی است و جام گل که سفید یا ارغوانی است می‌باشد. تخمدان کوچک و کرک‌دار می‌باشد. لوبیا گیاهی است یک‌ساله و بهاره که دارای یک شکل بوته‌ای و یک شکل بالا رونده است. در شرایط گرمسیری و نیمه گرمسیری، لوبیا را در انواع خاک‌ها کشت می‌کنند اما قادر به رشد در خاک‌های رسی با بافت سنگین که سطح سفره آب زیرزمینی در آنها بالا باشد، نیست. شوری زیاد خاک، به طور قابل توجهی باعث کاهش لوبیا می‌شود. ارقام متفاوت از نظر تثبیت ازت با هم فرق دارند. این اختلافات تا حدی به علت تفاوت در انتقال و اختصاص کربوهیدرات‌های غیرساختمانی به گره‌ها در واریته‌های متفاوت است. در بسیاری از نقاط جهان، عملکرد لوبیا را می‌توان به‌طور قابل توجهی از طریق بهبود عملیات زراعی، افزایش داد. تاریخ کاشت، مقدار بذر، فواصل و عمق کاشت مناسب همراه با مدیریت خوب آبیاری، استفاده از کود و کنترل آفات،

اعمال مدیریت صحیح و كارآمد در هر منطقه بر مبنای اطلاعات دقیق از وی‍‍‍ژگی های كمی و كیفی رستنی ها و آگاهی از روابط گیاهان با یكدیگر و نیز عوامل محیطی میسر می باشد. شناخت عوامل محیطی موثر بر استقرار و گسترش گیاهان می تواند ما را با سازگاری گونه های بومی هر ناحیه آشنا كند تا بر اساس سرشت این گونه های بومی، نسبت به مدیریت بوم شناختی اقدام گردد ¹¹  (تقی پور ع 1385 ) .  

بررسی‌ها ی انجام شده توسط داراب یزدانی و همکاران در غرب ایران نشان می‌دهد كه جایگزینی داروهای با منشاء طبیعی با داروهای شیمیایی در سطح دنیا به سرعت رو به توسعه و گسترش است و كشورهای مختلف با بهره‌گیری از توانهای بالقوه خود از جمله تنوع پوشش گیاهی، تنوع اقلیمی، ارزان بودن انرژی و نیروی كارگری و وجود تكنولوژی‌های برتر و. .. سهم خود را از تجارت جهانی گیاهان دارویی می‌گیرند و به طوری كه كشوری مانند كانادا خود را غول خفته گیاهان دارویی می‌داند. در این رهگذر می‌بایست با شناخت و بهره‌گیری هر چه بهتر از توانهای بالقوه خود كه شاخص‌ترین آنها تنوع اقلیمی، تنوع پوشش گیاهی، پیشینه تاریخی طب سنتی و تا حدودی منابع انرژی ارزان می‌باشد و همچنین با سیاست‌گذاری صحیح و برنامه‌ریزی‌های كلان سهم واقعی خود را از این تجارت كسب كنیم ⁵³ ( یزدانی د 1382).

مطالعات قلی وند و همکاران در استان کردستان و پژوهشکده گیاهان دارویی نشان می دهد کشور ایران دارای توانمندی های زیادی در عرصه گیاهان دارویی و معطر بوده و از این جهت می تواند جایگاه ویژه ای در صنایع غذائی ،داروسازی و آرایشی- بهداشتی در دنیا داشته و در عرصه صادرات گیاهان دارویی مطرح شود. اسانس ها را می توان از مهمترین مواد موثره گیاهان داروئی دانست.با توجه به غنی بودن پوشش گیاهی ایران و برخورداری از تنوع گونه ای فراوان و در نتیجه وجود گونه های انحصاری ،استخراج و تحلیل كمی و كیفی تركیب های موجود در این گیاهان از اهمیت خاصی برخوردار است ⁴⁰ ( قلی وند م 1388 ).

بر اساس نوشته های دراراب یزدانی و سحر شهنازی كشور ایران با موقعیت خاص آب و هوایی، بیش از 7500 گونه گیاهی را در خود جای داده است كه 2 تا 3 برابر پوشش گیاهی تمامی قاره اروپاست و پیش‌بینی می‌شود كه بیش از 750 گونه دارویی در پوشش گیاهی ایران وجود داشته باشد⁵⁴( یزدانی د  1382) .

استان کهگیلویه و بویراحمد در جنوب غربی ایران در امتداد سلسله کوههای زاگرس قرار گرفته و به دلیل شرایط توپوگرافی ، اقلیمی و موقعیت خاص خود رویشگاه بیش از 2000 گونه گیاهی است .¹³ (جعفری ع 1372 ) از بین گونه های فراوان گیاهی ، گیاهان دارویی و مرتعی با خاصیت ها و کاربردهای متعدد می توان به گیاه چویل با نام علمی Ferulago angulata و کما ferula  اشاره کرد .

 علت انتخاب موضوع :

دو گیاه چویل  و کما  از گونه های مهم مرتعی و دارویی کشور ایران به خصوص ناحیه زاگرس مرکزی است  و در سالهای اخیر برای مصارف دارویی  و مرتعی مورد بهره برداری های فراوان قرار گرفته اند ¹⁴ ( جعفری 1384 ) . بررسی های به عمل آمده نشان می دهد حدود 35 گونه چویل و 172گونه گیاه کما در دنیا و تقریبا 8 گونه چویل و  30گونه از انواع کما در ایران یافت می شوند  ⁵⁴ (یزدانی د 1382) . در زمینه  پراکنش این گونه ها به ویژه در طبقات ارتفاعی ، اطلاعات کمی وجود دارد و اطلاعات موجود نیز برای برنامه ریزی در زمینه  مدیریت علمی ؛ بهره برداری و حفاظتی ،  کافی به نظر نمی رسد لذا در این تحقیق ،  برای تعیین اثر  عامل اکولوژیک  ارتفاع  بر  تراکم ، پراکنش و صفات کمی این دو گونه اجرا شده است .  نتایج حاصل از این تحقیق می تواند برخی از جنبه های مهم و مبهم  علمی در ارتباط با رویشگاه های  این دو گونه  گیاهی  را برطرف نماید . بنابر این اثر ارتفاع   به عنوان متغیر مهم و اکولوژیکی بر پراکنش ، تراکم و میزان تولید زی توده ( بیوماس ) این دو گونه مورد بررسی قرار می گیرد .

هرچند که تعیین پراکنش و تراکم و اندازه گیری بیوماس تولیدی گیاهان مرتعی در طرح های مرتعداری استان و یاسایر نقاط کشور بررسی شده است ولی مطالعات گسترده ای برای تعیین اثر هریک از عوامل اکولوژیک ( به صورت منفرد )  بر رشد ونمو ، حضور یا عدم حضور ، جامعه گرایی و تراکم گونه ها ،  صورت نگرفته است  . در این راستا می توان به مطالعه بررسی اکو – فیتو سوسیولوژیکی رویش های گیاهی منطقه کوه گل در سالهای 72- 1370 ، منطقه حفاظت شده دنای غربی طی سالهای 80-1377 و دنای شرقی – کوه دیل در طی سالهای 89-1388 توسط عزیزالله جعفری ( استاد مشاور ) اشاره کرد . برخی نتایج حاصل از این مطالعات به صورت مقالات در مجلات و سمینارها ی مختلف ارائه شده است . علاوه بر این ، سه فقره پایان نامه تحت عنوان بررسی عامل اکولوژیک ارتفاع ، شیب و خاک بر استقرار رویش های گیاهی در منطقه حفاظت شده دنای شرقی و دیگری تحت عنوان بررسی اثر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر شیب تغییرات تنوع زیستی در منطقه دنای غربی و تاثیر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر میزان و نوع ترکیبات  فلانوئیدی در گیاه پونه سای سی سختی ( Nepeta macrosiphon ) توسط نامبرده راهنمایی و مشاوره شده است و در این تحقیقات هر چند به اختصار به گونه های مورد مطالعه اشاره شده است ولی این گونه ها در سطح وسیع مورد مطالعه قرار نگرفته اند . علاوه بر این در ارتباط با صفات کمی ، پراکنش و تراکم گونه های مورد مطالعه در این پایان نامه ، تا کنون تحقیقی صورت نگرفته است لذا در این تحقیق اثر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر خصوصیات مورفولوژیکی ، تراکم و پراکنش گونه های مورد نظر در کوه ساورز بررسی شده است  .

فرضیه ها :

1- افزایش ارتفاع از سطح دریا با عث کاهش عملکرد بیوماس در دو گیاه کما و چویل می شود

2- افزایش ارتفاع باعث کاهش تراکم و پراکنش دو گیاه کما و چویل می گردد

اهداف تحقیق :

• بررسی عامل مهم اکولوژیکی ارتفاع بر رشد و نمو ،حضور یا عدم حضور ، پراکنش و تراکم دو گونه ی چویل و کما

• تعیین محدوده ی ارتفاعی رویش دو گونه مورد بررسی ( حداقل و حداکثر ارتفاع رویشگاه )

• تعیین مهم ترین رویشگاه های دو گونه مورد بررسی در طبقات ارتفاعی

• تعیین مهم ترین طبقات ارتفاعی ار نظر تولید بیوماس

• تعیین مهم ترین نقاط و طبقات ارتفاعی برای کشت و احیاء گونه های مورد بررسی

معرفی خانواده چتریان :

تیره بزرگی از گیاهان  با  نام چتریان umbelliferae یا Apiaceae که به تیره جعفری نیز معروف هستند. این تیره شامل 150 جنس و در حدود 3000 گونه گیاه است که عموماً در مناطق معتدله دو نیمکره مخصوصاً نیمکره شمالی می رویند. و جود گل آذین چتری و برگهای غالباً مرکب از بریدگیهای باریک و نازک ؛ آنها را از سایر گیاهان به خوبی متمایز می سازد. به علت وجود گل آذین چتری است که به تیره چتریان معروف هستند. در بین گیاهان این تیره گونه های فراوان دارویی وجود دارد که اغلب آنها مورد شناسایی مردم بوده و در طبابت مورد استفاده قرار می گیرند ²⁵  (  زرگری,ع.1376) .

گیاهان تیره چتریان معمولاً در همه اندام‌های خود ( در مجاری درون بافتی به نام شیزوژن ) دارای اسانس می‌باشند اماً اساساً اسانس دانه و ریشه آن‌ ها مورد توجه است. گیاهان تیره مذکور عمدتاً در نواحی معتدل می‌رویند و عموماً در دوره رویشی خود نیاز چندانی هم به آب ندارند. حتی این کم نیازی به آب به کیفیت مرغوب اسانس آن‌ ها موثر است⁴⁵ (مافی ح 1388) .

گیاهان تیره چتریان چنانکه از نام تیره آن‌ ها پیداست دارای گل‌آذینی به شکل چتر ساده یا مرکب می‌باشند. تشخیص گل‌آذین چتری امری ساده است. اغلب گونه‌‌های این تیره علفی، یکساله، دوساله یا چند ساله‌اند. برگ‌ها غیر متقابل و بی‌زبانه، دارای بریدگی‌های عمیق با غلافی درشت در قاعده هستند⁴⁵ (مافی ح 1388).

تعدا اندام‌های هر حلقه گل مضربی از پنج است. از ناحیه پایینی تخمدان دو برچه به هم چسبیده نمو می‌نمایند که پس از نمو از هم جدا می‌شوند و میوه‌ای فندوقه‌ای دو قسمتی تشکیل می‌دهند. میوه فندوقه‌ای دوقسمتی و ریشه، محصول اصلی گیاه است⁴⁵ (مافی ح 1388) .

از گیاهان این خانواده می توان به کرفس، شوید، جعفری ، کندل، کما ، چویل یا چویر ، کرفس سفید ، شلیل ، زگیلی ، بیلهر ، پیکل ، جاشیر، جعفری کوهی ، خوش آویزه کوهی ، آنغوزه، باریجه و … اشاره کرد .

عوامل مؤثر بر رشد و نمو گیاهان مرتعى

  1-2-1-  ارتفاع از سطح دریا :  با افزایش ارتفاع از سطح دریا از میزان دمای هوا کاسته شده و بر میزان بارندگی افزوده می شود . دوره سرما و یخبندان طولانی تر و ذوب شدن یخ ها برف ها کند تر می شود و رشد گیاهان بطئی تر صورت می گیرد .

   1-2-2-  عرض جغرافیائى  :   عرض جغرافیایی هر نقطه ارتباط معنی داری با میزان تابش ، زاویه تابش  ، درجه حرارت ، و به تبع میزان   بارندگی داردمجموعه عوامل فوق الذکر سبب شکل گیری رویش های گیاهی در نقاط مختلف کره زمین شده است .  عرض جغرافیایی در استوا صفر ودر قطبین 90 درجه است رویش های گیاهی در عرض های  جغرافیایی تفاوت های عمده ای دارند

   1-2-3-  شیب 

 شیب از جمله عوامل اکولوژیکی مؤثر بر رشد و نمو گیاهی  است .در شیب های تند با توجه به شرایط ثقلی زمین ، آبها سریعتر حرکت کرده و کمتر در خاک نفوذ می کنند و فرسایش خاک شدیدتر است . در شیب های ملایم مقدار بیشتری از اب بارندگی در زمین فرو می رود و ذخائرآبی زمین را غنی تر می سازد و فرسایش کمتری صورت گرفته و شرایط بهتری برای رشد گیاهان مرتعی فراهم می آورد . با توجه به این که در مناطق مختلف کرده زمین جز منطقه استوایی ؛ عامل نور و حرارت نسبت به رطوبت محدودیت کمتری دارند و شیب های شمالی در نیمکره شمالی و جنوبی کم تر در معرض تابش آفتاب و به تبع آن از دست دادن رطوبت هستند لذا در این شیب ها رطوبت ناشی از بارش باران و یا ذوب شدن برفها مدت طولانی تری باقی می ماند لذا رشد و نمو گیاهی معمولا بیشتر از شیب های دیگر است .

    1-2-4- جانوران 

 از گیاهان مرتعى جانوران گوناگون تغذیه مى‌کنند. جانوران وحشى و دام‌ها مرتع را مورد چرا قرار مى‌دهند .از سوى دیگر گیاهان مرتعى مورد حمله تعدادى از جوندگان مانند موش و خرگوش و جانورانى چون تشی، جوجه‌تیغى و انواع حشرات و دیگر آفات قرار مى‌گیرند. وجود جانوران مختلف در اکوسیستم مرتع گاهى سودمند و در پاره‌اى از موارد زیان‌آور است.   به هر صورت، گیاهان مرتعى در کنار همه عوامل یاد شده بالا و ایجاد تعادل با شرایط موجود محیط به هستى مراتع تداوم مى‌بخشند و در این میان چراى دام‌ها در صورتى‌که بى‌رویه صورت گیرد این تعادل را بَر‌هم خواهد زد. در مراتع مورد مطالعه تعداد دامها بیش از سه‌ برابر ظرفیت مرتع، زنگ خطرى  برای پوشش های گیاهی به شمار می آید.

  1-2-5- انسان 

 فعالیت‌هاى انسان هم در جهت تخریب مراتع و هم در جهت توسعه و احیاء آن مى‌تواند مؤثر باشد. توسعه صنعت و کشاورزی، احداث راه‌ها، کارخانه‌ها، شهرها و اِعمال مدیریت چراى نادرست و غیره وسعت مراتع را محدود مى‌کند و آن را به ‌نابودى مى‌برد؛ و در مقابل اِعمال مدیریت صحیح و آگاهانه و عملیات احیاء و اصلاح مراتع در توسعه مراتع و رشد و نمو گیاهان مرتعى و تداوم حیات اکوسیستم مرتع آثار مثبت دارد. 

  1-2-6-   آفات و بیمارى‌ها 

 از میان گیاهان تعداى به‌صورت انگلى روى گیاهان دیگر زندگى مى‌کنند و زیان‌هائى را بر آنها وارد مى‌آورند. از این جمله می توان به گیاهان انگلی سس، .Cuscuta sp، و گل جالیز robanche spp. که انگل کامل بوده و از گیاهان میزبان تغذیه می کنند شرایط زیستى را براى گیاه میزبان مشکل مى‌سازد، و موجب از بین‌ رفتن آن مى‌شود. در میان قارچ‌ها، بعضى مولد بیمارى در گیاهان مرتعى هستند.   تعدادى از موجودات جانورى نظیر حشرات نیز آفت گیاهان مرتعى هستند یا در آنها ایجاد بیمارى مى‌کنند. تعدادی از

به منظور این هدف آزمایشی در سال 88-1387 به صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 3 تکرار و با تیمارهای آزمایش شامل فاکتور کود آهن در 4 سطح (6،4،2،0) کیلوگرم در هکتار و فاکتور کود روی نیز در 4 سطح (6،4،2،0) کیلوگرم در هکتار به مرحله اجرا درآمد. نتایج نشان داد که اثر سطوح مختلف کود آهن بر تعداد غلاف در بوته، وزن هزار دانه، تعداد دانه در بوته، شاخص برداشت، تعداد غلاف در شاخه اصلی، و تعداد غلاف در شاخه فرعی تأثیر معنی داری نداشت ولی بر روی عملکرد بیولوژیک، عملکرد اقتصادی و درصد روغن تأثیر معنی داری داشت. اثر سطوح مختلف کود روی بر تعداد غلاف در بوته، تعداد غلاف در شاخه فرعی، عملکرد اقتصادی، تعداد دانه در بوته، شاخص برداشت، تعداد غلاف در شاخه اصلی و وزن هزار دانه معنی دار نشد ولی بر روی عملکرد بیولوژیک و درصد روغن تأثیر معنی داری داشت. اثر متقابل سطوح مختلف کود آهن و روی بر تعداد غلاف در بوته، عملکرد اقتصادی، تعداد دانه در بوته، شاخص برداشت، تعداد غلاف در شاخه اصلی، تعداد غلاف در شاخه فرعی، وزن هزار دانه و درصد روغن  معنی دار نشد ولی بر روی عملکرد بیولوژیک تأثیر معنی داری داشت. محلول پاشی تیمار 6 کیلوگرم در هکتار کود آهن بخاطر داشتن بیشترین عملکرد اقتصادی و محلول پاشی تیمار 2 کیلوگرم درهکتار کود آهن و6 کیلوگرم در هکتار کود روی بخاطر داشتن بیشترین عملکرد درصد روغن پیشنهاد می شود.

واژگان کلیدی: کلزا، محلول پاشی، کود آهن، کود روی، عملکرد، روغن

1-1- کلیات

« تا چشم كار می‌كند گیاهان زیبایی كه به زردی می‌زنند زمین پهناور و پر بركت را پوشانده‌اند و با آسمان آبی و ابرهای سخاوتمند آن، منظره‌ای بدیع و به یاد ماندنی پدید آورده‌اند. این میهمانان تازه وارد كشاورزی كهنسال ایران زمین، بسیار زودتر از آنچه گمان می‌رفت خود را در دل میزبان مهربان خود جای كرده‌اند و عزیز شمرده می‌شوند. هرچند كه هنوز برخی به این میهمانان كشت و صنعت كشورمان به دیده تردید می‌نگرند و قابلیت‌های آن را باور ندارند » (سورزنچی، 1382).

در سال 1798 میلادی، مالتوس در مقاله‌ای با عنوان « ارزیابی جمعیت » اظهار داشت، سرانجام رشد جمعیت از ظرفیت‌های تولید مواد غذایی تجاوز می‌کند (اسمعیلیان، 1382).

گرچه به نظر می‌رسد، نظر مالتوس درباره روند تصاعد هندسی جمعیت جهان در برابر تصاعد حسابی تولیدات غذایی از نظر منطقی کاملاً درست نباشد، با این حال روزی را که بشر به ناچار با بحران غذا روبرو خواهد شد، به تصویر می‌کشد. در حال حاضر کشاورزی به عنوان ابزاری که قادر است از سایر علوم در جهت تولید غذا استفاده کند، مورد توجه خاص کشورهایی است که استقلال و تمامیت ارضی و قدرت رقابت بین‌المللی در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی را جزء اهداف بلند مدت توسعه قرار داده‌اند (مجنون حسینی ، 1383). 

در تاریخ تكامل بشر از هزاران سال پیش تاكنون از دورانی كه انسان دوران تلاش معاش حیوانی را پشت‌سر گذاشت و با نیروی اندیشه‌ی خود، هنر كاشت، داشت و برداشت را فرا گرفت و سعی بر ترسیم نیازمندی‌های بزرگ جامعه خویش نمود. علم كشاورزی به طور عام و زراعت به طور خاص دستخوش تغییرات عظیمی گردید تا هرچه بیشتر نیازمندی‌های رو به تزاید آدمی را به تبع افزایش بهره‌وری واحدهای كشاورزی تأمین نماید. در این میان بالا بردن راندمان تولید محصولات زراعی به هر نحو ضروری به نظر می‌رسد. با توجه به روند رشد سریع جمعیت درجهان كه 90 درصد از این افزایش متعلق به كشورهای در حال توسعه بوده و درعین حال توجه به این اصل كه هیچ ملتی نمی‌تواند و نباید برای تأمین مواد غذایی اصلی خود به سایر كشورها وابسته باشد لذا نیاز به تحول در نظام كنونی كاشت و جهت‌گیری تولید محصولات كشاورزی به سمت محصولات استراتژیک امری ضروری تلقی می‌گردد (ضمیری ، 1378).

در واقع توسعه اقتصادی جامعه نوین وابسته به گیاهان زراعی است چرا كه به طور مستقیم و غیر مستقیم برای مصرف انسان مورد نیاز می‌باشند (عبدلی ، 1381).

متأسفانه آمارهای موجود حاكی از عدم تناسب بین میزان تولید مواد غذایی و نیاز جامعه می‌باشند مساحت و محدوده اراضی قابل كشت و استفاده از ارقامی با پتانسیل تولید پایین یا با نیازهای آب و هوایی خاص از جمله دلایل ایجاد این عدم تناسب هستند. با توجه به موارد ذكر شده جهت دادن مطالعات به‌نژادی و به‌زراعی بسوی گیاهان جدید همراه با راندمان تولید بالا و جایگزین آنها در الگوی مصرف جامعه می‌توانند ازجمله راه‌كارهای مناسب برای رفع این معضل باشند.

هم‌اینك روغن خوراكی مورد نیاز از انواع دانه‌های روغنی مانند آفتابگردان، ذرت، سویا، پنبه، بادام زمینی، كنجد، گلرنگ، كتان و كلزا تأمین و استحصال می‌شود.

طبق مطالعات انجام شده، حجم و میزان تولید دركشور (حداقل تا سال 1380) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. البته در سطح جهان علاوه بر موارد فوق محصولاتی چون هوهوبا و نخل روغنی  نیز در تأمین روغن نقش مهمی دارند (فقیه ، 1379).

در سالهای اخیر به منظور تأمین نیازهای جامعه با در نظر گرفتن سیاست كاهش وابستگی به كشورهای خارجی به افزایش تولید و سطح زیر كشت این قبیل محصولات بیشتر توجه شده است. در ایران مصرف روغن‌های نباتی بعنوان یک ماده غذایی همراه محصولات دیگر نظیر برنج و آرد گندم از سال 1325 خورشیدی وارد الگوی مصرف شده ولی در بدو با عدم استقبال مردم رو‌به‌رو شدند زیرا مردم این روغن ها را فاقد انرژی غذایی می‌دانستند ولی با آگاهی از تركیبات و خواص مواد موجود در آنها به تدریج به مصرف روغن‌های نباتی روی آوردند و در بسیاری موارد آن را بر روغن حیوانی ترجیح دادند (فقیه ، 1379).

در كشور ما با توجه به فاصله روز افزون تولید داخلی دانه‌های روغنی با مصرف روغن و كنجاله كه معلول رشد مصرف سرانه از 5/2 كیلوگرم به 18 كیلوگرم و افزایش جمعیت از 20 میلیون نفر به 70 میلیون نفر از سال 1340 تا‌كنون می‌باشد منجر به تخصیص 30 درصد از ارز كالاهای اساسی (معادل 5/1 میلیارد دلار) به واردات دانه‌های روغنی و كنجاله گردیده است (بی نام ، 1384).

به این ترتیب در صورتی كه روند موجود ادامه یابد تنها 10-8 درصد از نیاز به دانه‌های روغنی از تولید داخل تأمین می‌گردد. برای تأمین روغن خوراكی جمعیت كشور كه در 10 سال آینده حدود 80 میلیون نفر برآورد می‌گردد با فرض مصرف سرانه فعلی 18-17 كیلوگرم باید سالانه در حدود 4/1-3/1 میلیون تن واردات دانه‌های روغنی داشته باشیم كه در صورت افزایش مصرف سرانه به 23 كیلوگرم و حضور روغن نباتی سالم در سبد غذایی خانوار، لزوم تأمین 7/1-6/1 میلیون تن دانه های روغنی بدیهی به نظر می‌رسد كه این امر با فرض حداقل 200 هزار تن تولید داخلی در نظر گرفته شده است به این ترتیب با در نظر گرفتن قیمت هزار دلار به ازاء هرتن روغن خوراكی در طی 10 تا 20 سال آینده حداقل نیاز به مصرف 5/1 تا 2 میلیارد دلار جهت واردات روغن خام خواهیم داشت. این امر درحالی است كه آمار فوق صرفاً مربوط به روغن خام می‌باشد و شامل كنجاله مورد نیاز نمی‌باشد (بی نام ، 1389).

با توجه به موارد ذكر شده، وزارت جهاد كشاورزی طرح 10 ساله خودكفایی دانه‌های روغنی (1392–1382) با هدف نیل به 000,078,1 هكتار سطح زیر كشت دانه‌های روغنی و 000,300,2 تن محصول (مجموع 5 دانه روغنی مورد نظر) جهت دستیابی به 73 درصد خودكفایی در تأمین روغن خوراكی را در دستور كار قرار داد (حافظیان زاده ، 1378).

اهمیت صنعتی كشت و تولید كلزا دركشور مربوط به تولید روغن آن می‌باشد كه پس از غلات دومین منبع غذایی انرژی زا برای مردم جهان می‌باشد. توسعه كشت ارقام مختلف كلزای پاییزه در كشور چنانچه با هدف تولید روغن بیشتر صورت پذیرد بایستی بر مبنای عملكرد روغن ارقام باشد و در این رابطه میزان عملكرد دانه به تنهایی قادر به تعیین این شاخص نخواهد بود (نبوی محلی ، 1376).

روغن‌های گیاهی از مهمترین منابع تأمین انرژی برای انسان به شمار می‌روند بطوریكه امروزه صنایع روغن كشی در سطح دنیا از اهمیت خاصی برخوردار است. افزایش مصرف روغن تا حدودی با ارتقاء سطح زندگی مردم جوامع مختلف در ارتباط است. كاشت دانه‌های روغنی از دیرباز بخش مهمی از كشاورزی کشورهای مختلف از جمله كشورهای بزرگ آسیایی مثل چین و هندوستان را تشكیل می‌داده است. دانه‌های روغنی پس از غلات منبع غذایی مردم جهان را تشكیل می‌دهند این محصولات علاوه بر دارا بودن ذخایر غنی اسیدهای چرب، حاوی پروتئین نیز می‌باشند(نبوی محلی ، 1376).

استفاده از پروتئینهای گیاهی به جای گوشت و نیز معرفی دانه‌های روغنی جدید مانند سویا و كلزا به بازارهای جهانی سبب اهمیت روز افزون این محصولات شده است. همگام با رشد جمعیت و بهبود سطح زندگی به خصوص در كشورهای در حال توسعه، تقاضا برای روغن‌ها و نیز پروتئین‌های گیاهی كه از محصولات فرعی دانه‌های روغنی می‌باشد افزایش یافته است و از این رو یكی از مهمترین مسائل مورد بحث دركشاورزی و صنعت كشورها به شمار می‌رود(نبوی محلی ، 1376).

گیاه كلزا به عنوان یكی از مهمترین گیاهان روغنی در سطح جهان مطرح است كه افزایش سطح كشت و تولید آن در 20 سال اخیر قابل مقایسه با سایر گیاهان روغنی نمی‌باشد هر‌چند در اوایل قرن بیستم به واسطه وجود اسیداروسیک در روغن و گلوكوزینولات دركنجاله‌، مصرف آن محدود گردیده ولی به تدریج با ایجاد ارقام دوصفر و سه‌صفر كه مقدار اسیداروسیك، گلوكوزینولات و فیبر آنها بر پایه 2 درصد و 30 میكرومول در هر گرم كنجاله تنظیم شده بود فصل تازه‌ای در تولید این گیاه گشوده شد (پیروزبخت ، 1375. کاظمی ، 1377. نبوی محلی ، 1376).

با گذشت زمان بر اهمیت و ارزش مصرف روغن كلزا افزوده شده است. بطوریكه امروزه متخصصان بهداشت مواد غذایی در كانادا مصرف روغن كلزا را به دلیل فراوانی اسیدهای چرب اشباع نشده برای بیماران قلبی توصیه می‌كنند(میر بلوک ، 1379).

كیفیت دانه كلزا تا حدود زیادی به میزان روغن آن بستگی دارد. دركل كلزا دارای حدود 40 درصد روغن نباتی بوده و كیفیت روغن در ارقام جدید بسیار مطلوب و به دلیل داشتن بیش از 60 درصد اسیداولئیک بهترین كیفیت روغن را داراست. درصد روغن گونه‌های مختلف تا حدی ممكن است تحت تأثیر شرایط محیطی قرار گیرد. عوامل محیطی حداقل به همان میزان عوامل ژنتیكی می‌تواند بر میزان روغن ارقام متعلق به یک گونه مؤثر باشد. از اینرو انتظار می‌رود كه تغذیه كلزا به عنوان یک عامل محیطی ویژه در تعیین میزان روغن اهمیت داشته باشد (میر بلوک ، 1379. نبوی محلی ، 1376).

تركیب اسیدهای چرب نقش مهمی در كیفیت روغن كلزا دارد و عوامل محیطی برعكس عوامل وراثتی، تأثیر كمی بر تركیب اسیدهای چرب دارند. روغن كلزا با نسبتهای بالای اسیداروسیک موجب لاغری حیوانات آزمایشگاهی و خوكها شده است. چنین جیره غذایی می‌تواند سبب مصرف غیر عادی چربی در عضلات قلب و ماهیچه‌های بدن همراه با تغییرات نامطلوبی در بافت میوكارد شود. در صورتی كه استفاده از روغن كلزا با حداقل اسیداروسیک این عوارض را درپی نخواهد داشت. روغن كلزا دارای اسیداروسیک اندك اساساً حاوی مقادیر زیاد اسیداولئیک می‌باشد ولی میزان اسیدلینولئیک آن نسبت به بسیاری از روغن‌های گیاهی بیشتر می‌باشد (احمدی و همکاران ، 1377).

روغن كلزا در مقایسه با روغن‌های حاصل از دانه‌های روغنی دیگر نظیر آفتابگردان، ذرت و سویا به دلیل دارا بودن اسیدهای چرب اشباع نشده و فاقد كلسترول از كیفیت تغذیه‌ای بالایی برخوردار است(آینه بند ، 1371).

در میان دانه‌های روغنی گیاه كلزا جایگاه ویژه‌ای دارد بطوریكه با داشتن متجاوز از 42 درصد روغن دانه میزان روغن آن از آفتابگردان، سویا، پنبه و گلرنگ بیشتر بوده و كیفیت روغن آن در ارقام جدید به دلیل دارا بودن بیش از 60 درصد اولئین  بهتر از سایر دانه‌های روغنی می‌باشد. كنجاله آن در ارقام جدید كیفیتی نزدیک به كنجاله سویا داشته و دارای 40 درصد پروتئین است. به این ترتیب زارع با كاشت هر هكتار كلزا درحدود 3 تن دانه از هر هكتار معادل تولید 1200 كیلوگرم روغن نباتی و 1650 كیلوگرم كنجاله برداشت می کند كه این امر در صورت كاشت سایر دانه‌های روغنی حاصل نمی‌گردد (سید احمدی و همکاران ، 1384).

علاوه بر موارد ذكر شده، كلزا قادر است در بسیاری از عرض‌های جغرافیایی بالا تا عرض‌های جغرافیایی پایین تر كشت شود بطوریكه وجود ارقام بهاره و پاییزه انعطاف مناسبی را برای آن در رابطه با اقلیم‌ها و مناطق مختلف آب و هوایی ایجاد نموده است(فقیه ، 1379).

در مجموع میتوان مزایای كشت كلزا را نسبت به سایر دانه‌های روغنی در موارد ذیل جستجو نمود:

– تولید روغن بیشتر با مصرف آب كمتر.

– قابلیت كشت پاییزه و عدم رقابت با محصولات زراعی كشت‌های بهاره و تابستانه.

– امكان كشت در شرایط دیم و زمین‌های آیش.

– قابلیت كاشت، داشت و برداشت با ادوات زراعی گندم و جو و بی‌نیازی به ماشین‌های زراعی خاص و سرمایه گذاری جدید برای خرید آنها.

– درآمد زایی بیشتر برای كشاورزان درمقایسه با كاشت غلات.

– جلوگیری از فرسایش خاك و شسته شدن ازت آن در فصل بارندگی.

– ایجاد اشتغال برای كشاورزان در زمستان و كاهش مهاجرت‌های فصلی روستاییان.

– كمك به تأمین سلامت مصرف‌كنندگان روغن‌های خوراكی (سورزنچی ، 1382).

1-2- فرضیه‌ها

• نوع و زمان مصرف عناصر کم مصرف یعنی محلول‌پاشی در هنگام خروج روزت و گلدهی باعث افزایش عملکرد می‌شود.

• دزهای مختلف کودهای آهن و روی بر عملکرد کلزا و بالا رفتن درصد روغن دانه تأثیر خواهند داشت.

• مصرف کودهای آهن و روی با هم اثر متقابل خواهند داشت.

1-3- اهدف

با توجه به اینکه عناصر در خاک تحت تأثیر عوامل خاکی و دیگر عوامل قرار می‌گیرند به فرمهایی تبدیل می‌شوند که غیر قابل جذب برای گیاه  می‌شوند، و گیاه به این عناصر نیاز دارد، لزوم استفاده از روش‌هایی که بتوان این عناصر را به گونه‌ای در اختیار گیاه قرار‌ داد که گیاه بتواند به راحتی از آن استفاده کند و چرخه زندگی خود را بدون هیچ کم و کاستی به پایان برساند را بیان می‌کند. بر اساس این مطالب اهداف زیر را میتوان در این تحقیق دنبال کرد:

1 –  شناخت تأثیر محلول پاشی کودهای آهن و روی بر عملکرد کلزا.

2 – شناخت تأثیر کود آهن و روی بر عملکرد روغن دانه کلزا.

3 – تعیین بهترین میزان دز مصرفی کود آهن و روی در کلزا.

1-4- مراکز پراکنش کلزا

گرچه مبدأ گونه‌های مختلف کلزا کاملاً روشن نیست. احتمال می‌رود گونه Brassica napus از تلاقی بین گونه‌های B.rapa  و B.oleracea به وجود آمده باشد. چون منشأ گونه اخیر از منطقه مدیترانه است، اعتقاد بر‌این است که گونه  B.napusباید از جنوب اروپا منشأ گرفته و از آنجا در اوایل قرن 18 به آسیا وارد شده باشد (داونی و رابلین،1989).

به نظر می‌رسد گونه B.rapa قدیمیترین گونه و بیشترین پراکنش را داشته باشد. این گونه لااقل در 2000 سال قبل در ناحیه‌ای که از غرب اروپا تا شرق چین و کره و از شمال نروژ تا شمال صحرا و هند امتداد داشته، یافت شده است (هرج،1976). بورخیل (بورخیل،1930به نقل از پراکاش،1980)پیشنهاد کرده است که مبدأ گونه B.rapa جایی در اروپا بوده که در آنجا ابتدا به فرم دو ساله وجود داشته و بعدها فرم یکساله