باقلا یکی از مهمترین محصولات زمستانه­ی دارای ارزش غذایی بالا در دنیا و ایران می­باشد. به منظور ارزیابی اثر محلول پاشی کندکننده­ رشد گیاهی (سایکوسل یا CCC) و سولفات روی بر ویژگی­های رویشی، اجزاء عملکرد و محتوای روی و پروتئین باقلای رقم برکت، آزمایشی به صورت فاکتوریل که فاکتور اول شامل سطوح مختلف سایکوسل (0 ،500 ،1000و1500 میلی­گرم در لیتر) و فاکتور دوم شامل سطوح مختلف سولفات روی (0 ،2 و4  در هزار) بود، در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی در 4 تکرار اجرا گردید. نتایج تجزیه­ی واریانس نشان داد که کاربرد سولفات روی موجب افزایش معنی­دار میزان عملکرد، پروتئین و محتوای روی در دانه گردید، اما کاربرد سایکوسل کاهش ارتفاع، افزایش انشعاب و افزایش عملکرد را در پی داشت. بیشترین عملکرد غلاف (83/3 کیلوگرم در مترمربع) از محلولپاشی سایکوسل با غلظت 1500 میلیگرم در لیتر به دست آمد. بالاترین میزان روی (18/60 میلیگرم در لیتر) و پروتئین (25/27%) دانه، به ترتیب، از محلول پاشی توام سولفات روی با غلظت 4 در هزار و سایکوسل با غلظت 500 میلی گرم در لیتر و همچنین محلول پاشی سولفات روی با غلظت 4 در هزار حاصل شد. با توجه به نتایج پژوهش حاضر، کاربرد کندکننده­ رشد سایکوسل 500 میلی گرم در لیتر و سولفات روی 4 در هزار به منظور کنترل رشد رویشی و افزایش کمی و کیفی محصول باقلای رقم برکت در منطقه­ ممسنی قابل توصیه است.

واژه­ های کلیدی: باقلا، رقم برکت، سایکوسل، سولفات روی، عملکرد، پروتئین

• اهمیت تحقیق

 باقلا[1] یكی از بقولات زراعی بسیار قدیمی است. بذرهای این گونه از محل­های مربوط به عصر نوسنگی در اسپانیا و اروپای شرقی و همچنین مكان­های عصر مفرغ در سوئد و ایتالیا كشف شده است. Vicia faba حدود 1800 سال قبل از میلاد در اروپا كشت ­می­شده­ است (پارسا و باقری، 1387).

منشأ باقلا در ناحیه­ی مدیترانه­ای جنوب­ غرب آسیاست و بسیار نزدیک به جنس vicia phiniama كه به ­صورت وحشی در الجزایر می­روید، می­باشد (كوچكی و بنایان اول، 1388). احتمالآً مركز ثانویه­ی آن افغانستان و اتیوپی می­باشد. به ­طور كلی از ‌آن­جا كه بقایای به ­دست­ آمده مربوط به حدود 2000 تا 3000 سال قبل از میلاد در حوزه­ مدیترانه­ای كشف ­شده است، اهلی­ شدن بایستی 1500 تا 2000 سال قبل از آن انجام شده ­باشد. مطابق شواهد باستان ­شناسی به­ نظر می­رسد كه محتمل­ترین ناحیه­ی اهلی­ شدن باقلا مدیترانه­ی شرقی و خاور نزدیک باشد. طی اهلی ­شدن، باقلا توسط انسان به نواحیی كه از نظر اقلیمی متفاوت بوده و در عین حال شباهت­هایی نیز داشتند، منتقل ­شد. باقلا به ­طور وسیعی در مناطق معتدله و ارتفاعات بلند مناطق گرمسیری (مانند نواحی شمالی در آمریكای ­لاتین و اتیوپی) كشت می­ شود. این محصول در آمریكا، آفریقای­ شرقی و هاوایی وجود دارد و تنوع وسیعی از تیپ­های آن كشت می­ شود. ارقام دانه­ریز در شمال­ اروپا، دره­ی ­نیل، اتیوپی، افغانستان، شبه­ قاره­ی ­هند و آمریكای­ شمالی غالب است. در بیشتر مناطق دیگر نظیر حوزه­ مدیترانه، آسیای ­غربی، چین و آمریكای­ لاتین، تیپ­های دانه­ درشت اهمیت بیشتری دارند. در اغلب كشورهای پیشرفته، باقلا بیشتر به ­منظور تغذیه­ی دام استفاده ­می­ شود، در حالی­ كه در برخی از كشورهای در ­حال توسعه هنوز هم به ­عنوان غذای انسان مورد كشت و كار قرار می­گیرد (پارسا و باقری، 1387).

باقلا یکی از مهمترین محصولات زمستانه­ی دارای ارزش غذایی بالا در جهان است. دانه­ های بالغ باقلا منبع خوب پروتئین (حدود 25 درصد دانه­ های خشک)، نشاسته، سلولز، ویتامین ث و مواد ­معدنی هستند (Hamilton, 2005)؛ بنابراین این گیاه اهمیت فزاینده­ای برای غذای انسان و حیوان در آینده دارد. با توجه به این مسئله بهبود ساختار گیاه، مولفه­های مربوط به عملکرد و همچنین کیفیت عملکرد دانه (که به ­واسطه­ محتوای کلی کربوهیدرات و پروتئین نشان­ داده ­می­ شود)، از جمله مواردی می­باشند که در تحقیقات در زمینه­ حبوبات از جمله باقلا مد نظر محققان قرار می­گیرد (Ibrahim et al., 2007).

تنظیم­کننده­ های رشد گیاهی به ­خاطر تاثیر در رشد و نمو در غلظت­های خیلی ­کم شناخته شده ­اند (Jules et al., 1981). در این ­میان تاثیر تنظیم­کنندگی رشد کلرمکوات­ کلراید نخستین­ بار توسط تولبرت (1960)، در طیف وسیعی از گیاهان به ­اثبات ­رسید. هدف اولیه از کاربرد کلرمکوات­ کلراید در تولید گیاهان زراعی به اثر ضد خوابیدگی آن محدود می­ شود. نتایج پژوهش­های بعدی نشان­ داد که کاربرد کلرمکوات­ کلراید حتی در غیاب خوابیدگی[2] (ورس) هم باعث افزایش عملکرد در دانه می­گردد (Ma and Smith, 1992). از طرف ­دیگر عناصر ریزمغذی در گیاهان زراعی با تاثیر بر فرایندهای رشد و نموی، شاخص ­های کمی و کیفی آنها را تغییر می­ دهند (بابائیان و همکاران، 1387). مصرف عناصر ریزمغذی علاوه ­بر نقشی که در افزایش عملکرد کمی و کیفی محصولات کشاورزی دارند، در سلامتی انسان و دام، که از مواد اولیه­ی گیاهی استفاده ­می­ کنند، نیز تاثیر بسزایی دارند (پارسا و باقری، 1387). در مطالعات صورت­ گرفته مشخص ­شده ­است که اکثر خاک­های ایران دارای pH  بالا و مقادیر زیادی آهک هستند (ملکوتی و غیبی، 1376؛ غیبی، 1376). در این ­نوع خاک­ها حلالیت عناصر ریزمغذی کم است و همین ­امر منجر به کاهش قابلیت در دسترس ­بودن این عناصر برای عمده­ی گیاهان زراعی می­ شود (ملکوتی و غیبی، 1376؛ Sigh et al., 1996). در این­ میان روی از جمله عناصر کم­ مصرفی است که کمبود آن در خاک­های زراعی ایران هم به دلیل موارد ذکر شده در بالا و هم عدم رواج مصرف کودهای محتوی روی عمومیت دارد (ملکوتی و طهرانی، 1378).

با­ توجه به مطالب بالا و به ­دلیل تحقیقات کمی که در مورد اثرات عناصر کم­ مصرف از جمله روی و همچنین کندکننده­ های رشد گیاهی مانند سایکوسل بر روی گیاه باقلا صورت گرفته است، انجام بررسی در چنین زمینه­هایی می ­تواند کمک قابل­ توجهی به شناخت بهتر و بیشتر اثرات این مواد بر روی گیاه باقلا در جهت افزایش کمیت و کیفیت محصول داشته ­باشد.

اهمیت اقتصادی و غذایی باقلا

 باقلا یكی از مهمترین محصولات زمستانه­ی دارای ارزش‌ غذایی بالا در جهان است (Ibrahim et al., 2007). این گیاه از نظر اهمیت بعد از لوبیا، نخودفرنگی و نخود در مقام چهارم قرار دارد و به­ عنوان یكی از حبوبات اصلی در كشورهای چین، مصر، اتیوپی، شمال­ سودان، منطقه­ ­مدیترانه و ارتفاعات آمریكای­ لاتین كشت ­می­ شود. باقلا در ایران نیز در استان­های گیلان، مازندران، گلستان، لرستان و خوزستان كشت­ می­ شود. كل سطح زیر كشت باقلا در كشور حدود 9573 هكتار است كه حدود 7398 هكتار آن به صورت كشت آبی و حدود 2176 هكتار به صورت دیم عمدتاً در شمال كشور كشت­ می­ شود. استان لرستان با سطح زیر كشت 2130 هكتار در مقام اول و استان­های گلستان، مازندران، خوزستان و گیلان در مكان­های بعدی قرار دارند. كل تولید باقلا در ایران حدود 13757 تن است كه استان لرستان با تولید 4032 تن باز هم در مقام اول و استان­های گلستان، مازندران و خوزستان در مكان­های بعدی قرار دارند. كمترین مقدار تولید و سطح زیر كشت مربوط به استان­های قم، خراسان شمالی و سمنان است. باقلا در كشورهای صنعتی به­ عنوان غذای دام از جمله اسب، خوك، ماكیان و كبوتر و در كشورهای در حال ­توسعه به عنوان غذای انسان مطرح­ است. ارزش غذایی باقلای سبز كم و بیش مانند نخودفرنگی و لوبیا است، اما ممكن ­است به عنوان سبزی مصرف­ شود یا به صورت خشك شده یا حتی كنسرو شده نیز استفاده ­شود. در هندوستان دانه­ های خشك­ شده­ی آن مانند بادام ­زمینی مصرف­ می­ شود. كاه آن به عنوان فرش و یا به ­عنوان سوخت در قسمت ­هایی از سودان و اتیوپی كاربرد دارد (کاظمی پشت مساری، 1388). علاوه بر این باقلا خواص دارویی برای بیماری­های سنگ ­كلیه، مرض ­كبد و بیماری­های چشمی دارد (Akcin, 1988).

در كنار این كاربردها، ویژگی‌هایی از قبیل عملكرد بالا، دانه­ های كوچك، فاكتورهای غیر تغذیه­ای كم، توانایی بالای سازگاری با كشاورزی مدرن، طول ­عمر انبارداری، انتقال آسان و قیمت پایین، این گیاه را برای كشاورزان، كارخانه­داران و از نظر تغذیه­ای جالب­ ساخته ­است (Duc, 1997). از نظر ارزش­ غذایی، باقلا یكی از منابع مهم پروتئین و انرژی برای بسیاری در‌ آفریقا، آسیا و آمریكای لاتین و یک جایگزین خوب برای پروتئین گران گوشت و ماهی می­باشد (Ibrahim et al., 2007). بذور بالغ باقلا سرشار از پروتئین، نشاسته، سلولز، ویتامین و مواد معدنی هستند (Hamilton, 2005).

با وجود ارزش­ غذایی بسیار قابل ­توجه باقلا و كیفیت بالای پروتئین آن و اگر چه تاریخ استفاده از باقلا به­ عنوان غذا بسیار طولانی است، اما هنوز به ­طور جهانی پذیرفته ­نشده است. بیشترین مصرف غذایی آن در مدیترانه­ی­ شرقی و مناطق شرق­ میانه است، اما در همین مناطق نیز مردم فقیر از ‌آن استفاده می­كنند. نكته­ی مهم در ارزش غذایی باقلا وجود اسید آمینه­ی لیزین است كه از جمله اسید آمینه­های ضروری بوده و بدن قادر به ساخت آن نیست. 8/1 درصد از وزن باقلا اسید آمینه­ی لیزین است. جداول زیر به­ ترتیب اسید آمینه­های موجود در‌ باقلا (جدول 1-1)، مقایسه­ تركیبات آن با سویا (جدول 1-2) و درصد تركیبات ماده­ی خشك آن (جدول 1-3) را نشان­ می­ دهند (کوچکی و بنایان اول، 1388).

جدول 1-1- اسید آمینه­های موجود در باقلا بر اساس درصد كل ازت موجود در دانه­ی آن

مأخذ: زراعت حبوبات، کوچکی وبنایان اول(1388)

جدول1-2- مقایسه بین تركیبات سویا و باقلا

مأخذ: زراعت حبوبات، كوچكی و بنایان اول(1388)

جدول 1-3- درصد تركیب ماده خشك در بذر باقلا

مأخذ: زراعت حبوبات، كوچكی و بنایان اول(1388)

-3- فرضیات تحقیق

 1. کاربرد سطوح مختلف سایکوسل به صورت محلول پاشی می ­تواند باعث کنترل رشد رویشی و افزایش عملکرد رقم باقلای برکت شود.

1. کاربرد سطوح مختلف سولفات روی به صورت محلول پاشی می ­تواند باعث بهبود ویژگی­های رویشی و افزایش عملکرد رقم باقلای برکت شود.

1. برهمکنش سایکوسل و سولفات روی می ­تواند موجب افزایش عملکرد گردد.

 -4- اهداف تحقیق

بررسی اثر کاربرد کندکننده­ رشد سایکوسل بر کنترل رشد رویشی و افزایش عملکرد در رقم باقلای برکت.

1. بررسی اثر کاربرد سولفات روی بر بهبود عملکرد رقم باقلای برکت.

 بررسی برهمکنش سایکوسل و سولفات روی بر ویژگی­های رویشی و اجزای عملکرد رقم باقلای برکت.

4 .کاهش درصد پوکی غلاف­ها و افزایش عملکرد دانه

2- بر تحقیقات انجام شده

  2-1- گیاه­شناسی باقلا

 باقلا جزء گیاهان زمستانه­ی عالی گلدار، از راسته­ی دولپه­ای­ها[3]، خانواده­ی بقولات[4]، زیرخانواده­ی پروانه­آسایان[5] و جنس vicia می­باشد. در زیرخانواده­ی پروانه­آسا 480  جنس و 14700 گونه وجود دارد، كه بسیاری از آنها منابع مهم غذایی بشر و حیوانات هستند (كوچكی و بنایان اول، 1388). جنس بزرگ vicia دارای بیش ­از 130 عضو می­باشد. باقلا متعلق به زیرجنس vicia است كه 6 گونه دارد. این گیاه، دیپلوئید با 6 جفت كروموزوم (2n=2x=12) می­باشد كه در تلاقی با سایر گونه­ ها هیبرید باروری تولید نمی­كند. این گیاه یک گونه با دگرگشنی ناقص[6] است كه میزان دگرگشنی آن بین 20 تا 60 درصد گزارش­ شده ­است. باقلا عمدتاً توسط حشرات، دگرگرده ­افشانی می­ شود. از نظر مورفولوژیكی، باقلا گیاهی یكساله[7]، ایستاده، مستحكم و قوی­بنیه، صاف (بدون كرك) و پربرگ به ­ارتفاع 30 تا 180 سانتی­متر است. ساقه­ی آن قوی، چهارگوش و توخالی با 2 تا 7 شاخه در پایه­ بوته می­باشد. برگ­های آن متناوب و مركب بوده و برگچه­ها 2 تا 6 عدد، بیضوی تا كشیده و به ابعاد 3 تا 10 سانتی­متر طول در 1 تا 4 سانتی­متر عرض می­باشد. گل­های آن به رنگ سفید كدر با لكه­های ارغوانی درشت بوده و گل­آذین، كوچك، محوری با دمگل كوتاه و1 تا 6 گل است. پیشرفت گلدهی از قسمت ­های پایینی تا قسمت نوك ساقه بوده و 14 تا 20 روز طول می­كشد (پارسا و باقری، 1387). بر اثر رقابت و تراكم بوته­ها، گل­ها در گره­های بالایی تشكیل ­می­شوند (پیوست، 1381). با شروع رشد زایشی تمایل به ادامه­ رشد رویشی در آن دیده ­می‌شود (كوچكی و بنایان اول، 1388؛ هاشم آبادی و صداقت حور، 1385).

میوه­ی باقلا، مانند سایر گیاهان این خانواده، غلافی ­است به طول 10 تا 20 سانتی­متر و دارای 3 تا 8 دانه در هر غلاف است (كوچكی و بنایان اول، 1388). غلاف­های آن شبه استوانه­ای تا پهن، در ارقام زراعی به ­طول 5 تا 10 سانتی­متر و در ارقام باغی تا 30 سانتی­متر می­باشد (پارسا و باقری، 1387).

شكل و اندازه­ دانه­ها  و نیز رنگ آنها نسبت به ارقام مختلف متفاوت است (كوچكی و بنایان اول، 1388)، و از فشرده (كتابی) تا كروی وجود دارد. طول بذور حدود 1 تا 6/2 سانتی­متر و به ­رنگ سفید، سبز، قهوه­ای، ارغوانی یا سیاه می­باشد. ارقام آن بر اساس اندازه­ بذر به سه نوع تقسیم­ می­شوند: ارقام دانه ­درشت، ارقام دانه­ ریز و ارقام دانه ­متوسط[8]. جوانه­زنی بذر به صورت هیپوجیل[9] (لپه­ها زیر خاك) است (پارسا و باقری، 1387). لپه­ها بافت ذخیره­ی بذرها هستند و 84 تا 88 درصد وزن خشك بذر را تشكیل ­می­ دهند و 11 تا 14 درصد آن پوسته می­باشد. متوسط مقدار پروتئین در بذر خشک آن 4/23 درصد می­باشد (كوچكی و بنایان اول، 1388).

باقلا جزء گیاهان مقاوم ­به ­سرما به ­حساب­ می ­آید (تصدیقی، 1364). این گیاه محصول فصل خنك است  و تا 5 درجه­ سانتیگراد را تحمل ­می­كند. گرمای زیاد در این گیاه اختلالات رشد جنین، ریزش گل­ها و كاهش تعداد بذرها در غلاف را به ­همراه ­دارد (هاشم آبادی و صداقت حور، 1385). رشد و نمو و تشكیل میوه در گیاه منوط به دمای كم و رطوبت بالای محیط است. این گیاه نسبتاً روز بلند است (پیوست، 1381).

باقلا دارای یک ریشه­ اصلی كاملاً رشد كرده می­باشد و ریشه ­های فرعی آن به ­خوبی رشد نكرده­اند (كوچكی و بنایان اول، 1388). ریشه­ها قوی و منشعب هستند و تا عمق 100 الی 120 سانتی­متر در خاك نفوذ می­كنند (كوچكی و بنایان اول،1388؛ هاشم‌آبادی و صداقت حور، 1385). ریشه ­های فرعی به ­طور مورب در داخل خاك رشد و نمو كرده و گره­های تثبیت ازت نیز بر روی آن­ها دیده می­ شود (كوچكی و بنایان اول، 1388). ریشه­ اصلی این گیاه توانایی نفوذ در خاك­های فشرده و سنگین را دارد و بقایای ساقه­ی آن با دوام طولانی به كاهش فرسایش خاك كمك­ می­كند (كاظمی پشت مساری، 1388).

2-2- ارقام باقلا در دنیا

 2-2-1- فلورد

اولین رقمی ­است كه برای كشاورزان استرالیایی معرفی ­شد. به ­طور گسترده­ای رشد می­كند. دانه­ های كوچك آن، هر 100 عدد حدود 30 تا 45 گرم وزن دارد. پوسته­ی دانه به­رنگ قهوه­ای یا زرد كمرنگ است. در آزمایش­هایی كه در نقاط مختلف انجام­ شده، این رقم عملكرد خوبی نشان­ داده؛ ولی به بیماری­های لكه­ قهوه­ای[11] و برق ­زدگی[12] خیلی حساس است، كه باعث كاهش عملكرد آن می­ شود. كاربرد قارچ­كش برای كنترل بیماری در اغلب نواحی آلوده است.

2-2-2- آسکوت

 یک گزینش از رقم فلورد است كه در جنوب استرالیا در سال 1996 تحت برنامه­ی PBR  آزاد شد. این رقم مقاوم به بیماری برق ­زدگی است. در اغلب صفات مشابه رقم فلورد می­باشد. چون در زراعت آن كمتر از قارچ­كش استفاده­ می­ شود، عملكرد بهتری از نظر كیفیت دانه دارد. دانه­ های این رقم حالت رنگ­ پریدگی را نشان ­می­دهند.

2-2-3- بارکول

 اخیراً از رقم فلورد آزاد شده و توسط برنامه­ی PBR به­ ثبت ­رسیده ­است. این رقم در نوع دانه و حساسیت به بیماری شبیه رقم فلورد می­باشد، اما غلاف­های بیشتری در هر گره در ساقه دارد.

2-2-4- فلستا وی اف

 رقم جدیدی كه در سال 1998 آزاد شده و به ­طور جزئی دانه­اش بزرگتر از رقم فلورد است. این رقم نسبت به بیماری لكه ­قهوه­ای و برق ­زدگی بیشتر از رقم فلورد مقاومت نشان می­دهد. عملكرد خوبی در اغلب