2-1.مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 10

بر مبانی نظری ریسک و مدیریت آن در ادبیات اقتصادی متعارف ………………………… 11

2-2-1. مفهوم ریسک ………………………………………………………………………………………………………………………… 11

2-2-2. انواع ریسک ………………………………………………………………………………………………………………………….. 14

2-2-3. زمینه­های نظری مدیریت ریسک …………………………………………………………………………………………….. 15

2-2-3-1. درآمدی بر مدیریت ریسک ………………………………………………………………………………………………… 15

2-2-3-2. ضرورت مدیریت ریسک …………………………………………………………………………………………………….. 15

2-2-3-3. ماهیت مدیریت ریسک ……………………………………………………………………………………………………… 16

2-2-3-4. فرآیند مدیریت ریسک ………………………………………………………………………………………………………. 17

2-2-3-5. راهبردهای مدیریت ریسک ………………………………………………………………………………………………… 17

2-2-3-5-1. تکنیک­های مورد انتخاب ریسک­گریزها ……………………………………………………………………………. 18

2-2-3-5-2. تکنیک­های مورد انتخاب ریسک­پذیرها ……………………………………………………………………………. 18

2-3. بخش دوم: انواع بیمه …………………………………………………………………………………………………………………. 20

2-3-1. بیمه بازرگانی متعارف ……………………………………………………………………………………………………………. 20

2-3-1-1. واژه بیمه ………………………………………………………………………………………………………………………….. 20

2-3-1-2. معنای اصطلاحی بیمه ……………………………………………………………………………………………………….. 21

2-3-1-3. تاریخچه بیمه بازرگانی متعارف ………………………………………………………………………………………….. 21

2-3-1-4. ارکان قرارداد بیمه بازرگانی ………………………………………………………………………………………………… 23

2-3-1-5. اصول بیمه بازرگانی ………………………………………………………………………………………………………….. 24

2-3-1-6. انواع رشته­های بیمه بازرگانی ……………………………………………………………………………………………… 27

2-3-1-6-1. بیمه­های اموال ………………………………………………………………………………………………………………. 29

2-3-1-6-1-1. بیمه­های اشیاء ………………………………………………………………………………………………………….. 30

 

عنوان صفحه

2-3-1-6-1-2. بیمه­های زیان پولی …………………………………………………………………………………………………… 31

2-3-1-6-1-3. بیمه­های مسئولیت ……………………………………………………………………………………………………. 31

2-3-1-6-2. بیمه­های اشخاص ………………………………………………………………………………………………………….. 31

2-3-1-6-2-1. بیمه عمر …………………………………………………………………………………………………………………. 31

2-3-1-6-2-1-1. تاریخچه و ماهیت بیمه عمر …………………………………………………………………………………… 32

2-3-1-6-2-1-2. تعریف بیمه عمر …………………………………………………………………………………………………… 32

2-3-1-6-2-1-3. انواع بیمه­نامه­های عمر …………………………………………………………………………………………… 33

2-3-1-6-2-1-4. حق­بیمه قرارداد بیمه عمر ……………………………………………………………………………………… 33

2-3-1-6-2-2. بیمه­های حوادث اشخاص …………………………………………………………………………………………… 36

2-3-1-6-2-2-1. اقسام بیمه حوادث ………………………………………………………………………………………………… 36

2-3-1-6-2-2-2. تعهدات بیمه­گر و موارد استثنا ………………………………………………………………………………… 37

2-3-1-6-2-3. بیمه­های بهداشت و درمان …………………………………………………………………………………………. 37

2-3-1-6-2-3-1. معرفی بیمه درمانی ………………………………………………………………………………………………. 37

2-3-1-6-2-3-2. اقسام بیمه درمانی ………………………………………………………………………………………………… 37

2-3-1-6-3. بیمه­های مسئولیت ………………………………………………………………………………………………………… 37

2-3-1-6-3-1. معرفی بیمه­های مسئولیت …………………………………………………………………………………………. 38

2-3-1-6-3-2. انواع بیمه­های مسئولیت …………………………………………………………………………………………….. 38

2-3-2. بیمه تعاونی ………………………………………………………………………………………………………………………….. 38

2-3-2-1. معرفی بیمه تعاونی ……………………………………………………………………………………………………………. 39

2-3-2-2. ساختار مدیریتی بیمه تعاونی …………………………………………………………………………………………….. 39

2-3-3. بیمه اجتماعی متعارف …………………………………………………………………………………………………………… 39

2-3-3-1. تاریخچه و ماهیت بیمه­های اجتماعی ………………………………………………………………………………….. 39

2-3-3-2. بیمه اجتماعی تحت تأثیر سیاستهای اقتصادی و اجتماعی ……………………………………………………… 40

2-3-3-3. سیر تکامل خدمات بیمه­ای دولتی ………………………………………………………………………………………. 44

2-3-3-4. ویژگی­های بیمه­های اجتماعی …………………………………………………………………………………………….. 46

2-3-3-5. اصول و موازین نظام بیمه اجتماعی …………………………………………………………………………………….. 47

2-3-3-5-1. اصول حاکم بر نحوه اداره امور تأمین اجتماعی ………………………………………………………………….. 47

2-3-3-5-2. اصول حاکم بر نحوه تأمین مالی بیمه­های اجتماعی ………………………………………………………….. 48

2-3-3-5-3. اصول حاکم بر نحوه ارائه مزایا ………………………………………………………………………………………… 48

2-3-3-6. طرح­ها و برنامه­های بیمه اجتماعی ………………………………………………………………………………………. 50

3-1.مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 53

3-2. انواع تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………………. 53

عنوان صفحه

3-3. روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………………… 54

3-3-1. روش تحقیق توصیفی …………………………………………………………………………………………………………….. 54

3-3-1-1. هدف تحقیق توصیفی ………………………………………………………………………………………………………… 55

3-3-1-2. انواع تحقیقات توصیفی ………………………………………………………………………………………………………. 55

3-3-2. تعریف روش تحلیل محتوا ……………………………………………………………………………………………………… 55

3-3-2-1. مراحل تحلیل محتوا ………………………………………………………………………………………………………….. 56

3-3-3. درآمدی بر روش تحقیق تطبیقی …………………………………………………………………………………………….. 56

3-3-3-1. تعریف مطالعه تطبیقی………………………………………………………………………………………………………… 57

3-3-3-2. هدف مطالعه تطبیقی………………………………………………………………………………………………………….. 57

4-1. مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 58

4-2. بخش اول: پوشش ریسک و بیمه در مالیه اسلامی ………………………………………………………………………… 59

4-2-1. مدیریت ریسک در اسلام ……………………………………………………………………………………………………….. 59

4-2-2. الگوی تکافل در پوشش ریسک ……………………………………………………………………………………………….. 59

4-3. بخش دوم: ماهیت فقهی بیمه متعارف؛ اختلاف نظرهای اندیشمندان اسلامی …………………………………… 60

4-3-1. موافقان مشروعیت …………………………………………………………………………………………………………………. 61

4-3-1-1. بیمه های بازرگانی متعارف در تطبیق با عقود شرعی ……………………………………………………………. 61

4-3-1-1-1. قرارداد بیمه و عقد مضاربه …………………………………………………………………………………………….. 62

4-3-1-1-2. قرارداد بیمه و عقد ضمان ………………………………………………………………………………………………. 62

4-3-1-1-3. قرارداد بیمه و صلح ……………………………………………………………………………………………………….. 62

4-3-1-1-4. قرارداد بیمه و هبة معوّضه ……………………………………………………………………………………………… 63

4-3-1-2. بیمه های بازرگانی متعارف در تطبیق با نهادهای حقوقی صدر اسلام ………………………………………. 63

4-3-1-2-1. نظام عاقله و عقد بیمه …………………………………………………………………………………………………… 63

4-3-1-2-2. عقد بیمه و ضَمان خطرالطریق ……………………………………………………………………………………….. 64

4-3-1-2-3. قرارداد بیمه و عقد موالات ……………………………………………………………………………………………… 64

4-3-1-3. بیمه های بازرگانی متعارف به عنوان عقود جدید و مشروع ……………………………………………………. 65

4-3-2. مخالفان مشروعیت ………………………………………………………………………………………………………………… 66

4-3-2-1. فقهایی که عقود شرعی را محصور در تعدادی خاص می­دانند …………………………………………………. 67

4-3-2-2. فقهایی که شرایط کلی صحت عقود را در نظر می­گیرند ………………………………………………………… 67

4-3-2-2-1. وجود غرر …………………………………………………………………………………………………………………….. 67

4-3-2-2-2. وجود رهان …………………………………………………………………………………………………………………… 69

4-3-2-2-3. وجود میسر …………………………………………………………………………………………………………………… 69

4-3-2-2-4. وجود ربا ………………………………………………………………………………………………………………………. 71

عنوان صفحه

4-3-2-2-5. ضمان مالم یجب ………………………………………………………………………………………………………….. 72

4-3-2-2-6. اکل مال به باطل ………………………………………………………………………………………………………….. 72

4-3-2-2-7. وجود غبن ……………………………………………………………………………………………………………………. 73

4-3-2-2-8. معلق بودن عقد ……………………………………………………………………………………………………………. 74

4-3-2-2-9. معامله کالی به کالی ……………………………………………………………………………………………………… 74

4-3-2-2-10. مغایرت با اصل توکل ………………………………………………………………………………………………….. 74

4-3-2-2-11. معامله بر معدوم …………………………………………………………………………………………………………. 75

4-3-2-2-12. مغایرت با آزادی اراده ………………………………………………………………………………………………….. 75

4-3-2-2-13. اجماع بر تحریم ………………………………………………………………………………………………………….. 76

4-3-2-2-14. سفهی بودن ……………………………………………………………………………………………………………….. 76

4-3-3. قائلان به تفکیک بیمه­های حلال و حرام ………………………………………………………………………………….. 76

4-3-3-1. وجود غرر …………………………………………………………………………………………………………………………. 76

4-3-3-2. وجود میسر ………………………………………………………………………………………………………………………. 77

4-3-3-3. وجود ربا …………………………………………………………………………………………………………………………… 77

4-3-3-4. مغایرت با اصول میراث و وصیت …………………………………………………………………………………………. 78

4-3-3-5. مغایرت با اصل توکل …………………………………………………………………………………………………………. 78

4-3-3-6. اکل مال به باطل ………………………………………………………………………………………………………………. 79

4-4. بخش سوم: معرفی بیمه­ی تکافل ……………………………………………………………………………………………….. 80

4-4-1. کلیات تکافل ………………………………………………………………………………………………………………………… 80

4-4-1-1. واژه و اصطلاح تکافل ………………………………………………………………………………………………………….. 80

4-4-1-2. خاستگاه تکافل …………………………………………………………………………………………………………………. 80

4-4-1-3. اولین شرکت تکافل …………………………………………………………………………………………………………… 81

4-4-2. سازوکار کلی تکافل ……………………………………………………………………………………………………………….. 82

4-4-2-1. ارکان مدل های تکافل ………………………………………………………………………………………………………. 82

4-4-2-2. ایجاد هیئت فقه اسلامی …………………………………………………………………………………………………….. 83

4-4-3. الگو های عملیاتی تکافل (الگوهای متعارف) …………………………………………………………………………….. 84

4-4-3-1. الگوهای یک وجهی …………………………………………………………………………………………………………… 84

4-4-3-1-1. الگوی مضاربه ……………………………………………………………………………………………………………….. 84

4-4-3-1-1-1. تکافل عمومی با الگوی مضاربه …………………………………………………………………………………… 85

4-4-3-1-1-2. تکافل خانواده با الگوی مضاربه­ …………………………………………………………………………………… 86

4-4-3-1-2. الگوی وکالت ………………………………………………………………………………………………………………… 89

4-4-3-1-2-1. تکافل عمومی با الگوی وکالت ……………………………………………………………………………………. 89

4-4-3-1-2-2. تکافل خانواده با الگوی وکالت ……………………………………………………………………………………. 90

4-4-3-2. الگوهای ترکیبی ………………………………………………………………………………………………………………… 93

عنوان صفحه

4-4-3-2-1. مضاربه-وکالت ……………………………………………………………………………………………………………… 93

4-4-3-2-1-1. مضاربه- وکالت- عمومی ……………………………………………………………………………………………. 93

4-4-3-2-1-2. مضاربه- وکالت- خانواده ……………………………………………………………………………………………. 93

4-4-3-2-2. وقف …………………………………………………………………………………………………………………………….. 96

4-4-3-2-2-1. وقف-مضاربه-عمومی ………………………………………………………………………………………………… 96

4-4-3-2-2-2. وقف-مضاربه-خانواده ………………………………………………………………………………………………… 96

4-4-3-2-2-3. وقف-وکالت-عمومی ………………………………………………………………………………………………….. 99

4-4-3-2-2-4. وقف-وکالت-خانواده ………………………………………………………………………………………………….. 99

4-4-3-2-2-5. وقف- مضاربه-وکالت؛ عمومی …………………………………………………………………………………….. 102

4-4-3-2-2-6. وقف-مضاربه-وکالت؛ خانواده ……………………………………………………………………………………… 102

4-4-3-3. الگوی تکافل مبتنی بر تبرّع (تکافل غیرانتفاعی) …………………………………………………………………… 105

4-4-3-4. الگوی تکافل مبتنی بر تعاون (تکافل تعاونی) …………………………………………………………………….. 105

4-4-4. الگوهای نظری (غیر عملیاتی) تکافل ……………………………………………………………………………………….. 106

4-4-5. الگوهای شیعی تکافل …………………………………………………………………………………………………………….. 107

4-4-5-1. الگوی تکافل براساس پیشنهاد آیت الله سیدعبدالهادی شاهرودی …………………………………………… 107

4-4-5-2. الگوی تکافل براساس پیشنهاد آیت الله دکتر حسن­آقا نظری ………………………………………………….. 111

4-4-6. تکافل و بیمه های تعاونی ……………………………………………………………………………………………………….. 114

4-4-7. تکافل خانواده ……………………………………………………………………………………………………………………….. 114

4-4-7-1. معرفی ……………………………………………………………………………………………………………………………… 114

4-4-7-2. منطق وجود بیمه تکافل خانواده …………………………………………………………………………………………. 115

4-4-7-3. اصول حاکم بر قرارداد تکافل خانواده …………………………………………………………………………………… 115

4-4-8. تکافل اتکایی ………………………………………………………………………………………………………………………… 116

4-4-8-1. تاریخچه، مفهوم و ماهیت تکافل اتکایی ……………………………………………………………………………….. 116

4-4-8-2. اهداف و عملیات تکافل اتکایی ……………………………………………………………………………………………. 117

4-4-9. محصولات تکافل …………………………………………………………………………………………………………………… 118

4-4-9-1. گستره­ی محصولات در صنعت تکافل ………………………………………………………………………………….. 118

4-4-9-2. محصولات تکافل عمومی ……………………………………………………………………………………………………. 118

4-4-9-3. محصولات تکافل خانواده ……………………………………………………………………………………………………. 118

4-5. بخش چهارم: ماهیت فقهی تکافل؛ اختلاف نظرهای اندیشمندان اسلامی ………………………………………….. 119

4-5-1. مشروعیت تکافل …………………………………………………………………………………………………………………… 119

4-5-1-1. مبانی نظری تکافل ……………………………………………………………………………………………………………. 120

4-5-1-2. مبانی عملی تکافل ……………………………………………………………………………………………………………. 120

4-5-2. تطبیق تکافل با عقود معین شرعی ………………………………………………………………………………………….. 121

4-5-2-1. بحث­های فقهی در تطبیق تکافل با عقود شرعی ……………………………………………………………………. 122

عنوان صفحه

4-5-3. تکافل به عنوان یک عقد مستقل …………………………………………………………………………………………….. 124

4-5-4. مخالفان تکافل ……………………………………………………………………………………………………………………… 125

4-6. بخش پنجم: بررسی مبانی اختلاف نظرها …………………………………………………………………………………….. 125

4-6-1. مبانی اختلاف نظرها در رأی بر عدم مشروعیت …………………………………………………………………………. 126

4-6-2. مبانی اختلاف نظرها در رأی بر مشروعیت ………………………………………………………………………………… 126

4-6-3. جمع­بندی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 126

5-1. جمع­بندی تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………… 137

5-2. یافته­های تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………………….. 139

5-3. پیشنهادات تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………….. 142

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 143

عنوانفهرست شکل صفحه

شکل 2-1: ارتباط مفهومی ریسک با سایر مفاهیم …………………………………………………………………………………. 12

شکل 2-2: دسته بندی استراتژیهای مدیریت ریسک با معیار روحیه مواجهه با ریسک ……………………………… 19

شکل 2-3: دسته بندی استراتژیهای مدیریت ریسک با معیار هدف مدیریت ……………………………………………. 20

شکل 2-4: انواع بیمه بازرگانی ……………………………………………………………………………………………………………. 30

شکل 4-1: الگوی تکافل عمومی براساس عقد مضاربه …………………………………………………………………………… 87

شکل 4-2: الگوی تکافل خانواده براساس عقد مضاربه …………………………………………………………………………… 88

شکل 4-3: الگوی تکافل عمومی براساس عقد وکالت …………………………………………………………………………….. 91

شکل 4-4: الگوی تکافل خانواده براساس عقد وکالت …………………………………………………………………………….. 92

شکل 4-5: الگوی تکافل عمومی براساس عقود مضاربه_وکالت ………………………………………………………………. 94

شکل 4-6: الگوی تکافل خانواده براساس عقود مضاربه_وکالت ……………………………………………………………….. 95

شکل 4-7: الگوی تکافل عمومی براساس عقود وقف_مضاربه …………………………………………………………………. 97

شکل 4-8: الگوی تکافل خانواده براساس عقود وقف_مضاربه …………………………………………………………………. 98

شکل 4-9: الگوی تکافل عمومی براساس عقود وقف_وکالت ……………………………………………………………………

شکل 4-10: الگوی تکافل خانواده براساس عقود وقف_وکالت ………………………………………………………………… 101

شکل 4-11: الگوی تکافل عمومی براساس عقود وقف- مضاربه-وکالت ……………………………………………………. 103

شکل 4-12: الگوی تکافل خانواده براساس عقود وقف- مضاربه-وکالت ……………………………………………………. 104

شکل 4-13: الگوی تکافل براساس پیشنهاد آیت الله سیدعبدالهادی شاهرودی ………………………………………… 110