شروط خاص…. 29

شرایط وجوب نفقه همسر. 30

پرداخت نفقه در نکاح موقت : 30

موارد اطاعت زن از شوهرش… 31

مفهوم نفقه نزدیكان. 34

منابع نفقه نزدیكان. 35

منابع فقهی.. 35

منابع حقوقی.. 37

الزام خویشاوندان به انفاق.. 40

نفقه اولاد. 40

نفقه ابوین و اجداد. 41

ترتیب در انفاق.. 42

مراجعه به محكمه برای دریافت نفقه. 42

نفقه زوجه بر عهده زوج دین است نه نفقه اقارب… 43

اجزاء نفقه نزدیكان. 43

مسكن.. 43

البسه. 46

غذا 48

اثاث البیت… 48

سایر موارد. 50

شرایط لزوم انفاق به نزدیکان. 54

برخی احکام مربوط به نفقه نزدیکان. 54

نفقه مملوک… 55

ضمانت اجرای نفقه نزدیکان. 55

ضمانت اجرای کیفری نفقه نزدیکان. 56

امتیازات نفقه زوجه برنزدیکان. 56

ضمانت اجرای نفقه زوجه. 59

ضمانت اجرای کیفری.. 59

ضمانت اجرای مدنی.. 61

نفقه های مورد مطالبه زن. 63

چگونگی پرداخت نفقه. 65

صرفه جویی در نفقه : 65

احکام نفقه. 65

پرداخت نفقه و ارتباطش با شرایط صحت عقد : 66

فصل دوم: مصادیق نفقه زوج.. 69

اختلاف در مصادیق.. 69

کمیت وکیفیت مصادیق نفقه زوجه. 70

طبیعت حق زن برنفقه : 78

نفقه زن پس از انحلال عقد نكاح دائم : 81

طلاق و نفقه زن. 81

نفقه زوجه مطلقه رجعی : 82

نفقه مطلقه بائن : 85

نفقه زوجه در عده وفات… 85

نفقه زن در عدّه فسخ نكاح.. 87

اجرت المثل كارهای زن. 88

نحله زن. 91

نفقه زن در عده وفات شوهر. 92

نفقه زن قبل از عروسی.. 93

نشوز و وظایف زوجین : 97

حقوق ووظایف زوجین : 97

وظایف وحقوق زن نسبت به مرد : 97

حقوق ووظایف مرد نسبت به زن : 101

مانع نشوز : 104

واکنش در برابر نشوز زن : 105

در اصطلاح فقهی و حقوقی :108

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی احکام و مصادیق نفقه در حقوق اسلامی پرداخته است .

اسلام در قوانین خود ، سعادت مرد و زن و فرزندان که باید در دامن آنها پرورش یابند ،در پی آن سعادت جامعه که موثراز سعادت خانواده است را در نظر گرفته است .

علاوه براین ها خداوند در ساختمان و خلقت مردان ، این تکلیف را قرار داده تا نفقه جزئی از مدیریت و سرپرستی زوج برخانواده و زوم اش باشد خداوند از هر کس به اندازه نیرو و توان که در وجودشان قرار داده تکلیف خواسته در خلقت زنان نیز به خاطر اینکه مسئولیت ورنج و زحمات طاقت فرسای تولید نسل عادت ماهانه و پرستاری بچه که همه این عوامل باعث می شود از نیرو و توان زن کاسته شود،به خوبی رعیت حال طبیعی آنها را کرده است.

تحقیق حاضر ، به بیان اینکه زن و مرد از لحاظ نیرو و کار و فعالیتهای خشن اقتصادی مساوی و مشابه آفریده نشده اند،پرداخته است، زیرا خیلی از نیروها که در وجود مرد هست ،زن فاقد آنهاست و در قبالش نیز تکلیفی برذمه اش نیست. از مهمترین یافته های این پژوهش : که احتیاج زن به پول و ثروت از احتیاج مرد بیشتر است (تجمل و زینت جزئی از زندگی و احتیاجات زن می باشد ) پس اگر زن مجبور باشد که چون مرد دائما در تلاش و کوشش برای پول در آوردن باشد غرورش در هم می شکند وخستگی برایش به جا می آورد ، بدیهی است که زنی که آسایش خاطر ندارد فرصتی نخواهد داشت که به خود برسد وبهجت وسرور مرد را فراهم نماید لذا نه تنها مصلحت زن بلکه مصلحت مرد و کانون خانوادگی نیز در این است که زن از تلاشهای اجباری معاش ، معاف باشد و در مقابل از سوی مرد تامین شود و حرمت و شخصیت و اعتبار فردی و اجتماعی زن فراهم شود

واژگان کلیدی :

نفقه ، حقوق ، خانواده، تمکین- زوجیت- مالک

الف- بیان مسئله

امروزه با توجه به تغییر و تحولاتی که در نهادها و روابط اجتماعی و همچنین نقش و جایگاهی که زن در این عرصه ایفا می کند موضوع نفقه به عنوان یک موضوع مهم و خطیر در جامعه امروزی نقش به سزایی دارد. تبین موضوع نفقه در نظام فقهی اسلامی به خوبی می تواند الهام بخش نگاه ویزه اسلام بر جایگاه زن در نهاد خانواده و جامعه و روابط اجتماعی باشد .ایضاح فلسفه نفقه در بستر فقهی حقوق اسلام می تواند جنبه های انسانی،اقتصادی عدالت دوستی ،مالکیت، کرامت و حمایت از زن را به رخ دیگر نظام های حقوقی بکشد که داعیه تساوی زن و مرد را دارند.به خاطر آنکه اکثر خانواده ها با آنچه در فقه (همان چیزهایی که در عرف و جامعه معمول می باشد) هر چند که به طور جامع و کامل نمی باشد ولی می توان گفت در این زمینه اطلاعات و آگاهی هایی دارند.

با توجه به اهمیت موضوع نفقه و تاثیرات آن برجامعه اسلامی و انسانی در این پژوهش کوشیده شده تا به این موضوع خطیر و مهم پرداخته شود محدوده این پژوهش بررسی احکام و مصادیق نفقه در فقه اسلامی را شامل می شود .بر همین اساس این پژوهش به فرایند شکل گیری نفقه در اسلام و دیدگاه قرآن و تاثیرات آن برجامعه انسانی و اسلامی می پردازد .

ب- ضرورت و اهمیت تحقیق:

امروزه نظریه های حقوقی فمنیستی مدعی است که فلسفه حقوق سنتی آشکارا جایگاه زنان را نادیده گرفته است و نابرابری ها در حقوق خصوصی و جزا، حقوق زنان را تحقیر و تضییع کرده است .ادعای نارضایتی از بی عدالتی هایی که علیه زن صورت می گیرد، و به مباحث مشاجره آمیزی تبدیل شده و چه بسا به جنبش های اجتماعی تبدیل گشته است.حقوق اسلامی می تواندآنچه را که آنها با عنوان حمایت از زن ها ادعا می کنند، به چالش بکشد. بنابراین لازم است که با عناصر و مولفه های گوناگونی که در حقوق خانواده و نظام فقهی اسلامی مطرح شده به خوبی تبیین شود تا از حقوق زن به خوبی در این مسیر دفاع شود به ویژه آن که ادعا شده که نفقه نشانه بردگی و مملوکیت زن از سوی مرد است علاوه بر این از آنجا که جامعه از خانواده و افراد موجود در آن ، تشکیل میشود .پس سعادت و کمال جامعه در گرو سعادت خانواده ها می باشد، آشنا و آگاه شدن خانواده ها از موضوعات و مباحثی که مربوط به نهاد خانواده می باشد تداوم و سعادت خانواده را به همراه دارد . و از آنجا که پا برجا ماندن و تداوم خانواده ها حائز اهمیت می باشد این موضوع (نفقه ) ضرورت بررسی و آشنایی با آن در خانواده ها بیشتر احساس می شود ، و ضرورت دارد که امروزه خانواده ها با این مسئله و البته دیگر مسائل فقهی و حقوقی خانواده آشنا شوند تا بتوانند خانواده هایی سالم و به دور از جنجال داشته باشند .آنچه که اهمیت بحث را مضاعف می کند تغییر شیوه و سبک زندگی در دنیای مدرن و پیدایش هزینه های جدید است.

ج: اهداف تحقیق

با ازدواج، زوجین نسبت به همدیگر حقوق مالی و معنوی پیدا می كنند. یكی از مهمترین حقوق مالی زوجه پس از نكاح حق نفقه است. اداره خانواده و تربیت فرزندان هزینه هایی دارد كه از نظر اسلام بر عهده ی مرد است و زن هیچ گونه مسئولیتی در قبال آن ندارد. در این تحقیق بررسی می كنیم كه به بحث نفقه و تأمین هزینه خانواده به عنوان ركن اصلی اقتصاد خانواده بپردازیم و ضمن آن ارتباطش را با ریاست شوهر و تمكین روشن نماییم. تبیین یك جانبه بودن تكلیف نفقه، مبنای الزام و تكلیف بودن آن و ضمانت اجرای نفقه از اهداف دیگر این نوشتار است. بررسی و تبیین ضرورت نفقه، مبنای قرآنی و روایی آن، شروط، میزان، مقدار، موضوعات و مصادیق نفقه، كیفیت استحقاق نفقه، امتیاز نفقه زوجه بر دیگر نفقات، ملاك تعیین نفقه و موانع و شروط استفاده نفقه از دیگر موضوعاتی است كه در این تحقیق به طور مستدل به آن پرداخته شده است. در این نوشتار موضوعات مختلفی كه در خصوص نفقه در میان دیدگاه های فقها مطرح شده گزارش شده و ادله فقهی آن نیز مطرح گردیده است. و البته كه در تبیین این موضوعات به مبانی حقوقی موضوعات همی گذرا شده است.

د- سئوالات تحقیق:

سوال اصلی احکام و مصادیق نفقه در فقه اسلامی چیست؟

1-نفقه چیست ؟

2-اسباب نفقه چیست ؟

3-حکم نفقه ی زوجه دائم و موقت چیست ؟

4-نفقه ی زوجه در چه صورتی از عهده ی مرد ساقط می شود ؟

5-حکم نفقه ی زوجه در صورت خودداری زوج به چه صورت است ؟

6-کیفیت پرداخت نفقه به چه صورتی می باشد ؟

7-حق و حقوق زوجین در رابطه با نشوز به چه صورتی می باشد ؟

ه – فرضیات تحقیق:

1. تأمین هزینه های خانواده از حقوق و تكالیف مالی مرد است و زن هیچ گونه مسئولیتی ندارد.

1. زن می تواند برای كارهایی كه انجام می دهد اجرت المثل مطالبه كند.

1. تكلیف مرد در دادن نفقه زن تكلیفی یك جانبه است و دارا بودن زن هیچ گونه تأثیری ندارد.

1. نفقه زن در مورد البسه، مسكن، غذا، اثاث البیت و حتی خدمتكار باید در خدمت شود.

1. نفقه اقارب نیز باید پرداخت شود.

و- روش تحقیق:

روش تحقیق بصورت نظری و کتابخانه ای است پس از جمع آوری مطالب به تحلیل و تطبیق دیدگاه های مختلف پرداخته شده است برای تطبیق مطالب به کتب و مجلات مختلف فقهی و حقوقی مراجعه شده است.

ز- سازماندهی تحقیق:

این تحقیق در سه بخش اصلی ساماندهی شده است. بخش اول به كلیات تحقیق مربوط است كه در آن ضمن پی جویی و انصیاح مفهومی نفقه به بررسی مبانی و ادله آن پرداخته شده و در بخش دوم تلاش شده ابعاد مختلف نفقه زوجه و احكام آن مورد بررسی قرار گیرد و در بخش سوم نفقه اقارب كه اعم از نفقه اولاد و والدین است تبیین شده و شرایط آن مورد بررسی قرار گرفته است.

مفهوم نفقه

مفهوم لغوی نفقه

نفقه به فتح نون وفا و قاف اسم است از باب افتعال (انفاق) و جمع آنها نفاق و نفقات است و در لغت به معنی صرف و خرج و كسر و آنچه از دراهم كم و فانی شود[1].دهخدا نیز در معنای نفقه می گوید:آنچه صرف هزینه عیال واولد کنند،هزینه زن و زندگی ،روزی و مایحتاج معاش در تعریف دیگری از نفقه آمده پس ما انفقت و استنفقت علی العیال و نفسک یعنی آنچه برای خود و خانواده هزینه می شود.[2]

مفهوم اصطلاحی نفقه

مفهوم اصطلاحی نفقه در فقه به دو شكل ارائه شده است:

1. نفقه در معنای عام كه این گونه است: « نفقه به تأمین مخارج ضروری همسر و ارقاب و عبد و امه (كنیز) اعم از خوراك و پوشاك و مسكن و غیره اطلاق می گردد[4]. همچنین شامل نفقه مردم یك كشور توسط دولت و دیگر نفقات هم می شود» .[5]تعریف دیگر در این زمینه تعریف فقیهی مالكی است كه: «آنچه آدمی به آن احتیاج دارد بدون آنكه اسراف كند» [6]

1. نفقه در معنای خاص كه شامل نفقه زوجه می شود و این گونه تعریف می شود: «آنچه را كه زوجه احتیاج و نیاز به آن داشته باشد. در نظر عرف نفقه محسوب می شود. به طور كلی استنباط از متون فقهی امامیه و عامه نفقه در اصطلاح شرع عبارت است از چیزی كه زن برای معیشت به آن نیازمند است؛ مانند طعام، لباس، مسكن و آنچه میان مردم متعارف می باشد[7]. و در مصطلح شرعی، این نفقه مالی نیست بلكه فعلی است كه زوج مكلف به انجام آن است از سوی شارع و متعلق فعل او مالی است (البصری، 1412 ه‍.ق: 16).

مفهوم نفقه در حقوق

در حقوق تعریفی كه از نفقه ارائه شده تعریف به مصداق است. در ماده 1107 ق.م. مصادیق نفقه این گونه بیان كرده است: نفقه عبارت است از مسكن، …

اما حقوقدانان در مورد نفقه تعریف های گوناگونی ارائه كرده اند. برخی گفته اند نفقه عبارت است از چیزی كه برای گذراندن زندگی لازم و مورد نیاز باشد.

بعضی هم معتقدند كه نفقه تمام وسایلی است كه زن با توجه به درجه تمدن و محیط زندگی و وضع جسمی و روحی خود بدان نیازمند است.

البته در این تعاریف معیاری برای چگونگی تعیین وسایلی كه زن به آن محتاج است بیان نشده است و لذا كامل به نظر نمی رسد به همین جهت باید در این تعاریف نگاهی به عرف جامعه و یا وضع متعارف می شد تا تعریف دقیق تر و كامل تر شود.

مراد از نفقه چیزی است که زن برای معیشت به آن نیازمند است مانند طعام ،مسک ، لباس و آنچه میان مردم متعارف است. [10]

مقنن تعریف جامع و مانعی برای نفقه به عمل نیاورده بلکه مصادیق و اجزای آن را برشمرده است به تعبیر دیگر به نظر می رسد که مقنن فرض را برشناخت عرف از نفقه قرارداده و به شمارش مواردی که تامین آنها در زمان های مختلف از وظایف زوج محسوب می شود پرداخته است .

به همین دلیل حقوق دانان در تالیف خود عدم انحصار نفقه به موارد شمارش شده در قانون را مورد تایید قرارداده و اذعان نموده اند که آنچه زوجه در دوران زناشویی برای ابقا و ادامه حیات خود به طور متعارف لازم دارد به عهده شوهر است [11]

البته تحویل شیوه زندگی هر روز نیازهای تازه ای را به وجود می آورد که آنها را نمی توان در چهار چوب معینی محصور کرد و ناچار باید داوری را برعهده عرف گذارد [12]در فقه امامیه نیز که منبع اصلی حقوق ایران است نفقه به شرح فوق مورد تصریح قرار گرفته تامین آنچه که زن در زندگی زناشویی به آن احتیاج دارد اعم از : خوردنی ، پوشاک ، مسکن ، لوازم آرایشی و…به عنوان نفقه به عهده زوج قرار داده شده است [13]

1.موسوی، بجنوردی، سید محمد، حقوق خانواده(1)، تهران: مجد، 1386.ص 294

2.فراهیدی،خلیل،کتاب العین،موسسه دارلهجره،چاپ دوم1409 ق،ص 177

3.فرهنگ فارس عمید، 2جلدی ، جلد دوم، ص 1913