2-6- عدد هفت در سایر ادیان:…………………………………………………………………………………………. 11

2-7- نمود هفت در دین اسلام:…………………………………………………………………………………………. 12

2-7-1- در قرآن احادیث و روایات:………………………………………………………………………………….. 12

2-7-2- سبع و سبعه در قرآن: …………………………………………………………………………………………. 12

2-7-3- عدد هفت در روایات:………………………………………………………………………………………….. 15

2-7-4- هفت درعرفان اسلامی:……………………………………………………………………………………….. 17

2-7-5- مجالس سبعه:…………………………………………………………………………………………………….. 17

2-7-6- هفت در ضرب المثل ها:……………………………………………………………………………………….. 17

2-8- هفت در باور و فرهنگ عامه ایرانیان :…………………………………………………………………………. 18

2-9- نفوذ هفت مقدس ایرانی در نزد ملتهای دیگر:……………………………………………………………….. 18

2-10- برخی از موارد نفوذ عدد مقدس هفت ایرانی در دین اسلام:……………………………………………. 19

2-11- هفت در فرهنگ عامه:……………………………………………………………………………………………. 19

2-12- نمودهای آیینی عدد هفت در هفت سین:……………………………………………………………………. 21

2-13- هنر را به هفت دسته تقسیم كرده اند كه عبارتند از: ………………………………………………………… 22

2-14- هفت در داستان­ها:………………………………………………………………………………………………… 22

2-15- هفت خوان:………………………………………………………………………………………………………….. 23

2-16- هفت اجرام یا هفت سیاره:……………………………………………………………………………………….. 23

2-17- هفت در ادب فارسی:……………………………………………………………………………………………… 24

فصل سوم

بررسی عدد چهل (چهل، چل و اربعین)

درآثار عرفانی سبك عراقی

3-1- راز و رمز عدد چهل:………………………………………………………………………………………………. 61

3-1-1- در ایران باستان: …………………………………………………………………………………………………. 61

3-2- چهل در اسلام:………………………………………………………………………………………………………. 62

3-2-1- در قرآن احادیث و روایات:………………………………………………………………………………….. 62

3-2-2- چهل در عرفان و ادب فارسی:………………………………………………………………………………. 68

3-2-3- چهل در ضرب المثل: …………………………………………………………………………………………. 68

3-2-4- چهل در باورها و اعتقادات مردم:……………………………………………………………………………. 68

3-2-5- چهل ازدیدگاه سایر ادیان:…………………………………………………………………………………….. 70

3-2-6- نمود چهل در اشعار شاعران و عرفای سبك عراقی:…………………………………………………….. 70

3-2-7- چل:………………………………………………………………………………………………………………… 74

3-2-8- اربعین:…………………………………………………………………………………………………………….. 80

فصل چهارم

بررسی عدد یك (یكتا، واحد و احد)

درآثار عرفانی سبك عراقی

4-1- عدد یك به صورت های (یكتا، واحد و احد):………………………………………………………………… 83

4-1-1- عدد یك: (یكتا)…………………………………………………………………………………………………. 84

4-1-2- واحد:………………………………………………………………………………………………………………. 87

4-1-3- احد:………………………………………………………………………………………………………………… 89

فصل پنجم

بررسی عدد سه و پنج درآثار عرفانی سبك عراقی

نتیجه گیری

5-1- عدد سه با صورت های (سه، سوّم، سیوم، سه ام، سیم)……………………………………………………….. 98

5-2- عدد سه در اسلام (در قرآن، احادیث و روایات):…………………………………………………………… 98

5-3- عدد سه در سایر آئین ها و ادیان:………………………………………………………………………………… 98

5-4- سه در ادبیات فارسی:……………………………………………………………………………………………… 99

5-5- سه در ضرب المثل ها:………………………………………………………………………………………………. 99

5-6- سه در اشعار شاعران و عرفای سبك عراقی:…………………………………………………………………. 100

7-5- بررسی عدد پنج:……………………………………………………………………………………………………. 109

8-5- پنج در اسلام (در قرآن احادیث و روایات):…………………………………………………………………. 109

9-5- كاربرد پنج در ادبیات فارسی:…………………………………………………………………………………… 111

نتیجه گیری:…………………………………………………………………………………………………………………. 126

فهرست منابع و مآخذ:……………………………………………………………………………………………………. 128

چكیده:

برخی از اعداد از دیرباز مورد توجه اقوام مختلف بوده به نحوی كه بعضی از آن ها جامع جمیع اصناف شمارگان شده علت این امر علاوه بر كمال تركیب، كشش و نیرویی در این اعداد است كه بدان ها جنبه ی ماوراء الطبیعی بخشیده و موجبات رجحان آن ها گردیده كه ضمن تمایز، آنان را زنده و كامل ساخته است صفت پیشین موصوف های مختلفی چون هفت ایزد، هفت فلك، هفت امشاسپندان، هفت فرشته ی مقدس، هفت وادی سلوك، هفت شهر عشق، هفت طبقه ی بهشت و دوزخ، هفت دریا، هفت مردان در تصوف، هفت اقلیم، چهل روز آفرینش حضرت آدم، چله نشینی شده اند ضمناً در قرآن و فرهنگ اسلامی به برخی از عددها، عنایت و توجه خاص شده است كه از آن جمله می توان به عددهای «سه»، «هفت»، «چهل» و … اشاره كرد. كاربرد هر یك از این اعداد حكمتی دارد كه برخی را قرآن و روایات یادآور شده برخی را نیز علوم جدید كشف كرده است. این پژوهش برآن است پنج عدد مقدس: یك، سه، پنج، هفت و چهل را با صورت های دیگر آنان از زوایای مختلف در سروده های شاعران سبك عراقی دارای مشرب عرفانی به ویژه آثار برجسته ای چون سروده های عطار، مولوی، حافظ و … را بررسی نماید.

واژگان كلیدی:اعداد مقدس، اشعار سبك عراقی، ادب فارسی.

مقدمه

حمد و سپاس خدایی كه اعداد حقیقی در بیان حقیقت او گنگ است و كثرت اعداد طبیعی و صحیح خود قرینه ایی برای ذات، حتی صفات او نیافته. نامتناهی بودن اعداد راهی به سوی لایتناهی او نگشوده به ناچار اعدادی برای بیان برخی حقایق او نیروی ماورایی و بار معنایی فراتر از حساب ریاضی یافته بلكه قرینه ایی برای آن مبدا و مقصد مطلق فراروی بشر قدر مطلق سازد.

در میان كثرت اعداد عددهای معدودی وجود دارد كه نماد كثرت اند، كامل وزنده اند، برخلاف اعداد معمولی ریاضی این اعداد زنده، فكر آن ها را تا بی نهایت پیش می برد و واقعیت را آنچنان كه هست در نظرها تجسم می بخشد چنین اعدادی روح دارند و ریاضیدان و بی سواد هر دو عظمت آن را درك می كنند.

عددی مانند (1) را تصور كنید كه صفرهای بی شماری پیش آن قرار گیرد این عدد عظمت دارد اما تنها ریاضی دان عظمت آن را می شناسد ولی اعداد كامل و زنده را همه می شناسند و به عظمت و گستردگی شان اذعان می كنند.

كمال تركیب در ژرف ساخت برخی از این اعداد برخاسته از عوامل مختلفی مانند: تیمن، شمارگان، خدایگان (رب النوع ها)، مقدسات و برخی مفاهیم انتزاعی یا حكمتی است كه برای آن در كتب دینی برشمرده اند. بنابراین در تاریخ تفكر بشر عددشناسی و ستایش اعداد رواج داشته و برخی اعداد در نزد ملل مختلف حتی ارزش اعتقادی یافته اند. لذا پاره ای از اعداد صرفاً یك عدد ریاضی محسوب نمی شوند بلكه عددی برای نشان دادن كمال یك مطلوب است.

در میان اعداد شمارگان: یك، سه، پنج، هفت، چهل و … دارای چنین ارزش هایی است. ظرفیت این اعداد متفاوت است برای نمونه در اندیشه ی اسلامی، كامل ترین عدد هفت است این عدد مفاهیمی چون آفرینش جهان كه در هفت روز انجام گرفت هفت روز هفته، هفت حسن خداداد، هفت مرحله در زندگی انسان، هفت طبقه بهشت و جهنم، هفت طبقه ی زمین، آسمان، هفت فرشته ی مقدس، هفت بار طواف كعبه، هفت اقلیم، هفت شهر عشق (طلب، عشق، معرفت، استنغا، توحید، حیرت، فقروفنا)، هفت مقام عرفان (توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توكل، رضا)، هفت سیاره (ماه، خورشید، تیر، ناهید، بهرام، برجیس، كیوان)، هفت دریا، هفت ایزد، در مذهب مانوی، هفت روز عزا برای درگذشتگان در ایران ، و موارد بسیار دیگر را بیان می دارد.