2-3- ویژگی ها و تحول نظری ژئوپلیتیک… 13

2-4- جهانی شدن و تحول مفهومی ژئوپلیتیک… 14

2-5- رویکرد ژئوپلیتیک در دوران نوین (ژئوپلیتیک پست مدرن). 15

2-6- دیدگاه های جدید در ژئوپلیتیک… 17

2-7- عوامل موثر در ژئوپلیتیک… 18

2-8- واگرایی.. 18

2-9- همگرایی.. 19

2-10- تعریفجغرافیای سیاسی.. 19

2-11- پوزیتیویسم. 21

2-12- ظهور مکتب ساختارگرایی.. 23

فصل سوم : موقعیت جغرافیایی ایران و ترکیه

3-1- موقعیت جغرافیایی ایران. 31

3-1-1- ویژگی های طبیعی.. 33

3-1-2- موقعیت و فضا 34

3-1-3- جمعیت ایران ترکیب قومی- نژادی- مذهبی.. 34

3-1-4- ویژگی های انسانی و نژادی.. 35

3-1-5- ویژگی دینی و مذهبی.. 35

3-1-6- ویژگی قومی و زبانی.. 35

3-1-7- اقتصاد ایران. 37

3-2- موقعیت جغرافیایی ترکیه. 39

3-2-1- شهرها و بنادر مهم. 42

3-2-2- جمعیت، ترکیب و پراکندگی آن. 43

3-2-3- نژاد ترک در ترکیه. 44

3-2-4- اقتصاد ترکیه. 47

فصل چهارم : یافته های تحقیق

4-1- ژئوپلیتیک ایران. 50

4-1-1- جایگاه ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک ایران در منطقه آسیای جنوب غربی.. 50

4-2- ژئوپلیتیک ترکیه در منطقه. 52

4-2-1- مشکلات ترکیه با کشورهای همجوار و خارج از قلمرو ملی.. 53

4-2-2- ژئوپلیتیک آب… 53

4-3- روابط ایران و ترکیه از زمان عثمانی تا به امروز. 54

4-3-1- روابط ایران و ترکیه در دوره پهلوی.. 55

4-4- جایگاه ایران و ترکیه در ساخت قدرت و سیاست منطقه خاورمیانه. 56

4-5- روابط ایران و ترکیه در سایه تحولات سوریه. 59

4-6- تنگه های استراتژیک موجود در منطقه. 60

4-6-1- ژئوپلیتیک تنگه هرمز و مزایای اقتصادی آن برای ایران. 61

4-6-2- اهمیت راهبردی تنگه هرمز برای اقتصاد جهان. 63

4-6-3- تنگه داردانل و تنگه بسفر. 63

4-6-4- موقعیت ترانزیتی ممتاز ترکیه. 64

4-7- عوامل همگرا و واگرا در روابط ایران و ترکیه پس از به قدرت رسیدن حزب اسلام گرای عدالت و توسعه در ترکیه (2009-2002). 64

4-7-1- تلاش برای تبدیل شدن به یک قدرت منطقه ای؛ رقابت یا همکاری.. 64

4-7-2- نگرش ترکیه و ایران به مسائل خاورمیانه. 66

4-7-3- عوامل همگرا در روابط ایران و ترکیه در دوران حکومت حزب اسلام گرای عدالت و توسعه. 69

4-7-4- ایران و ترکیه دو کشور غیر عرب منطقه. 72

4-7-5- شکست طرح انزوای ایران. 73

4-7-6- افکار عمومی ترکیه. 73

4-7-7- عوامل واگرا در روابط ایران و ترکیه در دوران حکومت حزب اسلام گرای عدالت و توسعه. 73

4-7-8- نگاه متفاوت به مسائل جهانی و منطقه ای.. 74

4-7-9- مسأله ی هسته ای ایران. 74

4-7-10- رقابت دو کشور در مناطق آسیای مرکزی، قفقاز و خاورمیانه. 75

4-7-11- تأثیر مسأله ی کُرد بر روابط دو کشور. 75

4-7-12- روابط ترکیه و امریکا و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکیه. 75

4-7-13- روابط ترکیه و اسرائیل و تأثیر آن بر روابط ایران و ترکیه. 77

4-8- بررسی اختلافات، ادعاها و منازعات مرزی و ارضی در کشور ایران و ترکیه. 78

4-9- جایگاه و نقش ایران و ترکیه در تحولات منطقه ای.. 81

4-10- تحولات خاورمیانه و شمال آفریقا: (تأثیر بر روابط ایران و ترکیه). 86

4-11- نقش ترکیه در تحولات اخیر کشورهای منطقه. 90

4-12- بررسی و مقایسه اقتصاد ترکیه با اقتصاد ایران. 90

4-12-1- روابط اقتصادی ایران و ترکیه در گرو روابط سیاسی.. 93

4-13- نقش فرهنگی ایران و ترکیه در آسیای مرکزی و قفقاز. 96

4-14- موانع همگرایی ایران و ترکیه در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز. 100

4-14-1- تقابل ایدئولوژیک (اسلام گرایی و دنیاگرایی). 101

4-14-2- تقابل نقش های منطقه ای.. 102

4-14-3- رقابت اقتصادی.. 104

4-14-4- عامل امنیتی.. 106

فصل پنجم : ارزیابی ، نتیجه گیری ، ارائه راهکار و پیشنهاد

5-1- ارزیابی فرضیه ها 109

5-1-1- رقابت ایدئولوژیک نقش مهمی در واگرایی های دو کشور ایران و ترکیه دارد. 109

5-1-2- رقابت منطقه ای باعث واگرایی های دو کشور ایران و ترکیه می شود. 109

5-2- نتیجه گیری.. 110

5-3- تجزیه و تحلیل.. 113

5-4- ارائه پیشنهاد. 113

منابع و مأخذ. 114

چکیده

روابط ایران و ترکیه در طول تاریخ همواره فراز و فرودهای بسیاری را طی نموده و این روابط مختص دهه های اخیر نبوده، دو کشور بخاطر همسایگی با یکدیگر از زمان امپراطوری عثمانی روابطشان به شکل معمول ادامه داشته است. همان طور که از عنوان پایان نامه پیداست نوشتار حاضر به دنبال آن است تا عواملی که باعث واگرایی بین دو کشور ایران و ترکیه می شود را مورد بررسی دقیق قرار دهد.

ایران و ترکیه دو بازیگر قدرتمند در منطقه پیرامونی محسوب می شوند که هر کدام اهداف مشخصی را دنبال می کند تا به عنوان یک قدرت منطقه محسوب شوند.

ترکیه در تلاش است تا جایگاه بهتری نسبت به گذشته در تحولات خاورمیانه به دست آورد و نقش موثری در منطقه داشته باشد از طرف دیگر جمهوری اسلامی ایران نیز اهداف مشخصی را در منطقه دنبال می کند تا به عنوان یک قدرت برتر منطقه محسوب شود. هر دو کشور خواهان تأثیرگذاری بیشتر در منطقه خاورمیانه هستند که این عمل به نوبه خود باعث می شود بر روابط دو کشور تأثیر بسزایی داشته باشد و باعث واگرایی بین دو کشور شود.

در این پایان نامه داده ها به صورت نقشه و جدول مورد استفاده قرار گرفته است و روش کار به صورت توصیفی- تحلیلی می باشد.

همان طور که سه عنصر دین، اقتصاد و امنیت نقش اصلی را در همسویی منافع ایران و ترکیه بازی می کند و در حقیقت زمینه های اصلی گسترش روابط دو کشور همین سه عنصر است در نقطه مقابل می توانیم سه عنصر در واگرایی روابط ایران و ترکیه اشاره کنیم از جمله آن:

1- نقش قدرت جهانی و منطقه ای

2- ایدئولوژیک

3- سیاسی

این مسئله به اثبات می رسد که روابط ایران و ترکیه از نظر سیاست خارجی ترکیه به سمت تضادهایی پیش رفته است. قابل ذکر است که با تغییر ماهیت سیاست خارجی ترکیه نسبت به ایران و تلاش روزافزون این کشور برای الگو قرار گرفتن در منطقه خاورمیانه و همچنین موضع گیری تند این کشور علیه سوریه، عراق نوعی تیرگی در روابط بین ایران و ترکیه می توان مشاهده نمود.

واژه کلیدی: ایران، ترکیه، واگرایی، منطقه خاورمیانه

مقدمه

تجربه ی تاریخی ایران و ترکیه در دو قرن معاصر از بسیاری جهات شبیه و یکسان است هیچ یک از این دو کشور در قرن نوزدهم که سلطه استعماری سکه ی رایج در جهان و کشورهای اسلامی بود به طور رسمی مستعمره نشده اند. این دو کشور به عنوان بازماندگان دو امپراطوری ریشه دار و بزرگ منطقه، هر دو دارای تاریخی طولانی از ملیت و هویت ملی هستند و به سبب همسایگی با یکدیگر، در طول تاریخ و دهه های اخیر روابطی حسنه، به خصوص از لحاظ اقتصادی با هم داشته اند. صرف نظر از بررسی تاریخی روابط ایران و ترکیه، نوعی دگرگونی اساسی در سطح روابط دو کشور ایران و ترکیه در چند دهه اخیر دیده می شود.

ترکیه در دوره حکومت اسلام گرایان و حزب عدالت و توسعه توجه بیشتر به خاورمیانه معطوف گردیده و سعی داشته در منطقه خاورمیانه خود را به عنوان قدرت برتر مطرح نماید. در این رابطه علی رغم همکاری های گذشته و تقابل های فرهنگی و همسایگی با یکدیگر با توجه به دو کشور برای قرار گرفتن در سکوی برتری در منطقه ی خاورمیانه نشانه هایی از رقابت و درگیری در روابط دو کشور ایران و ترکیه دیده می شود. (onis, 2007: 16)

کشورهای آلمان و هلند و امریکا بنا به تقاضای ترکیه از «ناتو» آمادگی خود را برای استقرار موشک های پاتریوت در مرز مشترک ترکیه با سوریه اعلام کرده اند، ایران استقرار سپر موشکی امریکا در ترکیه به ویژه مناطق همجوار مرز با ایران را تهدید جدی برای امنیت ملی خود می داند و در این رابطه به وضوح به ترکیه اعتراض کرده است.

بر اساس نظریه باری بوزان در خصوص روابط ایران و ترکیه باید گفت هر دو کشور سعی دارند در منطقه شبکه ای از همکاری های سیاسی، اقتصادی و امنیتی را با بازیگران دولتی و حتی غیر دولتی آن منطقه یا بازیگران فرامنطقه ای که در منطقه حضور دارند شکل دهند و این شبکه را رهبری کنند.

ترکیه بنابر استراتژی خود که معطوف به متوازن کردن سیاست خارجی است، در صدد است تا مشکلات خود با همسایگان را به حد صفر برساند. در این روند دولت ترکیه به قدرت دیپلماتیک، چانی زنی و اقناع اهمیت فراوانی می دهد. اما مسأله ای که مطرح است این است که با وجود اینکه هر دو کشور ایران و ترکیه سعی دارند به یک قدرت منطقه تبدیل شوند، آیا تعقیب این استراتژی، رقابت را در رابطه ی بین ایران و ترکیه می طلبد یا همکاری را؟ در این خصوص جمهوری اسلامی ایران، با توجه به ماهیت ایدئولوژیک نظام حاکم از یک سو و توان فراوان جمعیتی، سرزمینی، اقتصادی و ویژگی های خاص ژئوپلیتیک و موقعیت استراتژیک آن در خاورمیانه از دیگر سو، تمایل دارد که به قدرت برتر منطقه تبدیل شود و ترکیه در حقیقت با توجه به نزدیکی با غرب با بهره گیری از اوضاع نامناسب منطقه و کسب پرستیژ منطقه ای و بین المللی از یک سو به دنبال استفاده بهینه از قدرت نرم خود در عرصه سیاسی و بین المللی است و از سوی دیگر در پی تثبیت نقش خود به عنوان بازیگری که ایجاد کننده نظم در تحولات بین المللی است می باشد.

هدف از این تحقیق آن است به اطلاعاتی دست یابیم که چه عواملی باعث واگرایی بین دو کشور ایران و ترکیه شده است و برای این واگرایی ها چه راه حل هایی وجود دارد تا دو کشور ایران و ترکیه به سوی همگرایی پیش روند. (جلال درخشه، 1390: 34-33

1-1- بیان مسأله

ایران کشوری در جنوب غربی آسیا و در منطقه خاورمیانه و از غرب با ترکیه همسایه است ایران واسطه قرار گرفتن در منطقه میانی اورآسیا موقعیتی راهبردی دارد و تنگه هرمز از راهبردی ترین مسیرهای بین المللی کشتیرانی در جهان به شمار می آید. همچنین ترکیه در جنوب شرقی اروپا و جنوب غربی آسیا واقع شده است. ترکیه از سه طرف به وسیله دریا احاطه شده است و دارای 7 تنگه راهبردی بسفر و داردانل می باشد.

ترکیه دارای پیشینه تاریخی و هویتی شناخته شده در منطقه می باشد و با تکیه به این قدرت سعی به تأثیرگذاری فرهنگی- ایدئولوژیکی به کشورهای منطقه داشته و سعی در ایجاد شکوفایی مجدد می باشد. به بیانی روشن تر سیاست دولتاردوغانرا نمی توان به صرف احیای خلیفه گری یا عناصر اسلامی آن تعبیر کرد، بلکه علاقه سیاستمداران حزب عدالت و توسعه به دوران امپراطوری عثمانی را باید متناسب با متن جهانی تعریف کرد که خود را در آن می بینند در این متن؛ ارتباط با غرب در قالب عضویت در اتحادیه اروپا و شریک استراتژیک غرب بودن عناصر اصلی را تشکیل می دهند. از طرفی ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای دارای تمدن عظیم و پیشینه تاریخی بزرگ و با ذخایر عظیم انرژی در پی تحکیم و تثبیت موقعیت خود در منطقه و تأثیرگذاری به کشورها و افزایش توان خود در حوزه های مختلف سیاسی- فرهنگی- اقتصادی در منطقه می باشد. حال باید دید حضور دو کشور ایران و ترکیه به عنوان قدرت منطقه ای چه تأثیرات متقابلی بر روابط دو کشور ایران و ترکیه در حوزه های مختلف سیاسی- اقتصادی- فرهنگی و … گذاشته و آیا این تأثیرات زمینه بروز همگرایی را فراهم می کنند یا موجب واگرایی بین دو کشور ایران و ترکیه می گردد.

تحلیل ژئوپلیتیک عوامل تأثیرگذار بر روابط ایران و ترکیه ما را به شناخت متغیرهای تأثیرگذار بر واگرایی ایران و ترکیه رهنمود کرده و رقابت ژئوپلیتیکی این دو کشور جهت تأثیرگذاری بر کشورهای منطقه را آشکارتر می کند . در این پژوهش به این برآیند دست یابیم که عوامل تاثیر گذار بر واگرایی های ژئوپلیتیک ایران و ترکیه کدامند .

تحلیل ژئوپلیتیک عوامل تأثیرگذار بر واگرایی های ایران و ترکیه

متغییر مستقل متغییر وابسته

1-2- سوال تحقیق

1- عوامل تأثیرگذار بر واگرایی ژئوپلیتیکی ایران و ترکیه کدامند؟

1-3- فرضیات تحقیق

1- رقابت منطقه ای باعث واگرایی ایران و ترکیه می شود.

2- رقابت ایدئولوژیک نقش مهمی در واگرایی های دو کشور ایران و ترکیه دارد.

1-4- اهداف تحقیق

1- هدف علمی این پژوهش تحلیل ژئوپلیتیک عوامل تأثیرگذار بر واگرایی های ایران و ترکیه

2- هدف کاربردی این پژوهش بررسی روابط ایران و ترکیه در منطقه و تأثیرگذاری آن بر کشورهای منطقه

3- دیگر ضرورت های این پژوهش واکاوی علل واگرایی ها و تأثیرات آن در منطقه خاورمیانه بزرگ است

1-5- ضروریات و اهمیت تحقیق

سیاست خارجی ترکیه در دوران حزب عدالت و توسعه دچار تغییرات اساسی و بنیادین شد که «نوعثمانی گرایی جدید» نام گرفت. توجه به خاورمیانه جدید، فرهنگ جدید حاکم بر آن و ملاحظات بومی این منطقه، اساس سیاست خارجی ترکیه را تشکیل می دهد.

اما سیاست جدید حزب عدالت و توسعه همواره با این انتقاد روبرو بوده که در تعارض با سیاست های غربی گرایی این کشور بوده است اما واقعیت آن است که ترکیه درصدد ارتقای منزلت استراتژیک در خاورمیانه، ارتقای موقعیت خود به عنوان عضو ناتو و همچنین نزدیک شدن به دروازه های اتحادیه اروپاست. همچنین توجه به مسائل سیاسی و جنبه های ژئوپلیتیکی آن می تواند ره گشای پیش بینی های گوناگونی شود که زمینه های بهتر اداره کردن هر بخشی از کشور را فراهم سازد. بنابراین ضرورت می بایست سیاست و جغرافیا را بهتر بشناسیم تا نحوه اداره کردن کشورآسان ترگردد، پژوهش حاضر زمینه های شناخت ژئوپلیتیك و سیاست و نقش آن را در توسعه یك كشور فراهم می سازد، تا با توجه به سایر کارهای انجام گرفته در این خصوص راه گشای پژوهش های آتی و نیز استفاده جویندگان و پژوهندگان این عرصه و عرصه های مرتبط با این مقوله باشد.