2-2-4. مانویت در غرب……………………………………………………………. 26

2-2-5. پیروان مانی…………………………………………………………………. 27

2-2-6. توسعه مانویت و بقایای آن………………………………………………….. 29

2-2-7. فرقه ها………………………………………………………………………. 30

بخش سوم : 2-3. آثار مانویان……………………………………………………… 32

2-3-1. خط و ادبیات کتب مانوی…………………………………………………… 32

2-3-2. داستانهای تمثیلی……………………………………………………………. 35

2-3-3. ادبیات موعظه ای…………………………………………………………… 36

2-3-4. نشر کتابهای مانی در جهان…………………………………………………. 37

2-3-5. آثار مانویان در حفاری تورفان……………………………………………… 38

2-3-6. خط مانی…………………………………………………………………….. 39

فصل سوم : شکل گیری و ظهور مانویت…………………………………………… 41

بخش اول : 3-1. سرگذشت عیسی (ع)…………………………………………….. 42

3-1-1. ناصری……………………………………………………………………… 42

3-1-2. ولادت عیسی در انجیل و قرآن (کتب مقدس)………………………………. 42

3-1-3. اخبار انبیاء به ظهور مسیح (ع)……………………………………………. 43

3-1-4. ذکر نبوت عیسی بن مریم (ع)……………………………………………… 44

3-1-5. بعثت عیسی (ع)…………………………………………………………….. 45

3-1-6. رسالت حضرت عیسی (ع)…………………………………………………. 46

3-1-7. بروز شرک در زمان حضرت عیسی (ع)………………………………….. 47

3-1-8. دیدگاه قرآن کریم در مورد عیسی مسیح (ع)……………………………….. 48

بخش دوم : 3-2. مسیحیت بعد از مسیح (ع)………………………………………. 48

3-2-1. مسیحیت پس از عیسی (ع)…………………………………………………. 48

3-2-2. مسیحیت در نخستین سده های میلادی………………………………………. 50

3-2-3. شاگردان عیسی مسیح (ع)………………………………………………….. 52

3-2-4. انتشار و رسمیت مسیحیت………………………………………………….. 52

3-2-5. محیط رومی و ریشه های یهودی مسیحیت…………………………………. 53

بخش سوم : 3-3. شوراهای مسیحیت……………………………………………… 54

3-3-1. شورای داد شیوع……………………………………………………………. 54

3-3-2. شورای مدائن……………………………………………………………….. 56

3-3-3. شوراهای سال 484-485-486 (جدایی عقیدتی از غرب)………………… 57

3-3-4. مدرسه نصیبین……………………………………………………………… 60

بخش چهارم : 3-4. کلیساهای مسیحیت……………………………………………. 62

3-4-1. وجه تسمیه کلیسا……………………………………………………………. 62

3-4-2. کلیسای اورشلیم نخستین تشکل رسمی مسیحیت……………………………. 62

3-4-3. پیامدهای تأسیس قسطنطنیه : تشکیل امپراتوری مسیحی…………………… 63

3-4-4. تقسیمات مسیحیت…………………………………………………………… 64

3-4-5. پیروان راه…………………………………………………………………… 64

بخش پنجم : 3-5. وضعیت مسیحیت در امپراتوری ساسانی «ایران»…………….. 65

3-5-1. کیش ترسایی در ایران………………………………………………………. 65

3-5-2. یزدگرد و مسیحیان………………………………………………………….. 66

3-5-3. شروع آزارها در اواخر حکومت یزدگرد اول……………………………… 68

3-5-4. وضعیت مسیحیان در زمان پادشاهی بهرام پنجم…………………………… 69

3-5-5. کرتیر و مسیحیان…………………………………………………………… 71

3-5-6. گسترش کلیسا و مراکز مهم کلیسایی……………………………………….. 72

3-5-7. زمینه های نسطوری شدن کلیسای ایران و ایجاد شورای مذهبی…………… 73

3-5-8. نقش بارصوما در نسطوری کردن کلیسای ایران و استقلال نسطوریان از کلیسا روم شرقی 74

3-5-9. مسجد سنگی داراب آتشکده آذرخش………………………………………… 76

3-5-10. کلیسای نسطوری خارک………………………………………………….. 76

بخش هفتم :3-7. منابع و خط مسیحی……………………………………………… 78

3-7-1. اسناد منابع سریانی………………………………………………………….. 78

3-7-2. فارسی میانه مسیحی………………………………………………………… 78

فصل چهارم : بررسی آموزه های مانوی…………………………………………… 79

بخش اول : 4-1. آموزشهای مانی…………………………………………………. 80

4-1-1. مانستان……………………………………………………………………… 80

4-1-2. آموزش های مانی…………………………………………………………… 80

4-1-3. شایست ناشایست های مانوی……………………………………………….. 83

4-1-4. روزه های مانوی به قلم و.ب. هنینگ………………………………………. 85

بخش دوم: 4-2. اعتقادات مانوی…………………………………………………… 87

4-2-1. سرنوشت انسان پس از مرگ……………………………………………….. 87

4-2-2. نور و ظلمت………………………………………………………………… 88

4-2-3. آگاهی، راه رستگاری……………………………………………………….. 93

4-2-4. معاد و قیامت از نظر مانی…………………………………………………. 94

4-2-5. بهشت و جهنم از نظر مانی…………………………………………………. 95

بخش سوم : 4-3. آفرینش جهان و ماه و خورشید در مذهب مانی……………….. 96

4-3-1. آفرینش جهان……………………………………………………………….. 96

4-3-2. دولاب کیهانی……………………………………………………………….. 96

4-3-3. خلقت ماه و خورشید بر اساس متون مانوی………………………………… 97

4-3-4. صفت زمین و آسمان نورانی……………………………………………….. 97

4-3-5. ایزدان اسطوره آفرینش و خویش کاری آنان……………………………….. 98

بخش چهارم : 4-4. تأثیرات مذهب مانی بر شعر شاعران…………………………. 100

4-4-1. تجلی عرفان مانوی در غزلی از حافظ……………………………………… 100

4-4-2. ذکر مانی در شاهنامه فردوسی……………………………………………… 100

بخش پنجم : 4-5. عوامل گسترش دین مانی……………………………………….. 102

4-5-1. معجزۀ مانی…………………………………………………………………. 102

4-5-2. سلسله مراتب مانویان……………………………………………………….. 103

4-5-3. حکمت علمی مانویه………………………………………………………… 105

بخش ششم : 4-6. تأثیر اندیشه های مانی بر دیگر ادیان و بالعکس………………. 105

4-6-1. مانویت و اسلام……………………………………………………………… 105

4-6-2. شعوبیه و زندقه……………………………………………………………… 106

4-6-3. جامه سپید……………………………………………………………………. 108

4-6-4. آئین گنوسی و تأثیر آن در آیین مانی……………………………………….. 109

فصل پنجم : بررسی آموزه های مسیحیت…………………………………………… 111

بخش اول : 5-1. تعالیم مسیح (ع)…………………………………………………. 112

5-1-1. کتاب مقدس…………………………………………………………………. 112

5-1-2. تعالیم عیسی مسیح (ع)……………………………………………………… 112

5-1-3. مختصری از وظایف اخلاقی……………………………………………….. 114

5-1-4. اعتقاد به تثلیث در نظر قرآن……………………………………………….. 115

بخش دوم : 5-2. شعائر هفت گانه مسیحیت……………………………………….. 115

5-2-1. متعه (یا ازداواج موقت)…………………………………………………….. 115

5-2-2. تعمید………………………………………………………………………… 116

5-2-3. عشاءِ ربانی…………………………………………………………………. 118

5-2-4. تأیید………………………………………………………………………….. 120

5-2-5. . دست گذاری (یا درجات مقدس روحانیت)………………………………… 120

5-2-6 . تدهین نهایی………………………………………………………………… 122

5-2-7. توبه………………………………………………………………………….. 123

5-2-8. ازدواج مسیحی……………………………………………………………… 125

5-2-9. تصویب اصول مسیحیت……………………………………………………. 126

بخش سوم : 5-3. اعتقادات مسیحیت………………………………………………. 127

5-3-1. عبادات و نیایش در مسیحیت……………………………………………….. 127

5-3-2. روزه گرفتن…………………………………………………………………. 129

5-3-3. گناه در آئین مسیحیت……………………………………………………….. 129

5-3-4. ماهیت مرگ………………………………………………………………… 131

5-3-5. مراسم سبت نزد مسیحیان…………………………………………………… 131

5-3-6. ذکر نشانه های قیامت……………………………………………………….. 133

5-3-7. تدفین در مسیحیت و مقابر عیسویان………………………………………… 134

بخش چهارم : 5-4. انجیل و اعیاد مسیحیت……………………………………….. 134

5-4-1. انجیل های چهارگانه………………………………………………………… 134

5-4-2. احترام به زن در انجیل و حجاب در انجیل…………………………………. 135

5-4-3. مفهوم خدا نزد مسیحیان…………………………………………………….. 136

5-4-4. اعیاد مسیحیت………………………………………………………………. 137

بخش پنجم : 5-5. موعظه ها و پیام ها عیسی……………………………………… 139

5-5-1. موعظه های عیسی به دوازده شاگردش…………………………………….. 139

5-5-2. درخت طوبی………………………………………………………………… 141

5-5-3. پیام عیسی (ع) و مسئله اسطوره شناسی……………………………………. 141

5-5-4. عرفان مسیحی خدای گرای انسان نگار…………………………………….. 143

5-5-5. مبارزه با انحراف و تعریف………………………………………………… 144

5-5-6. چهار امری که موجب آرامش می شوند……………………………………. 144

بخش ششم : 5-6. آموزشهای اجتماعی عیسی (ع) و پیروان عیسی (ع) و بعضی

از فرقه ها مسیحیت…………………………………………………………………. 145

5-6-1. آموزشهای اجتماعی عیسی (ع)…………………………………………….. 145

5-6-2. وضع اجتماعی و خرافی مسیحیان………………………………………….. 145

5-6-3. گفتگوها و مشاجرات مذهبی………………………………………………… 147

5-6-4. شریعت و آزادی روح القدس……………………………………………….. 149

5-6-5. رسولان و اعتقاد نامه رسولان………………………………………………. 150

5-6-6. اعتقادات مسیحیان و مسیحیت نسطوری در ایران…………………………. 153

بخش هفتم : 5-7. تأثیر آموزه های مسیحی بر دیگر ادیان و بالعکس……………. 154

5-7-1. مسیحیت و ویژگی های پسندیده آن…………………………………………. 154

5-7-2. ظهور اندیشه های گنوسی و مارکیونی…………………………………….. 155

5-7-3. مهر پرستی و مسیحیت……………………………………………………… 156

5-7-4. هزاره سلطنت عیسی مسیح (ع)……………………………………………. 160

5-7-5. دعای اوزیریس برای خدای آفتاب (مقایسه با دین مسیح)………………….. 161

فصل ششم : بررسی تطبیقی آموزه های مانوی و مسیحیت درعصر ساسانی……. 162

بخش اول : 6-1. سرگذشت مانی و عیسی (ع)……………………………………. 163

6-1-1. خانواده مانی و عیسی (ع)………………………………………………….. 163

6-1-2. دوازده سالگی مانی و عیسی (ع)…………………………………………… 163

6-1-3. محتوای سخنان مانی و عیسی (ع) و پیروزی در میان مردم………………. 164

6-1-4. دین مانی و مسیح (ع)………………………………………………………. 166

6-1-5. نام مانی و عیسی (ع) در آیین مانویت و مسیحیت…………………………. 167

بخش دوم : 6-2. تعالیم در مانویت و مسیحیت…………………………………….. 168

6-2-1. اساس تعالیم در آیین مانویت و مسیحیت……………………………………. 168

6-2-2. بعثت مانی و عیسی (ع)……………………………………………………. 170

6-2-3. خدا در مانویت و مسیحیت………………………………………………….. 171

6-2-4. شیوه های گوناگون آموزه های مانی و عیسی (ع) به پیروانشان…………… 173

6-2-5. اعتقادات مانی و مسیح (ع)…………………………………………………. 174

6-2-6. معجزات مانی و عیسی (ع)………………………………………………… 176

6-2-7. اخلاقیات و زهد و تقوی در مانویت و مسیحیت……………………………. 177

6-2-8. علم نجوم در مانویت و مسیحیت……………………………………………. 178

بخش سوم : 6-3. سلسله اعتقادات در مانویت و مسیحیت……………………….. 179

6-3-1. معاد در مانویت و مسیحیت…………………………………………………. 179

6-3-2. روزه و نماز و صدقه در مانویت و مسیحیت………………………………. 179

6-3-3. بهشت و جهنم در مانویت و مسیحیت………………………………………. 181

6-3-4. گناه و توبه در مانویت و مسیحیت………………………………………….. 181

6-3-5. آیین اعتراف در مانویت و مسیحیت………………………………………… 182

6-3-6. تثلیث در مانویت و مسیحیت……………………………………………….. 184

6-3-7. رستگاری و پرهیزگاری در مانویت و مسیحیت…………………………… 184

6-3-8. تعمید و عشاءِ ربانی در مانویت و مسیحیت………………………………… 185

6-3-9. موضوع داستان آفرینش و خلقت ماه و خورشید در مانویت و مسیحیت…… 187

6-3-10. اعیاد در کیش مانویت و مسیحیت………………………………………… 188

6-3-11. اشعار و سرودهای مذهبی در مانویت و مسیحیت………………………… 189

6-3-12. دعا در مانویت و مسیحیت………………………………………………… 190

6-3-13. آیین ازدواج در مانویت و مسیحیت……………………………………….. 190

6-3-14. نور وظلمت در مانویت و مسیحیت………………………………………. 191

6-3-15. عروج مانی و مسیح (ع) به آسمان……………………………………….. 192

بخش چهارم : 6-4. فعالیت های مذهبی در مانویت و مسیحیت……………………. 192

6-4-1. محل عبادت و فعالیت زنان در کیش مانویت و مسیحیت………………….. 192

6-4-2. آیین تطهیر و موعظه ها در مانویت و مسیحیت…………………………… 195

6-4-3. جهان بینی در کیش مانویت و مسیحیت……………………………………. 196

6-4-4. گرامیداشت روزهای هفته در مانویت و مسیحیت………………………….. 196

6-4-5. پایان جهان و داوران در واپسین روزها در کیش مانویت و مسیحیت……… 197

6-4-6. اسطوره ها در مانویت و مسیحیت………………………………………….. 199

6-4-7. حضرت آدم در کیش مانویت و مسیحیت…………………………………… 200

6-4-8. تولید مثل در مانویت و مسیحیت……………………………………………. 200

6-4-9. وجود آثار در مانویت و مسیحیت…………………………………………… 201

بخش پنجم : 6-5. پیروان و سلسله مراتب در مانویت و مسیحیت………………… 202

6-5-1. پیروان و شاگردان مانی و مسیح (ع)………………………………………. 202

6-5-2. مانویت و مسیحیت پناهگاه طبقات محروم…………………………………. 204

6-5-3. مبلغین مانوی و مسیحی و اختلافات میان آنها……………………………… 205

6-5-4. شرط لازم برای مانوی شدن در مانویت و مسیحی شدن در مسیحیت……… 207

6-5-5. سلسله مراتب در مانویت و مسیحیت و اعمال آنها…………………………. 208

6-5-6. مراسم سوگواری در مانویت و مسیحیت……………………………………. 210

بخش ششم : 6-6. تأثیر ادیان بزرگ در مانویت و مسیحیت………………………. 210

6-6-1. عملکرد زرتشتیان نسبت به مانویان و مسیحیان و تأثیر آن بر مذاهب…….. 210

6-6-2. تأثیر کیش بودایی در مانویت و مسیحیت…………………………………… 211

6-6-3. تأثیر کیش زروانی در مانویت و مسیحیت…………………………………. 212

6-6-4. تأثیر آیین مهر بر مانویت و مسیحیت………………………………………. 213

6-6-5. تأثیر گنوسی ها و آموزه های مارکیونی در مانویت و مسیحیت…………… 214

فصل هفتم: نتیجه گیری……………………………………………………………… 216

نتیجه گیری…………………………………………………………………………… 217

منابع و مآخذ………………………………………………………………………….. 220

چکیده

دین مانوی آئینی عرفانی و ترکیبی از ادیان مسیحیت، زرتشتی و گنوسی بود که در ایران بنیان گذاشته شد. در این دین از مسیحیت «مسیح منجی» وارد شده است و از دین زرتشتی «اعتقاد به دوگانه به نیکی وبدی» و از دین بودایی «ورود اصول تناسخ» و دیگر آئین چون مهر و گنوسی نیز در عملکرد آنان تأثیر گذار بود. مسیحیت که از سمت غرب به ایران راه پیدا نمود در همه جای شاهنشاهی ساسانی مراکز اسقف نشین دایر کرد و مسیحیت به سرعت در ایران ریشه دوانید. مسیحیت آمیزه ای از تأثیرات یونانی، رومی و یهودی بود. مسیحیت از بعضی ادیان دیگر همچون مهرپرستی و زروانی و گنوسی تأثیر گرفته است که در تعالیم و عملکرد پیروان مسیحی به وضوح دیده می شود. آنچه مانویت را مخصوصأ با آیین مسیح نزدیک می نماید ارتباط مانی است با مذاهب گنوسی مسیحی که باعث گردید بسیاری از آموزشها و عملکرد مانویان از مسیحیت تأثیر گذار باشد. و علت تأثیر گذاری مانویت از مسیحیت این بود که مانی خود را همان فارقلیط معرفی نمود که مسیح به آمدنش بشارت داده بود، و شباهت تعالیم مانی و مسیح سبب گردید که بعضی از مسیحیان به مانویت تمایل نشان دهند. عملکرد پیروان مانویت بر اساس آثار باقیمانده از آنها نشان می دهد که مانی به خوبی از آئین مسیح خبر داشته و بسیاری از تعالیم مسیح را در دین خود گنجانده است. به طور کلی تأثیر مانویت از مسیحیت در مسائل اعتقادی و عملکرد پیروانشان در زندگی اجتماعی به مراتب بیشتر بوده است. این پژوهش با توجه به ماهیت نظری آن توصیفی و تحلیلی و بر اساس متدهای متداول در علوم انسانی و مطالعات تاریخی به شیوه جمع آوری داده ها انجام گرفته این پژوهش می تواند جنبه های مبهم مانویت و مسیحیت و تأثیرات این دو آیین را تبیین نماید.

کلید واژه : تعالیم ، عقاید ، مانوی ، مسیحی ، ساسانیان .

1-1.بیان مسئله:

در این پژوهش قصد بر آنست که به سنجش تطبیقی آموزه های مانوی با مسیحیت در دورۀ ساسانی پرداخته شود.

مانی در زمان شاپور اول ساسانی با کسب رضایت او توانست به سرعت دین خود را در ایران گسترش داده و توسط مبلغین مانوی در شرق و غرب جهان آیین مانی توسعه پیدا کند. اعتقادات و آموزه های مانی در دنیا پیشرفت نمود. این اعتقادات و آموزه ها که برگرفته از آیین گنوسی است توسط مانی و شاگردان او اشاعه داده شد. مانی دین خود را جهانی قلمداد می کرد و خود را همان فارقلیطی که مسیح به آمدنش بشارت داده بود معرفی نمود. در کیش مانوی که از زمرۀ آیین های گنوسی و عرفانی محسوب می شود علاوه بر عناصر و آموزه های مزدیسنایی و بودایی و زرتشتی تأثیر فراوان ادیان گوناگون و مختلف بین النهرین هم به وضوح دیده می شود و این بدان علت است که محل نشو و نما و تربیت اولیه مانی در ناحیه حاصلخیز بود. آیین مانوی در میان ادیان ایرانی، آشکارترین و واضح ترین دین ثنوی است زیرا مشخص ترین اصل آن اعتقاد به دو مبدأ و دو مصدر ازلی و ابدی یعنی نور و ظلمت و سه دوره ماضی، حال و آینده است. از جمله مشهور شدن مانی و سبب گرویدن مردم به وی چیرگی و مهارت او در هنر نقاشی بود. آشنایی ایرانیان با آیین مسیح که از بین النهرین و عراق وارد ایران شد، در اوایل قرن اول میلادی صورت گرفته است و با پذیرش مردم، مسیحیان در ایران به تبلیغ آیین مسیحیت همت گماشتند. عیسی (ع) تعالیم پیامبران قبل از خود را منسوخ ننمود بلکه آنها را به جا آورد و تکمیل نموده است.

از جمله عوامل ارتباط بین آیین مانی و مسیحیت در این بود که در دورۀ ساسانی روحانیون زرتشتی نسبت به دیگر ادیان سخت گیری فراوان داشته اند و بخصوص رنج و شکنجه فراوان پیروان مانویت و مسیحیت سبب گردید که این ادیان را به یکدیگر نزدیکتر کرده بود. از جمله اقتباسات آیین مانویت از مسیحیت: سلسله مراتب از جمله ویژگی اسقف ها و کشیشان و … گرفته تا تعداد حواریون و شاگردان مانی، از جمله اعتقادات و آیین های چون اعیاد و مراسم دعا خوانی و بعضی از مراسم مذهبی که نمونه آن تعمید و عشاءِ ربانی همه برگرفته از مسیحیت است. بیشترین تأثیر مانویت بر مسیحیت این بود که مسیحیانی که به آیین مانی گرویدند او را فارلیط نجات بخش خوانده اند. چون مسیح آمدن فارقلیط را به پیروان خود نوید داده بود با مانی تحقق پیدا کرد و سخنان مانی در مورد عیسی (ع) و برگزیدن برخی آموزه های عیسی در دین خود و شباهت نام کتاب مانی با انجیل مسیح (ع) سبب شد عده ای از مسیحیان به دین مانی گرایش پیدا کنند. اما علت گرویدن عده ای از مانویان به مسیحیت آن بود که رنج و شکنجه از سوی پادشاهان ساسانی و روحانیون بخصوص با تحریک کرتیر و امپراتوری روم سبب گردید که آنها در ظاهر به مسیحیت گرایش پیدا نمایند تا از آسیب ها و شکنجه های عمال مربوطه در امان بمانند و این عوامل سبب گردید که بین این دو آیین ارتباط معنوی ایجاد شود.

1-2. اهداف تحقیق

سنجش تطبیقی در این پژوهش درصدد است تا به روابط و تأثیرات ادیان مانوی و مسیحیت بر یکدیگر و دیگر ادیان را آشکار سازد و میزان شباهت ها و تفاوت ها را در این دو آیین تبیین نماید. بر همین اساس با توجه به گستردگی دین مانوی و مسیحی و عملکرد آنان سعی گردیده بر مبنای کشف حقایق و اثبات فرضیه های مطرح شده به وجوه اشتراک و افتراق آیین مانویت و مسیحیت در ایران عصر ساسانی دست یافت.

1-3. طرح سؤال :

پرسش اصلی :

سنجش تطبیقی آموزه های مانوی و مسیحیت در عصر ساسانی حول چه محور یا حوزه هایی بوده است؟

پرسش فرعی :

1.آیین مانویت و مسیحیت در آموزهای دینی خود از کدام ادیان تأثیر پذیرفته اند؟

2.وجه اشتراکات و افتراقات مانویت و مسیحیت در چه مسائلی تأثیر گذار بوده است؟

3. آیا شرایط سیاسی و مذهبی دولت ساسانی عامل مهمی در روابط بین مانویت و مسیحیت بوده است؟

1-4. ارائه فرضیات :

1.. بررسی آموزه های مانوی با مسیحیت در عصر ساسانی حول محور مناسک عبادی و اعتقادی صورت گرفته است که این تأثیرات در اعتقادات پیروان هر دو آیین، و در زندگی روزمره و اجتماعی آنها تأثیر بسزایی داشته است .

2. آیین مانویت در آموزه های دینی خود از آموزه های میترائیسم، زروانیسم، بودایی و مسیحیت تأثیر پذیرفته است. اما بیشترین تأثیر را از آموزه های زردشتی دین کهن ایران باستان گرفته است. آیین مسیحیت بعد از عیسی (ع) در آموزه ها و عملکرد پیروانش از ادیانی چون زروانی، بودایی، گنوسی و مهرپرستی یا همان میترائیسم تأثیر پذیرفته است.

2. وجه اشتراکات و افتراقات آیینهای مانوی و مسیحیت در حوزه اعتقادات رفتار اجتماعی و عملکرد پیروان آنها در زندگی اجتماعی و دینی مؤثر بوده است.

2. شرایط مذهبی ساسانی به علت روی کار آمدن روحانیون زرتشتی که همه مقامات بالای دولتی در اختیار خود گرفته بودند و در همۀ امور مردم دخالت می کردند، باعث ناخشنودی مردم شده و باعث گرویدن آنها به آیین های مانوی و مسیحی شده است و شرایط سخت و بحرانی برای ادیان مانوی و مسیحی توسط روحانیون زرتشتی، شکنجه و آزار و اذیت پیروان این دو آیین سبب گردید تا باعث روابط بین مانویت و مسیحیت شود که از جمله گرویدن عده ای مانوی به مسیحیت و بالعکس عده ای مسیحی به مانویت شود.