3ـ2ـ فراروایت چیست؟. 33

3ـ3ـ گفتمان چیست؟. 35

3ـ3ـ1ـ بیان ناپذیری تجربه در گفتمان عرفانی.. 38

3ـ3ـ2ـ گفتمان و استعاره 39

3ـ3ـ3ـ استعاره های گفتمانی تذكرة الاولیاء. 41

3ـ3ـ4ـ گفتگومندی گفتمانی.. 43

3ـ 4ـ باختین و نظریۀ گفتگومندی (dialogim) 45

3ـ5ـ نظریۀ بینامتنیت… 47

3ـ5ـ1ـ کاربردهای مفهومی بینامتنیت… 49

3ـ5ـ2ـ نسبت متون با یکدیگر. 49

3ـ5ـ4ـ بینامتنیت و نظریۀ ژرارژنت… 50

فصل چهارم. 53

بررسی ساختار بینامتنی تذکرةالاولیاء. 53

4ـ1ـ ماهیت زبانی تذکرةالاولیاء. 54

4ـ2ـ مخاطب محوری تذکرةالاولیاء. 60

4ـ3ـ بازشناسی منابعِ تذکرةالاولیای عطار. 62

4ـ4ـ بازی متن­ها از طبقات صوفیه تا نفحات­الانس جامی.. 67

4ـ4ـ1ـ بازی متنها در تذکرةالاولیاء و رفتار زیبایی­شناختی عطار با زبان. 70

4ـ5ـ بینامتنیت یا نقد منابع. 74

4ـ6ـ مقایسۀ تطبیقی زندگی صوفیان در تذکرةالاولیاء، رسالۀ قشیریه و کشف­المحجوب… 81

4ـ6ـ1ـ جدول تطبیقی زندگینامۀ صوفیان. 84

4ـ7ـ شكل های بینامتنیت در تذكرةالاولیاء. 87

4ـ8ـ تحلیل گفتمانی تذكرة الاولیاء. 92

4ـ8ـ1ـ انسجام متنی تذكرة الاولیاء. 97

4ـ8ـ2ـ هدف متن یا نیّت­مندی نویسنده 98

4ـ8ـ3ـ الفاظ انسجام در تذكرة الاولیاء. 103

4ـ9ـ ساختار روایت در تذكرة الاولیاء. 105

فصل پنجم. 111

بحث و نتیجه گیری.. 111

5ـ نتیجه گیری.. 112

منابع. 117

Abstract 121

چکیده

در ادبیات فارسی ایران، قرن پنجم، قرن گسترش متون عرفانی است. همۀ این متون به شکل بینامتنی با یگدیگر رابطه دارند. این رابطه، تنها بازنمون یک گفتمان غالب نیست؛ بلکه نوعی تکرار الگوهای ساختاری و روایی است. عطار بعد از یک قرن این سنّت را به شکل دیگری در یگانه اثر منثورش، تذکرة الاولیاء بازآفرینی کرده است.

در این پژوهش سعی شده است، با روش ساختاری ـ تحلیلی به توصیف و تبیین ساختار بینامتنی تذکرةالاولیاء پرداخته شود. از این رو تلاش شده است تا در سه ساحت تاریخی، گفتمانی و بینامتنی، متن تذکرةالاولیاء تحلیل ساختاری شود. در واقع دو رویکرد تاریخی و گفتمانی، تمهیدی است برای تبیین ساختار بینامتنی تذکرةالاولیاء. نثر تذکرةالاولیاء از نظر تاریخی، کاملاً وابسته به الگوهای متنی نثر صوفیانۀ قرن پنجم است. گفتمانی را که عطار بر آن اصرار دارد، همان گفتمان عرفانی است که بر اساس فراروایت نجات­بخشی شکل گرفته است. عطار پیش از این، این گفتمان را در مهمترین اثر منظومش، منطق الطیر آزموده بود. او در تذکرةالاولیاء روایت­ها و اقوال را از متون دیگر وام می­گیرد؛ اما رفتارش با زبان و نوع نگرشش به ساختارآفرینی، دیگرگونه است. عطار سعی کرده است گفتمان زبان­شناختی خود را تغییر دهد و به ساختار دیگری دست یابد. عطار با ساختارآفرینی و انسجام بخشی به اثرش توانسته است فرایند متن شدگیِ تذکرةالاولیاء را ارتقاء دهد و به متن خود بسنده و مستقلی دست یابد.

کلید واژه­ها: تذکرةالاولیاء، متون عرفانی قرن پنجم، بینامتنیّت، گفتمان، ساختار، انسجام.

1ـ1ـ مقدمه

متون عرفانی یكی از شاخه­های پربار ادبیات فارسی است. این متون به دلیل ارتباط شفافی كه با تجربۀ عرفانی و تخیّل بشری دارد، منشأ زایش های هنری و تجربه­های زبانی بیان ناپذیر است. تذكرةالاولیاء نوشتۀ فریدالدین عطار نیشابوری، از مهم ترین متون نثر فارسی سدۀ هفتم و یكی از درخشان ترین منابع نثر صوفیه به­شمار می رود. این كتاب، یادنامۀ عارفان است و بخش اصلی آن به یادكرد هفتاد و دو تن از اولیاء اختصاص دارد كه نخستین آن ها امام جعفرصادق (ع) و آخرین آن ها هم حسین بن منصور حلاج است. بخشی نیز به نام «ذكر متأخران از مشایخ كبار» ضمیمۀ پایان كتاب است كه با شرح حال و ذكر سخنان بیست و پنج تن از مشایخ صوفیه اختصاص دارد. به نظر می رسد كه این بخش الحاقی است و نمی توان قاطعانه آن را از عطار دانست.

آشنایی با تذكرة الاولیاء دریچۀ بسیار مناسبی برای آشنایی با نثر كهن فارسی است. همچنین برای آشنایی با اندیشۀ صوفیه و عارفان نیز بسیار مفید به نظر می رسد. عطار تذكرة الاولیای خود را در نیمۀ دوم قرن ششم فراهم آورده است. گویا مطالب این كتاب را به تدریج گردآوری كرده است. به اعتقاد پژوهشگران آخرین مطالب این كتاب در سال 617 بسته شده است. تذكرة الاولیا واپسین كتاب عطار است و تنها اثر اوست كه به نثر نوشته شده است. از سوی دیگر این كتاب «آخرین نمونۀ بزرگ از آن دسته متون عرفانی است كه در آن ها از ایمانی ساده و ناب یاد شده است. كمتر از یك سده پس از عطار، متون عرفانی خاصّه به دلیل تأثیر اندیشه های ابن­عربی، بسیار پیچیده شد. داعیۀ عارفان كه دارای چنان نگرشی منسجم و نظام مندی هستند كه می تواند با آیین های فلسفی و كلامی رقابت كند، بل از آن ها نیز بالاتر رود، سرانجام منجر به پیدایش جهان بینی و سخن عرفانی مشكل و دقیقی شد، كه فهم و شناخت آن نیازمند دانش فراوانی است كه پیش تر به دست آمده باشد. تذكرة الاولیاء، بر عكس، از سادگی ایمانی می گوید و این را به آسانی نرم و روان و بسیار دلپذیر می گوید» (احمدی، 1379: 6).

كمتر متنی به زبان فارسی نوشته شده كه توانسته در حدّ تذكرة الاولیاء با استفاده از كمترین واژگان، زیباترین تصاویر را بیافریند و بیش ترین تأثیر را در ذهن خوانندگان بگذارد این گفته اگر چه كمی اغراق آمیز به نظر می آید، اما بی تردید زبان متن تذكرةالاولیاء زبانی زیبا و خواندنی است. برخی معتقدند كه عطار نخواسته زبانی نو آورد یا شگردهای تازۀ صرفی و دستوری به كار گیرد. او می خواست به یك سنت بزرگ مرتبط شود كه پیش از او آغاز شده بود این است كه با زبانی موجز، ساده و همه فهم، از كسانی می گوید كه اگرچه از دل مردم برآمده اند و مثل همۀ انسان ها بوده اند، اما به مقام بلند رسیده اند. مهم ترین مسئله ای كه در این كتاب به چشم می خورد، عادی بودن مردان خداست. بسیاری از كسانی كه به مقامات بلندتر از ملائك رسیده اند از آغاز عارف نبوده اند، انسان هایی كه تجربۀ زیستن شان، چون تجربۀ همۀ انسان ها بود، اما گوش هوش شان در جستجوی صدای آشنا بود؛ این است كه به تلنگری بیدار می شوند و دیگران را هم بیدار می كنند.

حكایت تذكرةالاولیاء، حكایت انسانی هایی است كه ساده زیستن را گوشزد می كنند و اقوال انسان هایی را به­یاد می آورد كه با ایمان راستین در جستجوی زبانی برای تبیین رابطۀ انسان و خدا بودند. استاد فروزانفر در كتاب «شرح احوال و نقد و تحلیل شیخ فرالدین محمدعطار نیشابوری» كه متأسفانه بخش ناچیزی به تذكرة الاولیاء اختصاص یافته است، می نویسند: «شیخ، بر روی هم در این كتاب نهصد و هشتاد و هشت حكایت و دو هزار و هشتصد و شصت و چهار كلمه از اقوال مشایخ را گردآوری و ذخیرۀ عظیم و بسیار گرانبهایی به زبان فارسی تقدیم نموده است» (فروزانفر، 51:1374)

یكی از ویژگی های ساختاریی­ای كه همۀ متون عرفانی ادبیات فارسی را به هم متصل می كند. ارتباط گفتمانی است، عطار نیشابوری، اگرچه اصلی ترین هنرش شعر است، اما با تألیف تذكرة اولیاءسعی كرده همان گفتمانی را كه در منطق الطیرش دنبال می كرد، به شكل دیگری در نثر هم دنبال كند.

فراروایتی كه تذكرةالاولیاء را پیش می برد «اسطورۀ نجات بخشی» است؛ این اسطوره، گفتمان «سفر انسان در دنیا» را می آفریند. عطار با استعارۀ «سفر» به اسطورۀ گناه و توبه می­رسد. بنابراین ابتدای روایت هایش با توبه آغاز می شود و انتهایش به مرگ می انجامد. در تذكرةالاولیاء انسان های برگزیده با شناسایی و توبه كردن از گناه آغاز می كنند و آنگاه تبدیل به فاعل شناسا می شوند و سپس كردار و گفتارشان بر دیگران مؤثر واقع می شود و سرانجام سفرشان به مرگ منتهی می گردد.

از آنجا كه عطار، تذكرةالاولیاء را به شكل تألیفی-اقتباسی سامان داده است، در تحلیل سبكی این كتاب، نثرش را فاقد نشانه های سبكی ویژة عطار دانسته اند؛ در حالی كه عطار برای كتاب خود، نه تنها طرح و برنامۀ عملی برای راهنمایی سالكان طریقت داشته، بلكه در سامان دادن متن های عرفانی مختلف در پیِ تمهیدات ساختاری بوده است. این پژوهش در جستجوی ساختار بینامتنی تذكرةالاولیاست. بنابراین برای كشف این ساختار باید به زبان، روایت و گفتمان در تذكرةالاولیاء توجه شود. هدف از بررسی بینامتنی این تحقیق در واقع این است كه منطق گفت وگویی تذكرةالاولیاء را در كتاب های پیشین عرفانی بجوید. بینامتنیّت بیانگر آن است كه هر متن محل تقاطع سطوح متنی مختلف است.

اگرچه عطار بسیاری از اجزای تذكرةالاولیاء را از متون پیشین عرفانی چون رسالۀ قشیریه، كشف المحجوب و طبقات صوفیه گرفته است؛ اما رفتار زیباشناختی و زبان­شناختی او برای خلق جهان متن دیگرگونه است. چنانكه تمام بخش هایی كه به تذكرةالاولیاء و یادكرد عرفا اختصاص یافته، دارای ساختار گفتمانی واحد است. اگرچه سایۀ كم رنگ این الگوی ساختاری را می توان در كتاب­های كشف المحجوب، رسالۀ قشیریه و طبقات صوفیه یافت؛ اما عطار این الگو را عمق و جهت داده و به سبك ویژه ای دست یافته است.