2-1-2- مقایسه عقل با برخی عناوین— 21

2-1-2-1- عقل و عرف————– 21

2-1-2-2- عقل و علم————— 23

2-1-2-3- عقل و علوم تجربی——– 24

2-1-2-4- عقل و معرفت­های فطری— 25

2-1-2-5- عقل و بنای عقلا———- 26

2-2- تقسیمات عقل————– 27

2-2-1- عقل نظری و عملی———- 27

2-2-1-1- کلام فلاسفه ———— 27

2-2-1-2- جمع بندی کلام فلاسفه و اصولیان بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——— 28

2-2-1-3- نقد و بررسی سخنان قطب الدین رازیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——- 28

2-2-2- دیگر تقسیمات عقل——— 30

فصل سوم: دلیل عقل، قاعده ملازمه و کشف یقینی حکم شرع

 

3-1- مستقلات عقلی————- 33

درآمد———— 33

3-1-1- مسأله در آمد حجیت مطلق قطع و یقینبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——- 33

3-1-2- قاعده ملازمه ————– 34

3-1-2-1- کُلمّا حَکَمَ بِه العقل حَکَمَ بِه الشَرع بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 34

3-1-2-2- مراد از عقل و حکم در قاعده ملازمه بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——– 34

3-1-3- پیشینه قاعده ملازمه ——– 38

3-1-4- ادله منکران و طرفداران قاعده ملازمهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 39

3-1-4-1- دلیل های منکران ——— 39

3-1-4-2- پاسخ به دلیل های منکران — 40

3-1-5- ادّله­ی اثبات تلازم میان حکم عقل و شرع بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—— 42

3-1-5-1- دلیل عقلی ————– 42

3-1-5-2- دلیل بداهت ————- 43

3-1-5-3- دلیل نقلی————— 43

3-1-6- حسن و قبح عقلی———– 43

3-1-6-1- منظور از حسن و قبح چیست؟بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 44

3-1-6-2- منظور از عقلی یودن حسن و قبح چیست؟بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد— 45

3-2- غیر مستقلات عقلی و کاربرد آنبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 46

3-2-1- کاربرد آلی- 46

3-2-1-1- معنا و موقعیت کار برد آلی- 46

3-2-1-2- موقعیت کار برد آلی عقل نزد فقها بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 46

3-2-2- مواردی از کاربرد آلی عقل در اجتهادبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———– 47

3-2-2-1- اثبات شرع و شارع توسط عقلبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 47

3-2-2-2- استفاده از عقل در مفهوم گیری از ادله بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—— 47

3-2-2-3- استفاده از عقل درتشکیل قیاسبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 48

3-2-2-4- استفاده از عقل در اصول عملیهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————- 48

3-2-3- کاربرد ترخیصی و تأمینی—– 49

3-2-4- کاربرد تسبیبی————– 50

3-3- قلمرو و کارایی عقل در استنباط احکامبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——- 50

3-3-1- عقل و کشف ملاک ها ——– 50

3-3-1-1- امکان کشف ملاکات احکام – 52

3-3-1-2- قلمرو استنباط احکام شرعیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 53

3-3-1-3- قلمرو تشخیص مصلحت و بیان احکام حکومتی بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد 54

3-3-1-4-نمونه هایی از فتواهای امام خمینی (ره) بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—— 55

3-3-2- عقل و قواعد فقهی ———- 56

فصل چهارم: نگرش تاریخی به عقل گرایی

 

4-1- سیر به کار گیری عقل نزد اهل سنتبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 59

4-1-1- دوره صدر اسلام ———— 59

4-1-2- دوران صحابه ————– 61

4-1-3- دوران تابعین————— 62

4-1-4- دوران مذهب فقهی ——— 64

4-1-5- دوره تقلید- 66

4-1-6- دوره ی کنونی ————– 67

4-2- سیر به کار گیری عقل نزد شیعهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 69

4-2-1- دوره­ی صدر اسلام ———- 69

4-2-2- دوره­ی ائمه (ع)————- 70

4-2-3- دوره غیبت- 72

4-2-3-1- دوره نخست————– 74

4-2-3-2- دوره میانی ————– 77

4-2-3-3-دوره پایانی————— 78

فصل پنجم: عقل و قیاس

 

5-1- ماهیت قیاس—————- 83

درآمد———— 83

5-1-1-قیاس در لغت و اصطلاح —— 83

5-1-2- قیاس، رای و اجتهاد——— 85

5-1-3- قیاس و استدلال———— 87

5-2- انوع قیاس– 88

5-2-1- دسته بندی ابو اسحاق شیرازیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 88

5-2-1-1- قیاس علت ————– 89

5-2-1-2- قیاس دلالت ————- 89

5-2-1-3- قیاس شباهت———— 90

5-2-2- دسته بندی آمدی———– 90

5-2-3- قیاس عکس و طرد———- 92

5-2-3-1- قیاس عکس ————- 92

5-2-3-2- قیاس طرد————— 92

5-2-4- قیاس تلازم ————— 92

5-3- قیاس و چگونگی سرایت دادن حکمبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——— 93

5-3-1- اثبات علت به ادله نقلی——- 93

5-3-2- اثبات علت به اجماع——— 95

5-3-3- اثبات علت به استنباط و طرق استدلالبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——— 96

5-3-3-1- مسلک مناسبت ———- 96

5-3-3-2- مسلک استدلال به فعل پیامبر(ص)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 96

5-3-3-3- مسلک مشابهت———– 97

5-3-3-4- مسلک تنفیح مناط——– 97

5-4 – بررسی نظریات————- 98

5-4-1- اهل سنت و مسأله قیاس—– 99

5-4-2- ظاهریه و مسأله قیاس——– 101

5-4-3- شیعه و مسأله قیاس——— 102

فصل ششم: عقل و استحسان

 

6-1- ماهیت استحسان———— 107

درآمد———— 107

6-1-1- استحسان در لغت و اصطلاح— 107

6-1-1-1- استحسان در لغت ——– 107

6-1-1-2- استحسان در اصطلاح—— 108

6-1-2- استحسان و قیاس———– 109

6-1-3- استحسان و استصلاح——– 110

6-2- انواع استحسان————- 111

6-2-1- انواع استحسان به اعتبار معدول بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 111

6-2-2- انواع استحسان به اعتبار مستندبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 112

6-3 – بررسی نظریات————- 113

6-3-1- شافعی و نفی استحسان —— 115

6-3-2- شیعه و استحسان———– 116

فصل هفتم: عقل و دیگر عرصه ها و منابع

 

7-1- عقل و فرمانبری————- 120

7-1-1- عقل پشتوانه احکام شرع—— 120

7-1-1-1- شکر مُنعِم و حق الطاعه—- 120

7-1-1-2- قاعده کلما حکم به الشرع حکم به العقلبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد—– 123

7-2- عقل و سنت—————- 124

7-2-1- عقل و حجیت سنت ——– 124

7-2-1-1- عقل و حجیت سنت پیامبر(ص)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———— 125

7-2-1-2- عقل و حجیت سنت امامان(ع)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 127

نتیجه گیری و پیشنهاد———— 129

فهرست منابع—— 133

چکیده

اگر چه در گذشته جمود گرایی، بی مهری و تفریط گروهی در باره توانایی عقل، موجب شد. میان دانشوران مسلمان. مباحث مربوط به ارزش عقل و تعیین جایگاه آن در منظومه معرفتی انسان پدید آید، ولی امروز دو امر، آنان را به اهمیت بحث در باره آن وا می دارد: از یک سو، افراط و پندار یگانه محوری عقل در منظومه معرفتی انسان موجب شده است تا با نگرش امروزین به ارزش و جایگاه آن نظر شود ؛ زیرا انسان معاصر غربی بنیاد معرفت خود را بر پایه عقل نهاده است و هیچ چیز را بدون راهنمایی آن نمی پذیرد و بر دیگر منابع معرفتی خط بطلان و خرافه کشیده است،این عقیده، باور مسلمانانی را که کتاب آسمانی خود و سنت پیامبرشان را دو منبع معرفتی می دانند، به چالش کشیده و باعث شده با نگاه به چالش های پدید آمده، میراث دینی خود را در باره ارزش و جایگاه عقل باز خوانی کنند و نسبت آن را با کتاب و سنت دریابند.

از دیگر سو، پدید آمدن پاره ای پرسش های نو پیدای فقهی که در منابع اصیل فقهی سابقه ندارند و پاسخ روشنی نمی یابند، موجب می گردد که به عقل به عنوان یکی از منابع احکام مراجعه کنند، ولی از سویی میان اهل سنت و شیعه بر سر منابع استنباط اختلافی کهن دیده می شود این در حالی است که در منابع سنیان در کنار کتاب و سنت به عنوان بنیادی ترین سر چشمه های راه یافتن به آموزه های دینی و گزاره ای فقهی، از دلایل عقلی چون قیاس، استحسان، استدلال و غیره سخن به میان می آید و از سوی دیگر در جهان اندیشه­ی شیعی پس از کتاب و سنت، سخن از دلیلی به نام دلیل عقل در میان است. در درون هر یک از دو مکتب یاد شده البته نزاع­هایی با همان گستردگی و اهمیت که میان مکتب­ها به چشم می­خورد وجود دارد.

کلید واژه ها:عقل، حسن و قبح عقلی، قاعده ملازمه، قیاس، استحسان.

مقدمه

سالهاست که دل مشغولی بسیاری ازاهل فکر و قلم بشر معاصر اندیشه، کاوش، و گفتگو درباره نسبت میان آموزه های وحیانی با نیازهای انسانی و دست آوردهای علمی و عقلی بشر است. بخش انبوهی از مقاله ها و کتاب هایی که در جامعه علمی امروز ما منتشر می شوند، به نسبت میان عقل و دین و سازگاری و ناسازگاری آن می پردازند. نگاه به نسبت یاد شده در زمینه های متفاوت فکری، عناوین گوناگونی دارد که هر یک زاویه ای از ابعاد و لایه های بحث یاد شده هستند. مسائلی چون آزادی در اسلام،مردم سالاری دینی، اسلام و حقوق بشر، عقلانیت و دین داری، علم و دین و.. گوهر مشترک این دست مباحث پرداختن به تعامل و شرایط میان دین و عقل است که هر کدام از چشم انداز ویژه خود آن را بررسی می کنند. این بحث ها نشان حقیقی بودن ریشه دین ژرفای وجود آدمی است، چرا که بشر معاصر به رغم دستاوردهای شگرف علمی، نتوانسته است خاطر خود را بابت دین آسوده کند و آن را به کناری نهد و تنها به بحث تاریخی در باره آن بسنده کند ! آیا امکان دارد چیزی حقیت نداشته باشد ولی از آغاز آفرینش آدمی، تا کنون همچنان زنده و جاری و کند و کاو در باره آن پیوسته داغ و تازه باشد؟ ! آن افسانه است که زود به پایان می رسد و دل زدگی می آورد و آنچه حقیقت است، بی کران و با طراوت خواهد ماند.

با این همه، در میراث مکتوب پیشینیان و هم در آثار پیشینیان، دو نکته عمده خود نمایی می کند:

1- می توان گفت: به همان اندازه که حقیقت عقل حقیقی ژرف و گسترده دامن است نزاع در باره میدان گشودن بر آن در عرضة باورها و برداشتها و به ویژه در برخورد با متون دینی و آموزه های آسمانی نزاعی فرا گیر و آمیخته به پیچیدگیهاست. تنها در جهان اندیشه اسلامی آن هم در قلمرو و دانش اصول و فقه، از سویی میان اهل سنت و شیعه بر سر منابع استنباط اختلافی کهن دیده می شود و در حالی­که در منابع سنیان در کنار کتاب و سنت به عنوان بنیادی ترین سر چشمه های ره یافتن به آموزه های دینی و گزاره های فقهی، از دلایلی عقلی چون قیاس، استحسان، استصلاح،استدلال و… سخن به میان می آید و از سویی دیگر درجهان اندیشه ی شیعی پس از کتاب و سنت، سخن از دلیلی به نام دلیلی عقلی در میان است.

در درون هر یک از دو مکتب یاد شده نیز البته نزاعهای با همان گستردگی و اهمیت که میان مکتب ها به چشم می­خورد وجود دارد، در این میان مکتبی که به تکیه زدن بر ادله عقلی نامور شده مذهبهای متفاوت نگرشی نا همانند به قلمرو و عقل و ادله عقلی دارند، چونان که برای نمونه در برخورد با قیاس و اینکه قلمرو آن چیست به سختی با همدیگر اختلاف می­ورزند، یا در باره ی استحسان به فراوانی همدیگر را نقد می کنند و در مکتبی که «دلایلی چهارگانه» شعار آن شده است برخی در عمل تنها از اعتبار دو منبع کتاب و سنت می گویند.

افزون بر این نزاع که در ورای کتاب و سنت است، در آن دو سر چشمه و حیانی نیز چگونگی نگریستن به کارکردهای عقلی، خاستگاه دیدگاهی متفاوت شده و از این روی در دانستن برداشت ها از متون کتاب و سنت و دامنه ی حجیت و اعتبار هر یک از این دو مسلک هایی متفاوت در پیش گرفته شده است.

2-شاید به همین سبب مسأله یاد شده و در کنار آن بر خورد احتیاط آمیز دین و برداشت های مستند به متون دینی، جایگاه عقل و حتی تفسیر واژه آن و تبین قلمرو اعتبار آن با ابهامهایی فراوانی همزاد و همپای بوده است ؛ و چه بسا که در این میان وجود این ابهامها بر دامنه نزاع افزوده و گسترش دامنه نزاع نیز در برابر، این ابهامها را دو چندان ساخته است.

به هر ترتیب باید تلاش کرد جایگاه راستین عقل باز شناخته شود و حلقة وسط این افراط و تفریط آشکار گردد؛ نه بریده از عقل و نه بریده با عقل. این حلقة میانه است که یک سر آن توانایی و سر دیگر آن ناتوانی است که از ترکیب این توانایی و ناتوانی به نتیجه مطلوب خواهیم رسید.

این پژوهش تحت عنوان:«نقش عقل در فقه شیعه و تفاوت آن با اهل سنت» مشتمل بر چکیده، مقدمه و هفت فصل به ترتیب زیر به همراه یک نتیجه­گیری است.

– فصل اوّل به طرح مفاهیم و کلیات تحقیق می­پردازد.

– فصل دوّم به طرح کلیاتی در مورد عقل به بحث و بررسی می­پردازد.

– فصل سوّم تحت عنوان «دلیل عقل، قاعدۀ ملازمه و کشف یقینی حکم شرع» به تبین و توضیح دلیل عقل و قاعده ملازمه می­پردازد.

– فصل چهارم به بررسی نگرش تاریخی عقل­گرایی در فقه اهل سنت و شیعه
می­پردازد.

– فصل پنجم به مسأله قیاس و در فصل ششم به مسئله استحسان در فقه
می­پردازد و در فصل آخر به بررسی عقل و دیگر عرصه­های می­پردازد.

فصل اول

مفاهیم و کلیات طرح تحقیق

1-1- بیان مسأله

روشن بودن ابعاد عنوان پژوهش، مهمترین گام در تحقیق است و نقطه ی آغازین هر پژوهشی با یک پرسش، چهره می نماید؛ از این رو شایسته است آن پرسش، روشن و سوگیرانه باشد، اگر چه پاسخ آن مبهم باشد، آدمی دست کم باید بداند به دنبال چیست و گم شده اش کدام است؟ اگر چه نداند کجاست! یکی از عواملی که می تواند به شفافیت عنوان پژوهش، کمکی شایان کند، روشن بودن واژگان عنوان است که آشکار می کند در جست و جوی چه چیزهایی بوده و کجا می توان آنها را یافت و پاسخ چیست؟

تبیین عنوان، پژوهشگر را از بی راهه و گاه از کج روی باز در داشته و راه را هموار می سازد. برای نمونه، جست و جوی ریشه ی لغوی واژه و پس از آن، بررسی روند دگرگونی های احتمالی آن در قلمروهای متعدد و پیوند معنای لغوی با آن دگرگونی ها و از سوی دیگر، بررسی واژگانی که نزدیک به کلمه های به کار رفته در موضوع پژوهش است، می تواند خواسته ی پژوهشگر را شفاف کرده، او را آسانتر و دقیق تر به مقصد برساند.

جست و جوهای علمی نشان داده، نگاه تاریخی به هر مسأله، امر شایسته و در برخی موارد گریز ناپذیر است. پاره ای پرسشهای علمی، بسان بیماری روانی است که درمان و چارجویی آن، در گرو گزارش گذشته آن است، زیرا پاره ای از مسائل، پروردة نیازهای هستند که در گذر زمان سر بر آورده اند و آگاهی از پیشینه آنها می تواند فروزنده روشنایی، فرا روی اکنون قرار گیرد و راه گشای بن بست ها باشد.

مسئله نقش عقل در دست یابی به احکام، در شمار این گونه مسائل است، زیرا پناه آوردن به نیروی خرد و اندیشه بدست آوردن زمان است و بدین رو نیز در پیشینه خود فراز و فرودهایی را به همراه داشته است. چنانکه لغت شناسان برای واژه عقل معانی گوناگونی ذکر کرده اند ؛ مثلاً خلیل بن احمد می گوید: « العقل نقیض الجهل» (خلیل بن احمد، کتاب العین، ص565)، یا محمد باقر مجلسی می گوید: «عقل به بند کشیدن جهل است» (مجلسی، بحار الاانوار، جلد 1، ص117).

در این نوشتار سعی بر آن است تا گزارشی از روند نقش آفرینی عقل، از گذشته تا کنون از دیدگاه اهل تسنن و تشیع، ارائه دهیم و به رخدادهای فکری اهل سنت، به ویژه عقل آشنا شویم و تفاوتش با مفهوم دلیل عقل نزد شیعه آشکار شود و هم چنین به رویدادهای اندیشه ای تشیع و جایگاه عقل در فقه امامیه می پردازیم تا روشن شود آنچه پیش رو داریم از کجا و چرا پدید آمده است ؟

این نوشتار جایگاه عقل در فقه امامیه و تفاوت آن با نظرات اهل سنت بیان می کند و با نظر به اهمیت موضوع و پیشینه کاربرد آن به پژوهش می پردازد.

1-2- سؤالات تحقیق

الف- سؤالات اصلی

1-مفهوم و ماهیت عقل فقهی چیست؟

2-آیا از نظر امامیه عقل توانایی استنباط احکام را دارد و اگر داشته باشد قلمرو آن تا کجاست ؟

3-منظور از عقل نزد اهل سنت چیست؟

4-آیا عقل به عنوان منبع استنباط حکم نزد اهل تسنن و تشیع پذیرفته شده است ؟

ب- سؤالات فرعی

1- مقصود از قیاس و استحسان چیست؟

2- با تو جه به گستردگی مباحث قیاس و استحسان در فقه اهل سنت، آیا این دو منبع در فقه شیعه به طور کلی مطرودند؟

1-3- سابقة تحقیق