3-1-1- عروض ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد. 55

3-1-2- وزن چند شعر دیگر فروغ. 61

3-2-ابداعات و ابتکارات فروغ. 102

3-3-انواع جناس در اشعار فروغ. 120

3-4- وضع واژه های بسامدی در اشعار فروغ-موسیقی درونی……123

3-5- واج آرایی.. 131

فصل چهارم: بررسی قوافی در اشعار فروغ

4- 1-قافیه در اشعار فروغ. 138

4-1-1- تشخصی که قافیه به کلمات خاص هر شعر می بخشد : 142

4-1-2-زیبایی معنوی یا تنوع در عین وحدت : 144

4-1-3-استحکام شعر : 147

4-1-4-جدا کردن و تشخص مصراعها : 150

4-2-تداعی معانی : 152

4-3-توجه دادن به زیبایی ذاتی کلمات : 153

4-4-تناسب و قرینه سازی : 154

4-5- القاء مفهوم از راه آهنگ کلمات : 156

فصل پنجم: برر سی قوالب شعر فروغ فرخ زاد

5-1-قالب در شعر فروغ فرخ زاد. 181

5-1-1-قالب نیمه سنتی.. 181

5-1-2-قالب چهارپاره نو. 187

5-1-3- (عامی-آهنگی) 191

5-1-4-نیمایی.. 193

5-1-5- نیمایی نو(سبک شخصی فروغ) 193

فصل ششم

نتیجه ­گیری ….206

منابع: 215

چکیده

زبان فروغ زبانی است آهنگین و ملایم و صمیمانه و روان، شاید نزدیک ترین زبان ادبی به طبیعت، کلام عادی باشد که آن همه نیما به آن سفارش می کرد و همین زبان است که بیشتر موسیقی خود را از موسیقی مکالمه و روایت گرفته است تا از عروض.

و گاهی «فروغ» برای حفظ این آهنگ طبیعی، قوانین عروض رسمی را به صورت طبیعی رعایت نکرده است. این زبان از طرف دیگر زبانی است سخت عاطفی و مؤثر، چون از دل برآمده و بوی صداقت و صمیمت می دهد، همان که خودش می گفت : «شعر صمیمانه نه فاضلانه».

زبان شیرین فروغ، زبانی است منبعث از مکالمات روزانه مردم و گفتگوهای عادی در محیط طبیعی زندگانی. و موسیقی شعر برگرفته از زبان است و باید موسیقی مأنوس مردم همان روزگار باشد. به همین دلیل است که اشعار زیبا و دلنشین فروغ، در ما احساسی به وجود می آورد که اشعار بسیار عالی تر دوره های قدیم از ایجاد آن قاصرند.

خودِ فروغ به زبان خاص خود و اصولاً اهمیت زبان در انتقال احساس و ایجاد موسیقی توجه داشت و گفتگوهای وی در توضیح مطلب فوق مهر تأکید را می کوبد :

«اگر دید، دید امروزی باشد، زبان هم کلمات خودش را پیدا می کند و وقتی زبان یکدست و صمیمی شد، وزن خودش را با خودش می آورد و به وزن های متداول تحمیل می کند. (شمیسا، 1376 : 98 – 96) آنچه معلوم است این است که فروغ برای عروض و وزن ارزشی قائل نیست و می گوید : «لازم نیست وزن و قافیه را رعایت کنی. سعی کن با ریتم کلمات، یک حرکت کلی به وجود بیاوری که شنیدنی باشد، یعنی در گوش تبدیل به یک نوع شود. »

فروغ، با ذوق و قریحه خدادادی خود مؤفق به ابداع چندین وزن عروضی تازه شد و نیز چند وزن نادر دارد با اینکه می گفت : «من هیچ اوزان عروضی نخوانده ام».

واژگان کلیدی : فروغ- موسیقی – عروض – قافیه.

«فــصل اول»

کلیات تحقیــق

1-1-مقدمه:

در این رساله موسیقی شعر فروغ فرخ­زاد، با نگاهی سبک شناسانه مورد بررسی قرار گرفته­است. با توجّه به اینکه طبیعی بودن، جزء مؤلفه­های اساسی در همة­ عناصر شعری اوست، موسیقی نیز در بافتی کاملاً طبیعی و حسّی ارائه شده که در این نوشتار برجستگی و تمایز وزن شخصی ( موسیقی بیرونی) شعر او و نیز به نقش قافیه و ردیف به عنوان ارکان موسیقی کناری و برجستگی خاص موسیقی درونی، علی الخصوص تکرار در همه سطوح، پرداخته شده­است.

فروغ شاعر زندگی است و گوشه­های بکر آن را زیسته و سروده است، پس طبیعی است در شعر او همه چیز طبیعی باشد. از جمله موسیقی که کارکرد درست آن از جنبه­های قدرتمند شعرهایش است. وزن عروضی و نیمایی، آشکارترین شکل موسیقی در شعر فارسی است که مبنای وزن عروضی، همسانی و تساوی ارکان عروضی و اساس وزن نیمایی، مبتنی بر عدم لزوم همگونی مصراع­هاست. یکسانی زحاف در رکن آخر وزن، در همة مصراع­های یک شعر در عروض سنتّی لازم است و در شعر نیمایی به دلیل شکستن وزن و عدم تساوی ارکان، زحاف رکن آخر در مصراع­های شعر می­تواند متغیّر باشد. البته هر ابزاری را که شاعر در شعر استفاده کند تا کلام را از سیاق طبیعی نثر خارج سازد و در آن طنین و تناسب ایجاد کند، از گونة موسیقی شعر محسوب می­شود.

اگر بخواهیم شاعران طراز اول شعر فارسی را از بدو پیدایش تاکنون، به اعتبار سبک های مختلف شعر فارسی برشماریم، بدون شک ناگزیر به اقرار این حقیقت خواهیم شد که چند تن از بزرگان شعر فارسی در قرن حاضر می زیسته اند و یکی از ایشان «فروغ فرخ زاد» است.

خوشبختانه «فروغ» در مورد شعر، ذهنی باز و بدون تعصب داشت و درباره اشعار خود انتقادهای تندی دارد. یک جا می گوید : «می خواهم بگویم که حتی بعد از خواندن نیما هم، من شعرهای بد خیلی زیاد گفته ام»

موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست. بلکه در نوع پیوستگی کلمات با یکدیگر و ایقاعهای شعر، موسیقی شگفت انگیزی احساس می شود که کم از موسیقی وزن شعر نیست. زیرا موسیقی شعر دامنه پهناوری دارد و می توان آن را در چهار صورت مورد بررسی قرار داد :

• موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیه ها.

• موسیقی کناری که قافیه و ردیف را شامل می شود و آنچه در حکم آن است و تکرارها.

• موسیقی داخلی یا درونی که عبارتست از هماهنگی و نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر. به بیان دیگر مجموعة هماهنگی هایی که از طریق وحدت و تضاد صامت ها و مصوت های کلمات یک شعر پدید می آید مانند انواع جناس ها.

• موسیقی معنوی که ارتباط هایی پنهانی یک مصراع یا لخت از رهگذر انواع تضادها و تقابل ها پدید می آید.

• 

وزن، موسیقی بیرونیِ شعر را ایجاد می کند و ایقاعهای کلمات موسیقی درونیِ آن را البته موسیقی داخلی را با موازین عروضی نمی توان سنجید و همان است که استاد لامبورن lamborn می گوید : موسیقی درونی که در شعر پیدا می شود از وزن و نظم وسیعتر است و چه بسا شعرهایی که از نظر نت موسیقی مساوی هستند و از نظر موسیقی اصوات کلمات و موسیقی درونی متفاوت اند و حتی هر بیت از یک شعر ممکن است موسیقی خاصی داشته باشد که با موسیقی درونیِ بیت دیگر متفاوت باشد»

این پایان نامه به برررسی و نقد موسیقی فروغ و توضیحی در مورد جنبه های شاعری او و همچنین به بحث های عروضی شعر فروغ می پردازد.

مقصود و منظور نگارنده از انتخاب این موضوع قرار دادن اطلاعاتی تازه و نو در اختیار خوانندگان گرامی است. هر چند که این رساله باز هم جای بحث و گفتگو و جستجو دارد.

در ابتدا کل دیوان فروغ را تقطیع نموده و سپس از منابع مختلف یاری جستم. این رساله شامل 6 فصل می باشد که فصل اول آن مربوط به کلیات تحقیق است. فصل دوم که شامل 3 بخش در مورد زندگینامه، شعر و اندیشة فروغ است.

فصل سوم که شامل5 بخش بوده و به بررسی اوزان کل دیوان فروغ می پردازد.

درفصل چهارم به بررسی قوافی اشعار فروغ پرداختم.

فصل پنجم اختصاص دارد به قوالب شعری فروغ که مورد بررسی قرار گرفته است.

و در نهایت فصل ششم نتیجه گیری از کل این فصول است.

با تمام تلاشی که در این زمینه انجام داده ام، به یقین این رساله هنوز هم ناقص بوده و باز هم جای بحث و گفتگو و ادامه را دارد. امید آن است که خوانندگان محترم هرگونه کمی و کاستی در این رساله را به دیده اغماض بنگرند.

1-2-بیان مساله:

موسیقی شعر، دامنة پهناوری دارد. گویا نخستین عاملی که مایة رستاخیز کلمه ها در زبان شده و انسان ابتدایی را به شگفتی واداشته است، همین کاربرد موسیقی در نظام واژه ها بوده است.

هر مجموعۀ گفتار از مقداری عناصر آوایی و صوتی به وجود آمده است و این مجموعه آوایی و صوتی ممکن است با یکدیگر یا بعضی از آنها، با بعضی دیگر، توازنها یا تناسب هایی داشته باشند و در رابطه ای که اجزایش – بلحاظ انواع تناسب ها – با یکدیگر می توانند داشته باشند دارای انواع موسیقی های زبانی نیز می تواند باشد و ما بعضی از این انواع شناخته شدۀ تناسب ها را به اختصار در ذیل مورد اشاره قرار می دهیم :

الف ) وزن : اهل هر زبانی وزن شعر خود را در تناسب هایی خاص احساس می کنند که اهل زبان دیگر ممکن است آن تناسب را احساس نکنند.

ب ) قافیه : همان مجموعه آوایی، گذشته از وزن، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتها، در مقاطع خاصی – وسط یا آخر و حتی اول هر قسمت – می توانند تناسب دیگری هم داشته باشند که خود صورت دیگری از موسیقی شعر است و آن را قافیه (به معنی عام کلمه که شامل قافیه های میانین هم می شود) می خوانیم.

ج) ردیف : شکل دیگری از موسیقی شعر است که در حقیقت تکمیل موسیقی قافیه است یا شکل غنی تر شدة قافیه هاست.

د) هماهنگی های صوتی : همان مجموعة عناصر آوایی، بلحاظ اشتراک صامتها و مصوتهای موجود در داخل سراسر زنجیرةگفتار، و نه در مقاطع خاصی، امکان تناسب های دیگری هم در آن می رود مثل اینکه مصوت «او» یا «آ» یا «ای» و مثلاً صامت سین یا شین یا میم اگر به تناسب خاصی تکرار شود خود جلوة دیگری از موسیقی شعر است و عاملی در رستاخیز کلمه ها. سهم بسیار عمده ای از موسیقی شعر در همین بخش هماهنگی های صوتی عبارات نهفته است که اندکی از آن را قدما در مباحث مربوط به انواع جناسها مطرح کرده اند.

هیچ ملّتی را نمی شناسیم که از موسیقی بی بهره باشد پس باید بپذیریم که موسیقی پدیده ای در فطرت آدمی است. عواملی که آدمی را به جستجوی موسیقی می کشانده است همان کششهایی است که او را وادار به گفتن شعر می کرده است و پیوند ایندو سخت استوار است. زیرا شعر در حقیقت موسیقی کلمه ها و لفظ هاست و غنا، موسیقی الحان و آهنگها.

از آنجایی که بحث درباره موسیقی بیرونی، کناری، داخلی و معنوی در اغلب کتابها آمده است در همین راستا سعی خواهد شد در این رساله دربارة ابداعات و ابتکارات فروغ فرخ زاد در وزن شعر معاصر بحث بیشتری به میان آید.

«وزن شعر یا عروض، چیزی جدا از شعر نیست و چیزی نیست که ثابت و غیر قابل تغییر و دگرگونی باشد و باید به این نکته توجه داشت که علم عروض مقدم بر شعر نیست…» (ترابی، ضیاء الدین، 1375 : 36).

هر اثر هنری، منطقی خاص خود دارد و هیچ شعر بزرگ و حتی خوب نمی تواند اندیشه ای را در خود نپرورده باشد. شعر فروغ، جدای از وزن و عروض و موسیقی، شعری است که فکر کردن و نگاه کردن و حس کردن و دیدن را به ما یاد می دهد.

شعر فروغ، شعری است دارای ساختی استوار و جوهری ناب که همواره خواننده را از پنجره های تصاویر گوناگون و بر جاده های مصراع های رنگارنگ به تماشا و حرکت وا داشته و وا می دارد.

آنچه مسلم است همه وزن هایی که با الهام مصراع اول به ذهن شاعر می گذرد و او را به رعایت وزن الهام شده مجبور می کند، از جریان ناخودآگاهی سرچشمه می گیرد که با تمامی احساسهای شدید و هیجانات روحی و ذهنی که نتیجة برخورد حواس اوست با اشیاء و تصاویر آنی و فرار، رابطه مستقیم دارد و همین است که وزنها تندند و گاهی حتی تندتر از آن که بتوان آنها را به همان کیفیت که در مصراع نخست شکل گرفته اند، دنبال کرد و ادامه داد. این است که جویبار کلمات مترنّم از مسیر عروضی خود می گریزند و منحرف می شوند.

تمام روز در آئینه گریه می کردم

که آغازی است صاف و بی سکون یا سکته. اما بعد :

که چون حبابهای کف صابون

که در صورت کشش «که» آغاز مصراع، درست است اما در غیر از وزن مصراع آغاز «یا»

و از شکافهای کهنه، دلم را به نام می خواند.

که سکته ای تند دارد و گریز آن از چهارچوب اوزان عروضی پیداست و نشان دهندة اینکه فروغ نمی تواند همة این تصاویر تند و فرار و همه آن حرفهایی را که در این آب و خاک، در عالم شعر تازگی دارد، در شکلهای عروضی اوزان بگیرد و بپرورد. (حقوقی، 1387 : 336 – 308)

اگر بتوانیم به گفتة محمد حقوقی – در هم ریختگی اوزان عروضی را «حسی» یا گفتاری بنامیم، مشروط بر اینکه بهانه ای به دست ناآگاهان ندهد، موسیقی کلام فروغ با همه آشفتگی های وزنی، گوهری ناب و با ارزش به شمار می آید، وچه بسا اینکه اگر اجل به وی مهلت می داد، به یقین یکی از پرچمداران شعر نیمایی می شد.

1 – 3- پرسش های تحقیق:

در این پژوهش به سئوالات زیر پاسخ داده می شود :

• آیا اشعار فروغ از ساختی استوار و منطقی برخوردار است؟

• آیا می­توان تلاش فروغ در آفرینش موسیقی جدید در کلام و نوآوری در پهنة موسیقی زبان را ناشی از عدم توان وی در برخورد با وزن عروض تلقی کرد؟

• آیا وزن شعر چیزی جز حرکت کلی و آهنگین کلمات است؟

• آْیا شاعر می­تواند در صورت داشتن ذهن موسیقایی با استفاده از امکانات موجود در زبان به خلق اوزان جدید بپردازد؟

• آیا می­توان علاوه بر آخر مصراع، در اول و وسط مصراع­ها نیز توسع اعمال گردد؟

• اشعار فروغ فرخ­زاد در چه وزن و بحرهایی سروده شده است؟

1- 4- اهمیت و ضرورت تحقیق :

این تحقیق به دلیل نشان دادن توان شاعری فروغ در پرداختن به وزن عروضی و نیز ابداع و نوآوری های وی در محدودة قواعد عروضی با استفاده از کلید اختیارات مجاز شاعری و کلیة زحافات رایج و حتی غیرمتداول ولی قابل تصور و وقوع افاعیل عروضی و ترکیب دو یا چند وزن و با بهره گیری از امکان تکرار افاعیل یا برخی از آن در قسمت های مختلف هر مصراع، به خوانندگان محترم است.

1- 5 -پیشینه تحقیق :

تاکنون رسالة مستقلی در این رابطه نوشته نشده است.

1 – 6- اهداف تحقیق :

1- هدف از تنظیم و تدوین رساله این است که در تقطیع شعر فارسی چه کل و چه نو باید این واقعیت را در نظر داشت که اولاً موسیقی شعر تنها محدود به آن نیست که به وزن عروضی مشهور شده و اساس وزن شعر فارسی را تشکیل داده است. ثانیاً زبان فارسی، زبانی است هجایی که از نظر ساخت و ترکیب با قوالب یا همان افاعیل عروض شعر که از زبان و شعر عرب اقتباس شده، دقیقاً قابل تطبیق نیست.

2 – پس از انجام این رساله، خوانندگان محترم می توانند اطلاعاتی را در مورد عنوان این رساله دریافت نمایند و دریابند که فروغ به سرودن شعری مؤفّق شده که از همة امکانات نهفته در بعد موسیقایی و وزن و آهنگ شعر استفاده کرده است.

3 – این تحقیق از آن جهت که مطالبی را در مورد اختیارات بدیع شاعری بازگو می کند، دارای اهمیت است.

1- 7 – فرضیه های تحقیق:

• اشعار فروغ در عین سادگی و روانی از ساختن استوار و منطقی برخوردار است. اشعار با بیانی ساده و به گونة خاطره نگاری آغاز می­شود و دارای لحنی روایی است.

• امکان نوآوری در وزن شعر وجود دارد.

• وزن، چیزی نیست جز حرکت کلی و آهنگین کلمات که در نهایت در گوش شنونده به نوعی وزن و موسیقی منتهی می­شود.

• وزن شعر صرفاً محدود به اوزان شناخته شدة پیشین و مذکور در کتابهای عروض شعر نیست.

• فروغ بیش از هر چیز در پی توسعه بخشیدن به وزن در اول و وسط و پایان مصراع است.

• اکثر اشعار فروغ در بحر مضارع و مجتث است.

1-8 -تعاریف واژه های کلیدی :

فروغ: فروغ فرخ زاد در سیزدهم(پانزدهم) دی ماه سال 1313 از حاصل پیوند سرهنگ محمد فرخ زاد و توران وزیری تبار که زندگی مالی متوسطی داشتند، در تهران چشم به جهان گشود. او دو برادر به نام های امیر و فریدون و یک خواهر به نام پوران داشت.