4- مشروعیت جهت……………………………………………………………………………………………………………. 15

بند دوم : شرایط اختصاصی عقد بیمه………………………………………………………………………………. 15

1- احراز نفع بیمه­ای………………………………………………………………………………………………………….. 16

2- خطر موضوع بیمه…………………………………………………………………………………………………………. 17

مبحث سوم: ارائه اطلاعات از سوی طرفین در حقوق قراردادها…………………………………. 18

گفتار اول : بررسی نظریه لزوم ارائه اطلاعات از سوی طرفین قرارداد……………………………. 18

بند اول : چگونگی شکل­گیری نظریه تعهد به ارائه اطلاعات…………………………………………… 19

بند دوم : مفهوم و هدف شناسایی وظیفه ارائه اطلاعات…………………………………………………. 19

گفتار دوم : مصادیق پذیرش تعهد ارائه اطلاعات در فقه و حقوق ایران…………………………. 20

بند اول : در فقه…………………………………………………………………………………………………………………… 21

بند دوم : در قوانین موضوعه……………………………………………………………………………………………… 22

فصل دوم : تعهدات اطلاعاتی در حقوققراردادهای بیمه

مبحث اول :جایگاه اطلاعات و اظهارات طرفین در قرارداد بیمه………………………………….. 25

گفتار اول : تحولات تعهدات اطلاعاتی در حقوق قراردادهای بیمه ……………………………….. 25

بند اول : رژیم سنتی …………………………………………………………………………………………………………. 26

بند دوم : رژیم نوین …………………………………………………………………………………………………………… 26

گفتار دوم : تعهدات اطلاعاتی در متون قانونی بیمه­ای……………………………………………………. 27

مبحث دوم: مبانی وظیفه ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه……………………………………………… 28

گفتار اول : ابتنای بیمه بر حد اعلای حسن­نیت………………………………………………………………. 28

بند اول : مفهوم شناسی حسن­نیت ………………………………………………………………………………….. 28

بند دوم : پیشینه اصل حسن­نیت در حقوق قراردادها…………………………………………………….. 29

بند سوم : جایگاه اصل حسن­نیت در قرارداد بیمه…………………………………………………………… 32

گفتار دوم : شروط قراردادی……………………………………………………………………………………………….. 35

گفتار سوم : عرف و اقتضای اوضاع احوال ……………………………………………………………………….. 36

گفتار چهارم : قانون ……………………………………………………………………………………………………………. 37

مبحث سوم :قلمروی تعهد ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه…………………………………………… 38

گفتار اول : معیار تشخیص محدوده تعهد ارائه اطلاعات………………………………………………….. 38

بند اول : محدود بودن تعهد به اطلاعات و حقایق عمده…………………………………………………. 39

بند دوم : درجه تاثیر بر طرف مقابل………………………………………………………………………………….. 39

گفتار دوم : حقایقی که نیازمند افشا نیستند……………………………………………………………………. 42

بند اول : آگاهی طرف مقابل………………………………………………………………………………………………. 42

بند دوم : اعراض طرف مقابل……………………………………………………………………………………………… 44

بند سوم : حقایق غیر­مرتبط با قرارداد………………………………………………………………………………. 48

بند چهارم : اطلاعات مربوط به کاهش خطر…………………………………………………………………….. 48

گفتار سوم : محدوده زمانی تعهدات اطلاعاتی در قرارداد بیمه ……………………………………… 49

بند اول : انعقاد قرارداد………………………………………………………………………………………………………… 49

بند دوم : اصلاح یا گسترش قرارداد موجود……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 51

بند سوم : تجدید اعتبار قرارداد…………………………………………………………………………………………. 51

مبحث چهارم :تکالیف و تعهدات اطلاعاتی بیمه­گر………………………………………………………. 52

گفتار اول : اهداف و دلایل شناسایی تعهدات اطلاعاتی برای بیمه­گر…………………………….. 52

بند اول : اهداف …………………………………………………………………………………………………………………. 53

بند دوم : دلایل ………………………………………………………………………………………………………………….. 54

1- الحاقی بودن قرارداد بیمه…………………………………………………………………………………………….. 54

2- تخصصی بودن قرارداد بیمه………………………………………………………………………………………….. 55

3- جنبه حمایتی داشتن قرارداد بیمه…………………………………………………………………………….. 56

گفتار دوم : کیفیت ایفای تعهدات اطلاعاتی بیمه­گر………………………………………………………… 57

بند اول : افشای به­موقع و قابل اطمینان…………………………………………………………………………… 57

بند دوم : موضع­گیری شفاف و قابل فهم…………………………………………………………………………… 58

بند سوم : استفاده از زبان ساده و پرهیز از ابهام………………………………………………………………. 59

گفتار سوم : مواردی كه باید افشا شود………………………………………………………………………………. 60

بند اول : لزوم افشای حقایق مربوط به خود……………………………………………………………………. 60

بند دوم : آشنا كردن بیمه­گذار با حقوق و تكالیف خود …………………………………………………. 62

بند سوم : ارائه اطلاعات مشاوره­ای……………………………………………………………………………………. 63

مبحث پنجم: تکالیف و تعهدات اطلاعاتی بیمه­گذار ……………………………………………………. 64

گفتار اول : بیان حقایق عمده قبل از انعقاد قرارداد بیمه………………………………………………… 64

گفتار دوم : اعلام تشدید خطر یا تغییر اوضاع احوال………………………………………………………. 67

بند اول : تشدید خطر در نتیجه عمل بیمه­گذار …………………………………………………………….. 68

بند دوم : تشدید خطر در نتیجه عمل شخص ثالث ……………………………………………………….. 68

بند سوم : موارد تشدید خطر ……………………………………………………………………………………………. 69

گفتار سوم : اعلام وقوع حادثه…………………………………………………………………………………………… 70

مبحث ششم: تکالیف و تعهدات اطلاعاتی اشخاص ثالث…………………………………………….. 71

گفتار اول : تعهدات اطلاعاتی واسطه­ها ……………………………………………………………………………. 71

بند اول : دلالان(كارگزاران بیمه)……………………………………………………………………………………….. 72

بند دوم : نمایندگی­های شركت بیمه………………………………………………………………………………… 73

بند سوم : كیفیت اجرای تعهدات اطلاعاتی واسطه­ها……………………………………………………… 74

گفتار دوم : تعهدات اطلاعاتی نماینده بیمه­گذار………………………………………………………………. 75

گفتار سوم : نقش بیمه مركزی ایران در ارائه اطلاعات بیمه­ای………………………………………. 78

فصل سوم :مسئولیت ناشی از نقض تعهدات اطلاعاتی در قرارداد بیمه و ضمانت

اجراهای آن

مبحث اول :تعریف مسئولیت مدنی و شرایط تحقق آن……………………………………………….. 81

گفتار اول : تعریف مسئولیت مدنی……………………………………………………………………………………. 82

گفتار دوم : شرایط عمومی تحقق مسئولیت……………………………………………………………………… 82

بند اول : فعل زیان بار…………………………………………………………………………………………………………. 82

بند دوم : ورود زیان…………………………………………………………………………………………………………….. 83

بند سوم : رابطه سببیت…………………………………………………………………………………………………….. 83

مبحث دوم: شرایط اختصاصی مسئولیت نقض تعهدات اطلاعاتی در قرارداد بیمه……. 83

گفتار اول : وجود اظهارات خلاف واقع………………………………………………………………………………. 84

گفتار دوم : بیان نادرست یا کتمان حقایق در مورد یك واقعیت موجود………………………… 85

بند اول : اظهارات راجع به عمل یا قصد مربوط به آینده………………………………………………… 85

بند دوم : اظهار عقیده یا اظهارات مبالغه­آمیز……………………………………………………………………. 85

بند سوم : اظهارات راجع به قانون……………………………………………………………………………………… 86

گفتار سوم : انعقاد قرارداد بیمه با اتکا و اعتماد بر اظهارات خلاف واقع ……………….. 87

مبحث سوم :ضمانت اجرای نقض تعهدات اطلاعاتی بیمه­گر………………………………………. 87

گفتار اول : تفسیر موارد ابهام علیه تنظیم­كننده سند……………………………………………………… 87

بند اول : مفهوم تفسیر علیه تنظیم­كننده سند………………………………………………………………… 88

بند دوم : موارد ابهام در بیمه­نامه ……………………………………………………………………………………… 88

بند سوم : عدم تسری قاعده در بیمه­نامه­های تنظیم شده توسط بیمه­گذار یا دلال…….. 89

گفتار دوم : حق فسخ بیمه­گذار و قابلیت استرداد حق­بیمه­های پرداختی…………………….. 90

گفتار سوم : مطالبه خسارت……………………………………………………………………………………………….. 91

گفتار چهارم : ابطال پروانه بیمه­گری…………………………………………………………………………………. 92

مبحث چهارم :ضمانت اجرای نقض تعهدات اطلاعاتی بیمه­گذار………………………………… 93

گفتار اول : بطلان قرارداد…………………………………………………………………………………………………… 93

بند اول : نقض عمدی تعهدات اطلاعاتی …………………………………………………………………………. 94

بند دوم : بیمه متقلبانه خطر ایجاد شده قبل از انعقاد قرارداد……………………………………… 95

گفتار دوم : دریافت حق­بیمه اضافی و یا فسخ قرارداد…………………………………………………… 96

گفتار سوم : پوشش نسبی زیان ناشی از وقوع خطر موضوع بیمه…………………………………. 98

گفتار چهارم : اثر اظهارات خلاف واقع بیمه­گذار بر بیمه­گران بعدی……………………………… 100

بند اول : تعریف بیمه اتکایی و شرایط آن………………………………………………………………………… 100

بند دوم : قابلیت استناد بیمه­گران اتکایی به اظهارات بیمه­گذار اصلی…………………………… 102

نتیجه­گیری…………………………………………………………………………………………………………………………… 104

پیشنهادات و راهكارها…………………………………………………………………………………………………………. 105

فهرست منابع و ماخذ………………………………………………………………. 106

مقدمه

بیمه به عنوان نهادی كه می­تواند نوعی آرامش و امنیت خاطر را برای افراد جامعه در بر داشته باشد از گذشته تا به امروز مورد توجه قرار داشته است. رابطه­ای که در قالب قرارداد بیمه بین بیمه­گر و بیمه­گذار برقرار می­شود، حقوق و تكالیف بسیاری را برای طرفین به دنبال خواهد داشت. در این بین برخی تكالیف از اهمیت ویژه برخوردارند و عدم ایفای آنها ممکن است اعتبار قرارداد را متزلزل نماید. تعهد به ارائه اطلاعات تكلیفی از این دست است كه متقابلا بر عهده طرفین قرارداد قرار می­گیرد.

در قرارداد بیمه طرفین در شرایط خاصی از لحاظ اطلاعاتی قرار دارند، بطوری كه كسب اطلاعات برای آنها از هر طریقی ممكن نیست، از طرفی اهمیت در اختیار داشتن اطلاعات كافی و دقیق در قرارداد بیمه بیشتر از بسیاری دیگر از قراردادهاست. بیمه­گذار باید اطلاعات كافی داشته باشد تا بتواند حقوق و تكالیف قراردادی خود را به درستی بشناسد و بكار بندد، و حتی جدی­تر از وی بیمه­گر باید اطلاعات كاملی را در اختیار داشته باشد تا بتواند در خصوص انعقاد قرارداد و پذیرش مسئولیت ریسك تصمیم بگیرد. به این ­ترتیب بحث در خصوص تعهدات اطلاعاتی در قرارداد بیمه نه تنها از جنبه نظری ، از لحاظ عملی نیز بسیار راهگشاست. پایان­نامه حاضر در راستای همین هدف تدوین شده است.

جهت ورود به بحث در فصل اول تحت عنوان کلیات ابتدا به عموماتی در خصوص تعریف بیمه و ارکان آن، پیشینه تاسیس و شکل­گیری نهاد بیمه، ماهیت و شرایط عمومی و اختصاصی صحت آن، و در ادامه چگونگی شكل­گیری نظریه ارائه اطلاعات در حقوق قراردادها و معنا و مفهوم آن و مصادیق پذیرفته شده آن در قوانین پرداخته می­شود.

در فصل دوم تعهداتی كه بیمه­گر و بیمه­گذار و اشخاص ثالث در جهت انتقال اطلاعات صحیح بر عهده دارند، مبانی و ماهیت و همچنین قلمرو شمول آن، و در فصل سوم شرایط ایجاد مسئولیت و ضمانت اجراهای نقض تعهدات اطلاعاتی مورد مطالعه قرار خواهند گرفت.

مبحث اول : تعریف بیمه و سابقه تاریخی آن

قبل ورود به بحث اصلی ارائه اطلاعات در قرارداد بیمه، بهتر است تا ابتدا مفهوم بیمه و چگونگی شکل­گیری و سیر قوانین آن مورد مطالعه قرار بگیرد.

گفتار اول : تعریف بیمه و عناصر آن

نویسندگان حقوقی تعاریف زیادی از بیمه ارائه داده­اند که در ظاهر متفاوت اما در حقیقت تمام این تعاریف یک ماهیت را بیان می­کنند.

بند اول : تعریف بیمه

ابتدا به معنای بیمه در لغت و سپس در اصطلاح حقوقی پرداخته می­شود.

• در لغت

درخصوص ریشه کلمه بیمه دو اختلاف نظر عمده وجود دارد. برخی آن را ماخوذ از زبان هندی دانسته­اند، در مقابل گروهی معتقدند بیمه ماخوذ از کلمه فارسی بیم و متضاد آن بوده و به معنای ایجاد امنیت در مقابل خطر وضع شده است؛ زیرا عامل اساسی انعقاد بیمه ترس و گریز از خطر و حصول تامین می باشد.[1]

توجه به ریشه لغوی بیمه در سایر زبان­ها در این خصوص می­تواند مفید باشد. واژه التامین در زبان عربی مفهوم تضمین و امنیت را می­رساند.[2] در حقوق انگلستان واژه insurance معادل انگلیسی بیمه بوده که به اعتقاد لغت شناسان از ریشه لاتینecurus به معنای اطمینان گرفته شده که علاوه بر بیمه در معانی تضمین و تامین نیز بکار رفته است. در زبان روسی نیز اصطلاحeuhaboxaptc معادل واژه بیمه مشتق شده از ریشه xaptc (استراخ) به معنای ترس می­باشد. معادل واژه بیمه در فرانسه نیز لغت assurance می­باشد.[3]

• در اصطلاح حقوقی

بیمه در معنای حقوقی چندان از معنای لغوی خود دور نیفتاده است. حتی به نظر می­رسد میان معنای لغوی و اصطلاحی بیمه نمی­توان تفکیک مشخصی نمود و در کتاب­های لغت نیز بیمه به عنوان یک قرارداد حقوقی تعریف شده است.در فرهنگ معین بیمه چنین تعریف شده است: «عملی است که اشخاص با پرداخت وجهی، قراردادی منعقد کنند که در صورتی که موضوع بیمه گذاشته شده به نحوی از انحا در مخاطره افتد شرکت بیمه از عهده خسارت برآید.»

در فرهنگ عمید ذیل واژه بیمه آمده است «عملی که شخص هرگونه خطر، زیان و خسارتی را که ممکن است به جان یا مال او وارد شود با پرداخت حق معینی به عهده شرکت­ها یا بنگاه‏ های مخصوص این کار بگذارد که هرگاه آن خطر یا خسارت به او رسید، بیمه­کننده غرامت او را بدهد.»

به موجب ماده اول قانون بیمه مصوب 1316 بیمه عبارت است از « عقدی که به موجب آن یک طرف تعهد می­کند در ازای پرداخت وجه و یا وجوهی از طرف دیگر در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد. متعهد را بیمه­گر، طرف تعهد را بیمه­گذار، وجهی را که بیمه­گذار به بیمه‏گر می‏پردازد حق­بیمه و آنچه را که بیمه می­شود، موضوع بیمه می­نامند.»[4]

تعریف ماده اول قانون بیمه صرفا از جهت حقوقی و بیان­کننده یک جنبه از بیمه یعنی تعهدات طرفین عقد می­باشد، درحالیكه بیمه را می­توان از دیدگاه حقوقی و عملیاتی نیز تعریف نمود. مطابق تعریف تکنیکی می­توان گفت « بیمه عملیاتی است که در آن بیمه­گر اشخاصی را که در معرض حادثه و ریسکی خاص قرار دارند، سازماندهی کرده و از محل مبالغی که از جمع حق­بیمه­های دریافتی فراهم شده از بیمه­گذارانی که این حادثه عملا برای آنها اتفاق می­افتد، رفع خسارت می­نماید.»[5]

بند دوم : عناصر قرارداد بیمه

• بیمه­گر