یكی از ویژگی‌های بارز فعالیتهای تولیدی بخش كشاورزی، وابستگی زیاد آن به طبیعت و شرایط غیرقابل كنترل و گاهی غیرقابل پیش بینی محیطی می باشد. بنابراین تولید كشاورزی در شرایط طبیعی یكی از پر مخاطره ترین نوع فعالیت‌های اقتصادی محسوب می شود. طغیان آفات، انواع بیماری‌های گیاهی و دامی، تغییرات ناگهانی دما، كمبود و پراكنش نامناسب بارندگی و بروز خشكسالی‌های پیاپی و پیامدهای ناشی از آن و نیز وقوع بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله، ممكن است خسارت‌های زیادی به كشاورزان و بخش كشاورزی وارد كند. بنابراین ناپایداری و مخاطره آمیز بودن شرایط سبب شده که کشاورزی یک فعالیت توام با ریسک تلقی گردد.

شدت ریسک معمولا رابطه منفی با سطح توسعه کشورها دارد بطوریکه در کشورهای جهان سوم تحمل ریسک ناشی از عوامل اقتصادی و طبیعی به علت نداشتن پشتوانه مالی برای کشاورزان خرده پا سخت تر است، نتایج بسیاری از مطالعات حاکی از ریسک گریز بودن کشاورزان دارند (داس و همکاران، 1995). ریسک در کشاورزی ممکن است از ناحیه تولید، قیمت، اعتبارات و یا پذیرش تکنولوژی جدید باشد. نوع و شدت ریسکی که کشاورزان با آن روبرو هستند با نوع سیستم کشاورزی، مشخصات آب و هوایی، سیاست‌ها و مجموعه تشکیلات نهادی تغییر می‌کند. ریسک باعث می‌شود که کشاورزان به طور محافظه کارانه ای منابع خود را به فعالیت‌های مختلف تخصیص دهند. آنها الگوی محصولات را با تنوع بیشتری نسبت به آنچه که از نظر اجتماعی بهینه است، دنبال می‌کنند ودر اکثر موارد نسبت به پذیرش تکنولوژی‌های جدید به دلیل توام بودنشان با ریسک تمایل نشان نمی‌دهند (فردوسی و همکاران، 1373)

با توجه به تاثیر گریز ناپذیر مخاطره‌های تولیدات کشاورزی بر اقتصاد جامعه روستایی، در صورت عدم حمایت دولت از کشاورزان در قالب سیستم‌های حمایتی و مدیریتی، صدمات زیادی به آنها وارد می‌شود و در اکثر موارد ادامه فعالیت را از آنها سلب می‌کند. از این رو دولت‌ها در راستای جبران خسارت‌های برخاسته از خطرها، اقدام‌های گوناگونی انجام می­ دهند (جعفر زاده، 1378 ). بی ثباتی در درآمدهای مزرعه و آسیب دیدن تولیدکنندگان در اکثر کشورهای در حال توسعه و حتی در بسیاری از کشورهای توسعه یافته از ناحیه عوامل کنترل ناپذیر و ریسک­هایی که از طریق روش­های مدیریت ریسک کنترل شدنی نیست، فشارهایی بر دولت­های این کشورها وارد آورده و آنها را مجبورساخته است تا برنامه‌هایی را در جهت ثبات درآمدهای تولیدکنندگان از قبیل پرداخت­های جبرانی، تعیین قیمت­های تضمینی، قیمت­های هدف و خریدهای اعتباری و یا بیمه محصولات کشاورزی تهیه و تدوین کنند (فورتان وهت، 1994). به عبارت دیگر در کشورهای در حال توسعه لزوم طراحی و اجرای برنامه‌های حمایتی بیشتر و کارا را آشکار ساخته است (بانک جهانی، 1999). تعیین سیاست‌ها و تدوین برنامه‌های مناسب در بخش کشاورزی، علاوه بر این که مستلزم آگاهی لازم از شرایط تولید در واحدهای زراعی می­باشد، تا حدود زیاری نیز بستگی به میزان آگاهی برنامه ریزان از فرایند تصمیم گیری زارعین و عکس العمل آنها نسبت به انواع سیاست‌های کشاورزی دارد (سلطانی و همکاران، 1378). کشاورزان در تصمیم گیری برای کشت محصولات زراعی خود هدف‌های مختلفی همچون حداکثر درآمد خالص، حداقل کردن هزینه‌ها، استفاده حداکثر از نیروی کار خانوادگی و دستیابی به سطوح مشخصی از درآمد برای تامین حداقل نیاز ضروری خانواده خویش توجه دارند (محمدی و ترکمانی، 1380).

بنگاه‌ها  و موسسات مختلف اقتصادی به شکل‌های مختلف با استفاده بهینه از منابعشان سرو کار دارند به طوری که به دست آوردن ترکیبی از محصولات که بتواند بیشترین درآمد را از مصرف هزینه ثابتی برای زارع داشته باشد و یا کمترین هزینه جهت ایجاد یک درآمد ثابت را در بر داشته باشد، اهمیت ویژه ای دارد. یکی از متداول ترین ابزارهای اقتصاد کشاورزی برای رسیدن به این هدف استفاده از برنامه ریزی ریاضی می‌باشد که در چند دهه گذشته به طور وسیع برای تعیین برنامه بهینه در رشته‌های مختلف کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته است. در این روش برنامه ریزی با مشخص بودن بازده فعالیت‌ها، هزینه‌های متغییر، میزان منابع در دسترس و میزان نهاده‌های مورد نیاز برای تولید محصول، مدل بهینه با حداکثر بازده یا حداقل هزینه مشخص می‌شود. افزون بر آن مطالعات متعددی ریسک گریزی زارعان را به دلیل ریسکی بودن تولید محصولات کشاورزی، نشان می‌دهند به طوری که این رفتار ریسک گریزانه در تصمیم گیری‌های کشاورزی و الگوی کشت بهینه تاثیر دارد. لذا برای طراحی الگوی بهینه کشت، ریسک و نبود حتمیت باید به عنوان فاکتوری مهم وارد مدل شود تا نتایج واضح تری بر اساس ترجیحات مدیر مزرعه به دست آید.

بیمه كشاورزی می تواند با افزایش ریسك پذیری بهره برداران و به تبع آن، افزایش احساس امنیت در كشاورزان، زمینه لازم برای استفاده مناسب و كارا از عوامل تولید و همچنین سرمایه گذاری در استفاده از فناوری نوین و در نتیجه افزایش بهر ه وری در بخش كشاورزی را فراهم كند و موجب كاهش نوسان‌ها در تولید محصولات كشاورزی و درآمدی كشاورزی شود (ترکمانی، 1383).

مفهوم بیمه در بخش کشاورزی عبارت است از تضمین جبران بخشی از خسارات داده و ستاده‌ها و عوامل بالفعل لازم برای عملیات اقتصادی، در فاصله پیش از تولید تا مصرف محصولات، و در برابر خطرات تهدید کننده غیر قابل پیشگیری به شرط آنکه پیش بینی احتمال وقوع خطرات امکان پذیر باشد (نیکویی و ترکمانی، 1381). بیمه محصولات کشاورزی ساز و کاری برای مشارکت در ریسک است که در عمل موجب انتقال ریسک از بیمه گزاران به موسسات بیمه کننده دولتی یا خصوصی می‌شود و باعث افزایش خاطر کشاورزان نسبت به درآمد آینده شان می‌شود (نلسون و لیمان. 1987). بنابراین بررسی آثار آن بر بخش کشاورزی لازم و ضروری به­نظر می­رسد. لذا در مطالعه حاضر به بررسی اثرات بیمه درآمدی بر الگوی کشت بهینه شهرستان خاتم پرداخته می‌شود. این فصل پس از طرح تعریف مسئله به بیان ضرورت تحقیق و در پایان به فرضیات و اهداف تحقیق می ­پردازد.

1-2- تعریف مسئله

بخش کشاورزی به دلیل برخورداری از رشد مستمر و پایدار اقتصادی، تأمین امنیت غذایی، بازدهی سرمایه، ارزآوری، ارزبری کمتر، ایجاد عدالت اجتماعی در قیاس با سایر بخشهای اقتصادی کشور از قابلیت‌های خاصی برخوردار است به نحوی که توانسته است نقش بسیار بارزی در عرصه اقتصادی کشور داشته باشد. این بخش نقش حیاتی را در اقتصاد ایران بر عهده دارد زیرا حدود 11 درصد تولید ناخالص ملی، 23 درصد اشتغال و تأمین غذای بیش از 80 درصد جامعه را پوشش می‌دهد (فیتا، 2006). حدود 40 درصد جمعیت کشور در مناطق روستایی زندگی می­ کنند که شغل اکثر آنها کشاورزی است، بنابراین کشاورزی در اقتصاد روستایی ایران، بسیار مهم است و سهم آن در معیشت روستاییان به خصوص کشاورزان خرده­پا که اغلب منبع درآمد دیگری ندارند، بسیار حائز اهمیت است (نوریسعید، 1378). علاوه بر این، تولید در بخش کشاورزی تفاوت­هایی با سایر زمینه ­های تولیدی و تجاری دارد، که مهمترین آنها اتکاء زیاد فعالیت‌های این بخش به طبیعت و مواجه شدن با طیف وسیعی از خطرات و حوادث طبیعی مانند سیل، تگرگ، سرما و گرما، آفات و امراض نباتی می­باشد که فعالیت در این بخش را به فعالیتی پرخطر و توأم با ریسک تبدیل کرده است (اندرسن، 2003). از اینرو اتخاذ تدابیر امنیتی و مدیریتی برای کاهش و کنترل ریسک تولید در این بخش ضرورتی اجتناب ناپذیر می کند. بیمه محصولات کشاورزی به کشاورزان کمک می­ کند تا به منظور کاهش ریسک، بهترین برنامه‌های مدیریتی و استراتژی‌های پایدار را به کار ببرند (هاگ و همکاران، 2003). بنابر ضرورت‌هایی که ذکر شد، تشکیل صندوق بیمه محصولات کشاورزی در کشور توسط شورا انقلاب در دی ماه 1358 در بانک کشاورزی به نام صندوق کمک به تولید کنندگان خسارت دیده محصولات کشاورزی و دامی‌تصویب گردید (یزدانی و کیانی راد، 1383). وجود ریسک عملکرد، قیمت، درآمد و در نتیجه احتمال وقوع خسارت از یک طرف و پرداخت هزینه ای به نام حق بیمه از طرف دیگر، تصمیم در مورد مناسب ترین الگوی کشت را پیچیده تر می­سازد. مدیر واحد زراعی در  تعیین الگوی بهینه کشت علاوه بر در نظر گرفتن محدودیت‌های مختلف باید میزان و نوع ریسک حاصل از هر یک از فعالیت‌ها را مد نظر آورده و با توجه به آن در رابطه با بیمه کردن یا بیمه نکردن آنها و در صورت بیمه کردن، انتخاب نوع بهینه بیمه تصمیم گیری نماید (فلسفیان و همکاران، 1384). مطالب فوق اهمیت بیمه محصولات کشاورزی بخصوص بیمه درآمدی را به عنوان مهم­ترین ابزار مدیریت ریسک در بخش کشاورزی نشان می­دهد. لذا در مطالعه حاضر کوشش می­ شود به سوالات زیر پاسخ داده شود:

کاهش  ریسک درآمد از طریق بیمه درآمدی چه تاثیری بر الگوی کشت بهینه و درآمد کشاورزان شهرستان خاتم خواهد داشت؟

تاثیر تغییر حق بیمه بر الگوی کشت بهینه و درآمد کشاورزان شهرستان خاتم چگونه است؟

1-3- ضرورت تحقیق

یكی از ویژگی‌های بارز فعالیت­های تولیدی بخش كشاورزی، وابستگی زیاد آن به طبیعت و شرایط غیرقابل كنترل و گاهی غیرقابل پیش بینی محیطی می باشد. بنابراین تولید كشاورزی در شرایط طبیعی یكی از پر مخاطره ترین نوع فعالیت‌های اقتصادی محسوب می­ شود. با توجه به موارد ذکر شده تعیین الگوی کشت بهینه بهره برداری‌های کشاورزی، اهمیت ویژه ای دارد به طوری که با بهره گرفتن از این الگو می­توان حداکثر درآمد حاصل از میزان معینی از نهاده‌ها و یا حداقل هزینه ایجاد ترکیب خاصی از محصولات را تعیین کرد. بنابراین استفاده از روش‌هایی در چارچوب برنامه ریزی ریاضی همراه با مخاطره برای برنامه ریزی اقتصاد کشاورزی ضروری می­باشد (ترکمانی و کلایی، 1378).

بیمه محصولات کشاورزی بیشترین قابلیت را برای مقابله با ریسک دارد و یکی از مناسب ترین سازوکارها برای ایجاد سرمایه گذاری در بخش کشاورزی به شمار می‌آید که با تحت پوشش قرار دادن طیف وسیعی از خطرات در اکثر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به کار می‌رود. بیمه می‌تواند به گونه ای در خور توجه، امنیت کشاورزان را افزایش دهد و برای کشاورزان، توانایی حفاظت در برابر ریسک، جلوگیری از ازبین رفتن محصول و ثبات درآمد را در برابر پرداخت حق بیمه ای اندک به ارمغان آورد.