جو با نام علمی(Hordeum vulgare L.)  گیاهی است با سازگاری وسیع و در مقایسه با گندم تحمل بیشتری به خشکی دارد. سطح زیر کشت آن در ایران حدود سه میلیون هکتار و تولید آن در حدود چهار میلیون تن می­باشد (بی­نام، 1998). جو نسبت به سایر غلات کم­ توقع­­تر بوده و در مقایسه با گندم به آب کم­تری نیاز دارد، به شوری ­­و قلیایی خاک متحمل­تر و احتیاجات غذایی کم­تری دارد. این گیاه دامنه انتشار و سازش اقلیمی وسیعی دارد و به دلیل برخوردار بودن از تنوع بالای ژنتیکی در شرایط کاملاً متفاوت آب و هوایی رشد می­ کند، به­ طوری­­که در هر دو نیمکره شمالی و جنوبی تا ارتفاع 5000 متری از سطح دریا کشت می­ شود. جو در مقایسه با گندم تحمل به خشکی و مقاومت به بیماری بیشتری دارد. در شرایط نا­مساعد محیطی و کمبود بارندگی عملکرد آن بیشتر از گندم است و در مناطقی که به علت کوتاه بودن فصل رشد امکان کشت گندم نیست، کشت جو امکان­ پذیر است (بندیک، 2006). مجموع درجه حرارت مورد نیاز از زمان کاشت تا برداشت با توجه به خصوصیات ژنتیکی در حدود 3000-2500 درجه سانتی ­گراد است، دوره رشد جو از سایر غلات کوتاه­تر است، به­ طوری­که در نوع بهاره 70-60 روز و در نوع پاییزه 180 روز است و این امر اهمیت آن را از نظر سرعت رشد در مقایسه با سایر غلات نشان می­دهد (پاراساد، 2008).

1-2- اهمیت مصرف غلات

جمعیت کره زمین به صورت تصاعدی رو به افزایش است، به­ طوری­که جمعیت کره زمین از 2 میلیارد نفر در سال 1930 میلادی به 3/5 و 6 میلیارد نفر به ترتیب در سال­های 1990 و 2000 رسید و پیش ­بینی می­ شود که این رقم در سال 2025 میلادی به 5/8 میلیارد نفر برسد (مجدم، 1376). بیش از 75 درصد جمعیت جهان در کشور­های در حال توسعه زندگی می­ کنند که امروز با مشکل گرسنگی و سوء­ تغذیه دست به گریبان هستند، به­گونه­ای که 20 درصد جمعیت این کشور­­­ها دچار سوء تغذیه هستند (حق نیا، 1368). جهت فائق آمدن بر مشکل گرسنگی می­بایستی در 30 سال آینده 60 درصد به مقدار تولیدات کشاورزی خود بیفزایند (نورمحمدی، 1376). به­ طور­کلی بیش از 75 درصد انرژی و 50 درصد پروتئین مورد نیاز بشر از غلات تأمین می­ شود (حق پرست 1371). غلات، پایه اصلی تغذیه و بقاء بشر به­شمار می­­آیند (امام، 1383).

بر اساس گزارش سازمان خوار­بار جهانی ( (FAO در حال حاضر حدود 85 میلیون تن پروتئین در جهان مصرف می­ شود که حدود نصف این مقدار از غلات تأمین می­گردد (سالار دینی، 1372). بنابر­این پیش ­بینی تأمین انرژی، پروتئین و ریز­­مغذی­ها الزامی است. در حال حاضر 25 تا 30 درصد از جمعیت کشور ما از نظر میزان مصرف انرژی پروتئین و ریزمغذی­ها آسیب­ پذیر هستند و 10 درصد آنها دچار کمبود شدید مواد غذایی هستند، 25 درصد جمعیت هم بیش از نیاز مصرف می­ کنند (مجنون حسینی، 1375).

اگر برنامه ­های کنترل جمعیت هم به­صورت موفقیت­آمیز اجراء گردد در آینده نزدیک به علت افزایش جمعیت لزوم به­کار­­­­گیری شیوه ­های نوین در افزایش تولیدات زراعی اجتناب ناپذیر خواهد بود. با گذشت زمان، افزایش میانگین تولیدات در واحد سطح و ازدیاد عملکرد پیچیده خواهد شد (حق نیا، 1368). افزایش تولید از راه ازدیاد سطح زیر کشت عملی به­نظر نمی­رسد، به­همین دلیل تأکید بیشتر بر افزایش از طریق ازدیاد محصول در واحد سطح است. بنابراین با به­ کارگیری ابزار­ها، اصول علمی، نتایج تحقیقات، عمل به توصیه­های فنی مربوط به آزمون خاک، انتخاب ارقام پر­محصول، به­ کارگیری اصول به­نژادی و به­زراعی و مصرف بهینه کود­های شیمیایی با در نظر گرفتن نیاز واقعی گیاه به عناصر غذایی عملکرد محصولات کشاورزی در واحد سطح در دیم­زارهای کشور را به نحو چشم­گیری افزایش خواهد داد (حق نیا، 1368) .

یکی از عمده­ترین مشکلات تولید محصولات دامی، عدم وجود علوفه خوراکی کافی جهت تغذیه دام­ها است. مراتع ایران با مساحتی بالغ بر 90 میلیون هکتار با حدود 10 میلیون تن علوفه خشک در سال می ­تواند غذای 16 میلیون واحد دامی (22 درصد دام­های کشور) را تأمین ­کند (آیت الهی، 1377). در حال حاضر 56 میلیون واحد دامی متکی بر علوفه مراتع می­باشد. سطح زیر کشت جو نزدیک به دو میلیون هکتار و با تولید بیش از 3 میلیون تن در سال، بعد از گندم عمده­ترین محصول زراعی کشور است.

1-3- اهمیت مصرف جو

از نظر سطح زیر کشت در دنیا، جو چهارمین گیاه پس از گندم، برنج و ذرت است و 12 درصد کل تولید جهانی غلات را به خود اختصاص داده است. متوسط سطح زیرکشت آن طی سال­های 1981 تا 2000 معادل 3/70 میلیون هکتار گزارش شده است. سطح زیر کشت جو در مقایسه با سایر غلات معادل 38 درصد و سطح برداشت معادل 35 درصد است. در اغلب کشور­های اروپایی سهم جو از نظر سطح زیر کشت در بین غلات بیش از 50-40 درصد است) رادمهر قدیری، 1372) .

جو از غلات مهم ایران و جهان است و در بین غلات به دلیل خوش­خوراکی و بر­خورداری از محتوای بالای انرژی قابل سوخت­و­­ساز دارای موقعیت منحصر به­فردی در تأمین انرژی مورد نیاز دام و طیور است. (کوچکی و راشد محصل و صدر آبادی، 1376).

دانه جو از نظر ترکیبات شیمیایی اختلاف بسیار زیادی با دیگر دانه­ های غلات ندارد، با این وجود دانه­ های جو به دلیل پوسته­ها دارای مقدار بسیار زیادی سلولز است، مقدار چربی در دانه­ های جو کمتر از ذرت و یولاف می­باشد و از نظر مواد غیر نیتروژنه و مواد معدنی عمدتاً مشابه دیگر دانه­ های غلات است (ماسکیاندارو، 2008). بهترین خاک­ها برای كاشت جو، خاک­های لومی و رسی با زهکشی مناسب می­باشند، به­ طور کلی خاک­هایی که از حاصلخیزی کمتری برخوردارند به کشت جو اختصاص داده می­شوند (نلسون، 2007). جو در اکثر کشورهای تولید کننده آن سابقه طولانی دارد، این گیاه علاوه بر تغذیه دام در مصارف غذایی انسان و قنادی­ها کاربرد دارد. جو در بین غلات دانه­ریز چه در طول دوره جوانه زدن و چه در مراحل بعدی رشد خود متحمل­ترین گیاه نسبت به شوری است (کوچکی و همکاران، 1376). جو برای تعداد زیادی از ساکنان نواحی سردسیر و خشک دنیای قدیم (به­خصوص خاورمیانه و شمال آفریقا) یک منبع غذایی مهم به­شمار می­رود. در دنیای جدید، جو عمدتاً در تغذیه دام و در صنایع تخمیری به­کار می­رود (براون، 2008).

در حال حاضر در اغلب کشورها از آن در تهیه انواع نوشابه­های الکلی و غیر الکلی و نیز در کارخانه­جات نشاسته­سازی استفاده می­ شود (کارامونوس، 2005) و از مالت آن نیز در صنعت و دارو­سازی استفاده به­عمل می ­آید (نیکخواه، 1385). به­ طور کلی دانه غلات و از جمله جو به لحاظ میزان پروتئین، در مقایسه با لگوم­ها و دانه­ های روغنی فقیرتر است و در این بین مهم­ترین اسید­آمینه مورد نیاز انسان که در غلات و از جمله جو کمبود آن مشاهده می­ شود، اسید آمینه لیزین می­باشد. اگر چه جو، یولاف و برنج نسبت به سایر غلات از این نظر غنی­ترند (چانی، 2005). از دیگر مزایای اقتصادی جو، امکان استفاده دو منظوره آن در زراعت است. این امر به­ دلیل رشد سریع آن بعد از چیدن یا چرا می­باشد (کافی، ژند، شریفی، 1379).

1-4- ارزش غذایی جو

دانه جو دارای 50 میلی­گرم کلسیم، 6 میلی­گرم آهن در 100 گرم می باشد، ارزش غذایی برخی از ترکیبات دانه جو در مقایسه آن با دانه سایر غلات در جدول 1-1 آورده شده است (گراهان، 2002).

ویتامین (میلی­گرم در 100 گرم)

آمینو اسید (گرم در 16 گرم نیتروژن)

کیفیت پروتئین (درصد %)

جو لخت با وزن حجمی بیشتر، هزینه انباری و حمل و نقل کم­تر بیش از 16 درصد پروتئین با کیفیت عالی، را در بین سایر غلات دارا است. از نظر آمینواسیدها، درصد فیبر خیلی کم و میزان بالای ارزش غذایی و انرژی متابولیکی از سایر غلات برتر می­باشد (آیت الهی، 1377). جو علاوه بر مصارف دامی در تغذیه و رژیم غذایی انسان نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است، همچنین مصرف برخی ارقام جو لخت به­ دلیل درصد بیشتری مواد مثل بتاگلوکان موجب کنترل کلسترول شده و بدین لحاظ یکی از مواد غذایی مفید در رژیم لاغری نیز به حساب می ­آید (کوچکی، راشد محصل، صدر­آبادی، 1376) و (یعقوب فر و فضایلی، 1378).

جو به­صورت دیم و آبی در زمستان کاشته و تولید می­ شود و مقاومت بالایی به شرایط نامطلوب محیطی دارد، به­خوبی می ­تواند برای تأمین بخشی از نیاز غذایی دام و طیور جایگزین ذرت گردد و وابستگی به واردات ذرت را حذف یا کاهش دهد. (پوررضا و صادقی، 1377). در اغلب کشورهای اروپایی سهم جو از نظر سطح زیر کشت در بین غلات بیش از 50-40 درصد است به­ طوری که این مقدار در دانمارک 5/86 درصد، انگلستان 60 درصد، اسپانیا 47 درصد، ایرلند 7/80 درصد و فرانسه 5/46 درصد است و بیشتر به شکل علوفه برداشت می­ شود. از اوایل قرن حاضر، جو مورد توجه بیشتر قرار گرفت. در طی جنگ جهانی دوم وقتی که ورود گندم جهانی به انگلستان ممنوع شد، دولت اضافه کردن مقادیر مختلف جو ویولاف را به مخلوط­های آسیایی مورد استفاده برای تهیه آرد نانوایی مجاز اعلام کرد، برای این منظور پوسته جو مورد استفاده تا حدود زیادی گرفته شد (یعقوب فر و فضائلی، 1378).

جدول 1-2  مقایسه ترکیب شیمیایی و انرژی قابل متابولیسم در جو بدون چوشینه و جو معمولی

(قزوینی و یوسفی، 1378)

1-5- وضعیت سطح زیر کشت و تولید جو در جهان، ایران و خوزستان

1-5-1- نواحی کشت جو و موقعیت آن در جهان

جو در ایران و خوزستان از حدود 3000 سال قبل از میلاد مسیح کشت می­شد و برای تهیه نان مورد استفاده قرار می­گرفت. به استناد گزارشات وزارت کشاورزی آمریکا، پس از سال 1970 یعنی درست هنگامی­­که صنعت جدید مرغ­داری در ایران شروع به­کار کرد و به طور طبیعی تقاضای غلات مخصوص تغذیه مرغ افزایش یافت (روهرر، 1999).

جو چهارمین محصول مهم در میان غلات بعد از گندم، ذرت و جو است. در کشورهای چین و ترکیه و هند بیشترین سطح زیر کشت را دارا می­باشند، در استرالیا جو در اکثر مناطق رایج است (ترورس، 2007). سطح زیر کشت جو در جهان 55336169 هزار هکتار می­باشد. کشورهای عمده تولید کننده جو آلمان، انگلستان، فرانسه، روسیه و کانادا هستند. اگرچه در سال­های اخیر سطح زیر کشت آن کاهش یافته ولی عملکرد به نحو چشم­گیری افزایش داشته و در ایران سالیانه به طور متوسط 5/1 میلیون هکتار از اراضی آبی و دیم کشور را به­خود اختصاص داده است که 40 درصد آبی و 60 درصد دیم می­باشد (خواجه­پور، 1381).

سطح زیر کشت جو آبی و دیم در کشور معادل 000/750/1 هکتار و عملکردی معادل 2600 كیلوگرم در هكتار داشت. 40 درصد زمین­ها در کشور به کشت آبی و 60 درصد آن تحت کشت دیم می­باشند. 67 درصد تولید متعلق به اراضی آبی و 33 درصد متعلق به اراضی دیم است. سهم دیم به آبی در خوزستان نسبت به سایر استان­ها بیشتر است. در خوزستان کشت آبی حدود 000/40 هکتار و کشت دیم 000/60 هکتار است )روهرر، 1999).

وضعیت تولید جو در سالهای (82-1373) در جدول 1-3 مشخص گردیده است (کیزیل کایا، 2004).