1-1    کلیات و اهداف

دانه های روغنی ازمحصولات با ارزش كشاورزی به شمار آمده و ماده اولیه صنایع روغن­كشی محسوب می­شوند،كه نقش اساسی در تامین نیازهای چربی، پروتئین و ویتامین در حیات موجودات زنده ایفا می­كنند. کشور ما جزء کشورهای واردکننده روغن می­باشد و برای رفع این کمبوداجرای فعالیت‌ها و کارهای اصلاحی بیشتری در جهت افزایش کیفیت و کمیت روغن ، این گیاهان ضرورت دارد. راه حل دیگر معرفی گیاهان دانه روغنی جدید با خصوصیت سازگاری به شرایط ایران و دارای توجیه اقتصادی می­باشد.

مطالعه تنوع ژنتیکی فرایندی است که تفاوت یا شباهت گونه‌ها، جمعیت‌ها و یا افراد را با بهره گرفتن از روش‌ها و مدل‌های آماری خاص بر اساس صفات مورفولوژیک، اطلاعات شجره‌ای یا خصوصیات مولکولی افراد بیان می‌کنند. اطلاع از میزان تنوع ژنتیکی ژرم‌پلاسم و ارتباط ژنتیکی بین ژنوتیپ‌ها برای محافظت و استفاده از منابع ژرم‌پلاسم دارای اهمیت خاصی است. این اطلاعات می‌تواند محققان را در انتخاب ترکیبات والدینی مناسب برای بهره‌برداری حداکثر از مواد ژنتیکی موجود جهت تولید هیبریدهای پرمحصول و جمعیت‌های در حال تفکیک یاری دهد. بررسی تنوع ژنتیکی در گیاهان از طریق صفات مورفولوژیک یا بیوشیمیایی همواره متداول بوده است [62].

تیره نعناع (Lamiaceae) حاوی بیش از4000 گونه می­باشدكه اکثر آن­ها دارویی هستند [19]. سالویا، جنس مهمی است كه حدودا 900 گونه را در این خانواده به خود اختصاص داده است [92]. در عرصه‌های طبیعی ایران برای این جنس56 گونه گزارش گردیده است، که از این تعداد13 گونه­ آن بومی می­باشد. سلوی (سالویا) از کلمه لاتین “سالوئو” به معنی نجات و شفا بخشیدن مشتق می­ شود و احتمالا از بزرگترین جنس­های خانواده نعناع می­باشد که چند ساله و غالبا نیز بسیار معطراست. این جنس در مناطق گرم و معتدل جهان مشاهده می­ شود و گونه­ های آن دارای خواص ضد­میکروبی، ضد­سرطانی و ضد­تب می­باشند [23].

نوروزك (Salvia leriifolia Benth. ) گیاهی پایا از تیره نعناع و بومی استان­های خراسان، سمنان و قسمتی از افغانستان است [19]. پراكنش این گیاه در اقلیم فراخشك بیابانی سرد، در ارتفاعات سنگلاخی، ارتفاعات كنگلومرایی و واریزه­های سنگی است‌. سازگاری این گیاه با انواع خاكها بالاخص خاكهای سبك در شیب­های جنوبی بسیار بالا می­باشد. این گونه با گیاهانی از قبیل درمنه، افدرا و پرند همراه است [41]. آبیاری به صورت کرتی، بهترین روش زراعت این گیاه می­باشد و عمق کشت مناسب جهت داشتن درصد بالای سبز شدن و استقرار گیاه بین1 تا5/1 سانتی­متر است. بیشترین جوانه­زنی بذور در دمای بین 4 تا 8 درجه سانتی ­گراد انجام می­گیرد [23].

میزان زادآوری در سال­های با بارندگی مناسب خوب بوده و در صورت حمایت گیاه در سال اول، در سال­های بعد می ­تواند به خوبی در برابر عوامل اقلیمی و نیز شرایط چرای دام مقاومت كند. با توجه به سازگاری و دامنه پراكنش وسیع آن، می ­تواند به عنوان یک گیاه چند منظوره مورد حمایت قرار گیرد. برنامه ریزی برای جمع آوری بذر نوروزك، ضمن ایجاد اشتغال در مناطق پراكنش این گونه، با ترویج و معرفی خواص دارویی آن و بازاریابی برای فروش به زراعی­كردن این گونه كمك می­ کند [41].

گونه نوروزك دارای سه ویژگی مهم، مقاومت به خشكی، مقاومت در مقابل باد و مقاومت در برابر سرمای زمستان است و گیاهی كم­توقع و كم هزینه به شمار مى­آید [46]. شكل خاص برگ­ها به ویژه پرزهای سفید دو طرف برگ­ها و حالت چرمی آن، باعث مقاومت گیاه به گرمای شدید تابستان می‌شود و همچنین گسترده بودن بوته‌ی گیاه روی سطح زمین موجب مقاومت آن در برابر بادهای سوزان زمستان می­ شود [34].

برگ­های گیاه غنی از كلسیم، فسفر و آهن بوده و دانه و برگ آن دارای مقادیر بالایی از پروتئین و اسیدهای چرب است كه ارزش غذایی بالایی در تغذیه دام و انسان دارد [15]. این گیاه دارای خواص متعدد دارویی، آنتی­اكسیدانی و تغذیه­اى است [46]. عصاره چهار گونه مختلف از سالویا و از جمله گیاه نوروزک به واسطه داشتن تاثیر بازدارنده بر آنزیم بوتیریل کولین استراز می ­تواند در معالجه بیماری آلزایمر مفید باشد [50]. شاخ وبرگ این گیاه دارای اسانس است و پوست خارجی آن حاوی موسیلاژ می­باشد [18]. گزارش شده است که مغز دانه آن حاوی 56-50 % چربی و 30 % پروتئین است كه برای طباخی و خام­خواری مطلوب می­باشد. برگ و ریشه گیاه نوروزك دارای خواص آنتی­اكسیدانی قوی بوده و از اكسیداسیون روغن آفتابگردان جلوگیری می­كنند. این خاصیت قابل رقابت با آنتی­اكسیدان­های رایج در صنایع غذایی نظیر، بوتیلیتد هیدروكسی تولوئن (BHT) و آلفاتوكوفرول می­باشد. این ویژگی در ارتباط با حضور متابولیت ثانویه­ای از نوع شالكون­ها، به نام بوتئین، در این گیاه است .

از دیگر متابولیت­های ثانویه با ارزش موجود دراین گونه، به ترتیب فراوانی، می­توان به ترپنوئیدها، ساپونین­ها، فلاونوئیدها، تانن­ها و آلكالوئیدها اشاره كرد. در اسانس این گیاه 17 نوع ترپن با درصدهای متفاوت وجود دارد [35]. پروتئین موجود در بذر به دلیل ویژگی­های منحصر به فرد نظیر قرابت زیاد اسید­آمینه­های آن با شیر و ضریب هضم بالا، می ­تواند در تهیه شیر خشك و فرآورده ­های گوشتی سوسیس و كالباس مورد استفاده قرار گیرد . همچنین بذر این گیاه به واسطه داشتن روغن مرغوب برای تغذیه انسان، برگ آن برای تغذیه دام و الیاف آن برای تولید دستمال كاغذی مناسب است [16].

بخش­هایی ازگیاه نوروزك دارای خاصیت آنتی­اكسیدانی، ضد­باكتریایی، ضدقارچ و ضددرد مى­باشد [6؛ 10؛ 36؛ 40 و 70]. براساس پژوهش­های صورت گرفته مشخص شده است كه عصاره آبی و الكلی نوروزك دارای آثار دارویی متعددی بر روی موش است. ازجمله این آثار مى­توان به خاصیت محافظت كنندگی عصبی در برابر كم خونی­های موضعی در مغز موش [101]، كاهش وابستگی به مورفین [83]، خصوصیات مشابه با داروی دیكلوفناك از لحاظ مقابله با التهاب مزمن [81] و جلوگیری از ایجاد و توسعه زخم­های معده در موش (مشابه با داروی سوکرالفات[1]) [82] اشاره نمود. همچنین مشخص شده است بخش­های مختلف این گیاه مى­تواند به عنوان داروی مسكن و خواب آور [84] و عامل كاهش­دهنده گلوكز خون [80] مورد استفاده قرارگیرد.

یکی از مهم­ترین عوامل مدیریت در تولید محصولات زراعی، تاریخ کاشت مناسب است. هدف از تعیین تاریخ کاشت مناسب، مشخص کردن بهترین زمان کاشت رقم یا گروهی از ارقام مشابه گیاهان زراعی است، به طوری که مجموعه عوامل محیطی در آن زمان، برای سبز شدن، استقرار و بقاء گیاهچه مناسب باشد، ضمن اینکه هر مرحله از رشد نیز با شرایط مطلوب خود روبرو شود.

1-2    اهداف مطالعه

اگر چه پژوهش­های مختلفی بر روی گیاه نوروزک صورت گرفته است اما تا کنون اثر تاریخ کاشت بر اسانس و ترکیبات فنولیک و صفات مختلف مورفولوژیک بررسی نشده است. از طرفی نوروزک می تواند یک گیاه دانه روغنی جدید ­باشد و هنوز اطلاعات کافی از تنوع موجود بین صفات مورفولوژیک و میزان روغن ژنوتیپ­های مختلف آن در دسترس نیست. اگرچه پتانسیل بالای گیاه از نظر کیفیت و کمیت روغن گزارش شده است ولی سازگاری آن با شرایط محیطی مختلف و اثر تاریخ کاشت بر آن روشن نشده است. با توجه به موارد گفته شده فوق، مطالعه پیش رو اهداف زیر را دنبال می­کرد:

1- یافتن تاریخ کاشت بهینه در شرایط اقلیمی اصفهان.

2- بررسی تنوع، سازگاری، میزان عملکرد اقتصادی، کیفیت و کمیت روغن گیاه.

3- بررسی برخی صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک گیاه.

2-                فصل دوم

فصل دوم: بررسی منابع

2-1    اهمیت گیاهان دارویی

تولید گیاهان دارویی و عطری، به صورت جمع آوری و کشت آنها از دیر باز صورت می­گرفته است و احتمالا شروع آن نزدیک به زمانی است که این گیاهان به عنوان تسکین‌دهنده درد استفاده شدند، به طوری که بو کردن، جویدن و خوردن برخی از مواد گیاهی منجر به آرامش و کاهش درد شده و عطر و طعم مطلوب این گیاهان به عنوان موادی با ارزش برای انسان­های پیشین، شناخته شدند. بنابراین این گیاهان به عنوان منبع درمانی، رنگ‌دهنده و نگهدارنده شناخته شدند [3].

استفاده از گیاهان به عنوان دارو برای پیشگیری و درمان بیماری­ها از روزگاران کهن مورد توجه طب سنتی قرار داشته و تا ابتدای قرن شانزدهم معتبرترین روش برای درمان بیماری­ها به شمار رفته است. ابوعلی سینا از نخستین دانشمندانی است که در کتاب قانون به شرح و بررسی علمی خواص درمانی گیاهان پرداخته است.

در نتیجه ظهور روش­های جدید درمان، کم­کم روش­های درمان بیماری­ها با گیاهان کنار گذاشته شد و استفاده از داروهای شیمیایی جانشین گیاه درمانی شد. اما عوارض جانبی بسیار زیاد و گرانی آن­ها موجب گرایش مجدد مردم به طب گیاهی شده است. در قرن اخیر پیشرفت عمده­ای در بهره­ گیری از گیاهان دارویی حاصل شده است و آزمایشگاه­های مجهز در سراسر جهان برای بررسی اثرات این داروها به کار و فعالیت مشغول می­باشند.

آمار استفاده از داروهای گیاهی در سال­های اخیر قابل توجه است. بر طبق تخمین سازمان بهداشت جهانی در حال حاضر 80 درصد جمعیت جهان یعنی حدود 4 میلیارد نفر از طب گیاهی در درمان بیماری­ها استفاده می­ کنند. سازمان بهداشت جهانی ((WHO خاطر نشان می­سازد که از حدود 119 داروی گیاهی حدود 74 مورد آن کاملاً همانند کاربرد آن­ها در طب سنتی مورد استفاده پزشکان قرار می­گیرد. همین موضوع موجب شده است که هم­اکنون تحقیقات گسترده­ای از سوی شرکت­های داروسازی روی خواص درمانی گیاهان مناطق مختلف جهان انجام گیرد. هم­اکنون مواد مشتق شده از گیاهان نقش عمده ای در صنعت داروسازی دارند. چنین داروهایی برای درمان بیماری­های قلبی، فشار خون بالا، انواع دردهای مزمن، آسم و دیگر بیماری­ها به کار می­رود [30].

2-2    طبقه‌بندی گیاهان دارویی

تنوع گیاهان دارویی در طبیعت به­حدی است که دسته­بندی علمی آنها را به کاری مهم و در عین حال دشوار بدل کرده است. یکی از روش­های طبقه ­بندی گیاهان دارویی بر اساس خواص آنهاست که به اختصار به آن اشاره می­ شود:

2-2-1   گیاهان مقوی

این گیاهان در شرایط خاصی برای بیمار تجویز می­ شود که عمدتاً می­توان به دوران پس از بیماری حاد اشاره کرد. برخی از این گیاهان حاوی انواع ویتامین­ها، مواد معدنی و ترکیباتی هستند که در تامین انرژی مورد نیاز بدن متعاقب بیماری و برقراری تعادل در عملکرد اندام­ها نقش مهمی دارند.

2-2-2   گیاهان مدر

مقدار آب موجود در بافت­های بدن تحت تاثیر عوامل مختلفی دچار تغییر می­ شود. مثال واضح در این زمینه اختلال عملکرد قلب، ریه و کلیه­ها است. علاوه بر این مواردی مثل عادت ماهیانه در خانم­ها، تجمع مایعات را به همراه دارد. یکی از موثرترین راه­های تعدیل آب موجود در فضای بین سلولی و بافت­های مختلف بدن استفاده از گیاهان مدر است که موجب تسکین عوارض ناشی از این بیماری­ها می­ شود.

2-2-3   گیاهان مسهل و ملین

این گروه از گیاهان برای رفع یبوست و تسهیل دفع سموم به کار گرفته می­شوند. گیاهان مسهل از طرق مختلفی موجب بر طرف شدن یبوست می­شوند. برخی از این گیاهان نظیر ریشه ریوند از طریق افزایش ترشح صفرا و تحریک حرکات دودی روده این کار را انجام می­ دهند و بعضی دیگر مثل ریشه شیرین­بیان و روغن زیتون با تحریک جدار روده موجب بر طرف شدن یبوست می­شوند. درباره سایر گروه­های گیاهان دارویی باید به گیاهان عرق آور جهت سرماخوردگی و تب، آرام بخش­ها و گیاهان مدفوع و قی آور برای تخلیه سریع محتویات معده اشاره کرد که همگی با مشورت و تحت نظر پزشک تجویز و استفاده می­شوند، زیرا داروی طبیعی هم گاهی مضر است [30].

در پیکر گیاهان دارویی مواد خاصی ساخته و ذخیره می­ شود به نام مواد موثره یا مواد فعال که این مواد تاثیر فیزیولوژیک بر پیکر موجود زنده بر جای می­گذارند. مواد فعال مذکور در طی یک سلسله فرایند­های ویژه و پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم (معمولاً کمتر از وزن خشک گیاه) ساخته می­شوند و به متابولیت­های ثانویه هم معروفند. این مواد در واقع واکنش شیمیایی گیاه در مقابل تاثیر تنش­های محیطی (گرما، سرما، خشکی و …)، حمله پارازیت­ها، عوامل بیماری­زا و علف­خواران می­باشد. متابولیت­های ثانویه شامل چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغن­های فرار و سایر مواد موثره است [2].

استفاده از گیاهان دارویی و معطر در فضای سبز

یکی از موارد کاربرد گیاهان دارویی در طراحی فضای سبز، بهره­ گیری از رایحه گل و شاخ و برگ گیاهان معطر است که اهمیت ویژه­ای دارد. گیاهان معطر گیاهانی هستند که برگ، شاخه، گل و یا میوه آن­ها دارای اسانس معطر است. این اسانس متشکل از مواد روغنی است که برای جلوگیری از تبخیر آب درونی گیاه ساخته می­ شود (مواد روغنی خیلی کندتر از آب تبخیر می­شوند). این مواد سنگین و معطرند و در گل­ها، برگ­ها و ساقه ذخیره می­شوند. عطر گل­های این گیاهان خود به خود و در برخی موارد مانند سرو نقره­ای پس از هرس در فضا پراکنده می­ شود و علاوه بر تاثیر روانی مثبت بر انسان­ها به جلب حشرات و پرندگان و در نتیجه پراکنش دانه گرده کمک می­ کند [47].

در ادوار گذشته در کنار توجه به روح و زیبایی، جنبه دارویی و اقتصادی کشت گیاهان در فضای سبز و باغ­ها مد نظر بوده و در همه آن­ها از باغ معلق بابل مربوط به سال­های قبل از میلاد مسیح تا پردیس­های ایرانی مربوط به قرن پنجم میلادی ضمن رعایت جنبه­ های زینتی و هنری گیاهان کاشته شده، مصارف خوراکی، دارویی، صنعتی، دفع آفات و مانند آن مورد توجه جدی بوده است و در چهار­چوب سنت و اصول، هیچ چیز بی­مورد و یا تنها برای زیبایی وجود نداشته است، بلکه آنچه مفید و لازم بوده زیبا عرضه شده است. معمولاً گیاهان دارویی در مدت کوتاهی سطح خاک را فرا می­گیرند و به سبزی و کوتاهی، زیبایی خاصی را پدید می­آورند. این گیاهان نسبت به مواد غذایی پرتوقع نبوده و آب زیادی نیاز ندارند. همچنین برخی از آن­ها در برابر شوری خاک مقاومند و دوام، عمر طولانی، سازگاری و استقامت بالایی دارند [24؛ 30 و 31].

مزایای استفاده از گیاهان دارویی در فضای سبز

از مزایای استفاده از گیاهان دارویی در فضای سبز می­توان به افزایش تنوع در فضای سبز، حفظ ذخیره توارثی گیاهان دارویی و کنترل فرسایش بادی اشاره کرد.

حفاظت انسان از گیاهان منجر به حذف پدیده­های طبیعی مانند چرا، بیماری و آفت، آتش­سوزی، خشکسالی، رقابت و مانند آن می­ شود. بنابراین طی نسل­های متوالی ژن­های مفید که عامل دوام موجود زنده در مقابل این شرایط هستند، از این نسل­ها حذف می­شوند. در مورد گیاهان دارویی این عمل با برداشت گزینشی گیاهان دارویی سالم و قوی از طبیعت توسط انسان تشدید می­گردد و در عوض فراوانی ژن­های غیرمفید که در شرایط طبیعی مرتباً تحت گزینش طبیعی و حذف قرار می­گیرند، به نحو چشمگیری افزایش می­یابد، به این پدیده رانده شدن ژنتیکی می­گویند که هر چه جوامع جانوری و گیاهی محدودتر باشند، این پدیده با شدت بیشتری رخ می­دهد. در نتیجه این رخداد علی­رغم حفظ فرم­ ظاهری گونه، توانمندی­های آن گونه در مقابل شرایط گزینش­گر محیط طبیعی به شدت کاهش می­یابد و در صورت راهیابی گونه به محیط طبیعی یا کاهش حمایت انسان، جاندار به سرعت منقرض می­گردد. راه جلوگیری از این خطر توسعه همه جانبه جوامع گیاهی و جانوری در اقلیم­های متنوع که کاری دشوار است و حفظ ذخایر ژرم­پلاسم برای مدت طولانی می­باشد [25].

با وارد کردن گیاهان دارویی در فهرست گیاهان مناسب برای فضای سبز جامعه گیاهان دارویی گسترش قابل توجهی می­یابند که به علت این گستردگی سطح و اقلیم، تعداد زیادی از عامل طبیعی اثر خود را بر گیاه اعمال می­ کند و علاوه بر آن برداشت از طبیعت نیز کاهش می­یابد [25].

2-3   مشخصات عمومی تیره نعناع

طبق جدیدترین بررسی­های انجام شده، در این خانواده 4000 گونه وجود دارد که در 200 جنس جای داده شده ­اند. گیاهان تیره نعناع، اکثراً یکساله و به ندرت درختچه­ای، اغلب معطر، بدون تیغ و با ساقه­های چهارگوش می­باشند. برگ­ها متقابل، به ندرت فراهم، بدون گوشوارک، ساده و گاهی شانه­ای هستند. گل­آذین گرزن و در محور برگه­ها با برگه ­های بالایی دو به دو متقابل است و گاهی گل­آذین سنبله می­باشد. گل­ها نر-ماده، گاهی در یک یا تعدادی از گل­ها فاقد اندام نر و پرچم و در این حالت گل­ها کوچک­تر و کم­رنگ­تر از بقیه می­باشند [43].

برگه­ها آشکارا پیوسته، معمولاً دارای 5 لوب یا دندانه، سه تا در بالا، دو تا در پایین یا به صورت 1 و 4 یعنی یک دندانه در بالا و 4 تا در پایین و یا به شکل تقریبا منظم هستند. روی کاسه گل رگه ­هایی به تعداد 5 تا 20 عدد وجود دارد که تعداد رگه­ها در جنس­های مختلف متفاوت است. جام گل نامنظم و پیوسته، در قاعده به صورت لوله، در بالا متشکل از دو لب مشخص که شامل دو لب بالایی و لب پایینی می­باشد. لب بالایی دارای دو بخش خمیده یا راست، یا کم و بیش محدب و لب پایینی شامل 3 بخش است [43].

پرچم­ها متصل به جام گل و چهارتایی،دو به دو مساوی یا دو تای آنها تحلیل­رفته و عقیم هستند. طول دو پرچم بالایی معمولاً با دو پرچم پایینی متفاوت و همچنین طول پرچم در جنس­های مختلف متفاوت است. بساک واجد یک یا دو حجره موازی یا زاویه­دار یا به ندرت جدا از یکدیگر که به وسیله رابطی بلند به یکدیگر متصل می­شوند، می­باشد [43].

تخمدان فوقانی دارای دو برچه دو خانه­ای و هر خانه دارای یک تخمک است. کلاله از قاعده برچه­ها یا به ندرت از قسمت بالایی برچه­ها خارج می­ شود. میوه چهار فندوقه­ای و رگه ­های اطراف میوه پایدار و معمولاً ثابت هستند و بخش محافظی را به وجود می­آورند که در پراکنش دانه­ها نقش ویژه دارند. دانه جز در برخی موارد استثنا معمولاً بدون آلبومین است. گیاهان این تیره در زیر­رده پیوسته­گلبرگان، سری پیوسته­گلبرگان چهار خانه­ای با تخمدان زیرین، از راسته لامیال می­باشند [43].

2-4   مشخصات جنس مریم گلی یا سالویا

جنس سالویا بالغ بر 900 گونه دارد که احتمالاً بزرگترین تعداد را در خانواده نعناع دارا می­باشد. پراکنش آن در هر دو منطقه نیمه گرم و معتدل مشاهده می­ شود. دو مرکز بزرگ این جنس آمریکا و آسیای جنوب­غربی می­باشد. از این جنس 56 گونه در عرصه‌های طبیعی ایران گزارش شده که از آن میان 13 گونه بومی ایران است [85].

این جنس پایا به صورت بوته­ های چوبی یا درختچه مانند به ندرت دو ساله یا یکساله و غالباً معطر می­باشند. برگ­ها کامل، تقسیم نشده یا دارای قسمت ­های چنگکی یا شانه­ای هستند. گل نامنظم، گل­آذین به صورت گرزن­هایی به اشکال مختلف است که در آن هر چرخه دارای 2 الی 12 (تا 40) گل دور از هم یا نزدیک به هم می­باشند. کاسه دو لبه و یا قیفی شکل است. لب بالایی کاسه سه قسمتی و یا تقریباً کامل گاهی دارای رگه ­های نامحسوس و لب پایینی آن آشکارا دو دندانه دارد. کاسه رشد یافته در میوه، آشکارا مشبک است [43].

جام به رنگ­های سفید، قرمز، زرد و بنفش یا صورتی دو لبه است. لب بالایی جام کم و بیش افراشته و یا کلاه­خود مانند و دو قسمتی است. لب پایینی سه بخش،بخش میانی عریض­تر و مقعر و دو بخش کناری کوچک­اند. لوله جام در داخل کم و بیش دارای حلقه کرکی و یا فاقد آن است. پرچم­ها دو عدد هستند، میله پرچم کوتاه و مفصل­دار، رابط بین بساک­ها باریک و تقریباً کمانی و دارای دو شاخه نابرابر است که هر یک منتهی به یک نیمه بساک می­ شود. نیمه بساک­ها که بر شاخه­های کوتاه رابط واقع­اند، ممکن است زایا، نازا و بسیار کوچک بوده و یا هر دو خانه آن نازا و تغییر شکل یافته باشند. خامه دو قسمتی و غالباً دارای دو شاخه مسطح است. میوه­ ها فندقه، بدون کرک، بیضوی- کروی و لعاب­دار هستند [43].

2-4-1   مصارف و کاربرد جنس مریم گلی

گیاهان این جنس به علت تنوع دارای مصارف و کاربردهای متعددی از جمله مصارف دارویی، ادویه­ای، زینتی، علوفه­ای و صنعتی می­باشند. به علاوه جهت کاهش فرسایش خاک و حفظ تنوع زیستی نیز به کار می­روند. مهم­ترین کاربرد این جنس مصرف دارویی آن است [67].

2-4-2   خواص درمانی جنس مریم گلی

این جنس با ارزش­ترین نوع دارویی تیره نعناع و دارای اختصاصات درمانی مهم با اثر قاطع است. برگ دارای خاصیت تسهیل کننده عمل هضم، ضد تشنج، تب­بر، ضد عفونی کننده، کاهش دهنده مقدار قند خون، مدر، موثر در رفع عرق شبانه و قاعده­آور می­باشد. در استعمال خارج جهت التیام و ضد­عفونی کردن زخم­ها و جراحات استفاده می­ شود. مصرف فراورده­های آن موجب فعال شدن اعمال گردش خون و پوست بدن می­ شود. به علاوه بر روی دستگاه هضم تاثیر مفید دارد [29].

اطبای قدیم و معاصر آن را در رفع ضعف مفرط منشا عصبی، ضعف اعصاب، خستگی عمومی، سرگیجه­های عصبی، لرزش اندام­ها و فلج مؤثر تشخیص داده­اند. ضمناً اثر مقوی قلب دارد و مصرف آن موجب می­گردد که عمل هضم تسهیل یابد و معده و روده فعال­تر عمل نماید. همچنین استفراغ­های تشنج­آور آرام شده و اسهال­های ساده ولی مقاوم درمان می­پذیرند. سرفه­های مزمن را قطع و ترشح شیر را در موقع از شیر گرفتن کودک متوقف می­ کند [29].

2-5   نوروزک

گیاه نوروزک یکی از گونه­ های جنس سالویا از تیره لامیاسه است که بومی ایران و قسمتی از افغانستان بوده و پراکنش آن در ایران محدود به استان خراسان و قسمتی از استان سمنان است [99].

2-5-1   اسامی محلی گیاه نوروزک

این گیاه به اسامی نوروزک، چپله، چبله، جبله، ممیزه، نقل خواجه، نخود کوهی، غلمرغ و گوش بره نامیده شده است. انتخاب نام نوروزک از میان نام­های محلی به این دلیل است که این گیاه بعد از یخبندان زمستان شروع به سبز شدن یا جوانه­زدن می­ کند [16].

2-5-2   مشخصات گیاهشناسی نوروزک

گیاه نوروزک دارای ساقه و دمبرگ راست و پرزهای پنبه­ای سفید می­باشد. برگ­ها غالباً غیر منقسم، مستطیلی تا تخم­مرغی و ابعاد آن با عرض 1 تا 5 و طول 5 تا 19 سانتی­متر و در دو سطح دارای پرزهای پنبه­ای فشرده می­باشد که در قسمت بالا پرزها کمتر است. برگ­ها دارای دندانه­ های نامنظم تا صاف با دمبرگ 5/1 تا 8 سانتی­متر نزدیک به هم هستند [99].

دمگل 4 تا 5 میلی­متر بوده و کاسه گل لوله­ای یا استکانی بین 17 تا 22 میلی­متر و غالباً دارای دندانه است [99]. اندام­های میوه دهنده شاخه­هایی با چندین طبقه واجد 4 تا 8 کاسه می­باشند. میوه آن 4 فندقه است و فندقه­ها دارای 4 قسمت متمایز هستند. در زیر پوشش اول و چسبیده به آن لایه­ای سلولزی و کاملاً سفید رنگ قرار دارد که دانه را به خود اختصاص می­دهد. دو لایه یاد شده در مجموع پوست دانه را تشکیل می­دهند. لایه سوم 2 تا 3 درصد از وزن کل دانه را تشکیل می­دهد و پوست مغز دانه و مغز دانه را در بر می­گیرد. لایه چهارم که همان مغز است معمولاً به پوسته چسبیده و 50 درصد از وزن کل دانه را شامل می­ شود [15].

ریشه با نفوذ در اعماق، ذخایر آب زیر­زمینی را در اختیار گیاه قرار می­دهد و همچنین باعث می­ شود که گیاه سال­های خشک را پشت سر بگذارد. ریشه این گیاه به دلیل مصرف به عنوان سوخت در دشت­ها از بین رفته و بیشتر در کوهستان­ها باقی مانده است [34].

بوته­ های این گیاه در سطحی حدود 5 هزار هکتار از اراضی بیابانی و کویری جنوب خراسان پراکنده می­باشند که عدم توجه به آن، گیاه را در معرض انقراض قرار داده است. سرمایه ­گذاری برای تولید انبوه این دانه می ­تواند به خود کفایی کشور در زمینه تامین روغن نباتی و فراورده­های جانبی کمک کند. از جمله فوائد دیگر این گیاه با ریشه ­های عمودی عمیق نیاز کم آن به آب است. این گیاه را می­توان با پرورش گلدانی و غرس در عرصه برای اجرای طرح­های کویرزدایی استفاده کرد.

2-5-3   رویشگاه نوروزک

نوروزک در قسمت هایی از افغانستان دیده شده و در ایران در مناطق مختلفی توسط محققین گزارش گردیده است، از جمله: جلیلی و جمزاد [85] مناطق رویشگاهی این گونه را در مناطق گسترده­ای از استان خراسان ذکر نموده ­اند. راشد محصل و همکاران نیز این گونه را از مناطق مختلفی در استان خراسان جمع­آوری نموده‌اند [28].

2-5-4   نحوه حضور گونه نوروزک در رویشگاه‌های مختلف

بیشترین حضور این گونه در دشت­های دامنه­ای در منطقه کلاته سادات واقع در ایستگاه آبخوانداری سبزوار است. این عرصه با توجه به قرق انجام گرفته بالاترین تاج­پوش و تراکم را دارا می­باشد. قطر تاج­پوش نوروزک در منطقه به بیش از 1 متر و تراکم تعداد بوته در هکتار به بیش از 500 بوته در هکتار بالغ می­گردد. هرچه از داخل دشت به سمت ارتفاعات پیش می­رویم از تراکم بوته­ها در واحد سطح و نیز قطر تاج­پوش کاسته می­ شود [40].

نوروزک در منطقه نخبر در روی تپه­های واریزه­ای به صورت بوته­ هایی با قطر تاج­پوش 70 سانتی­متر و بیشتر، پراکنش داشته و بیشتر به صورت کلنی (چند بوته در کنار هم) دیده می­شوند. در این منطقه تراکم بیش از صد بوته در هکتار می­باشد. در مناطق غرب و شرق آبخوان در روی تپه­های مارنی پراکنش نوروزک به صورت تک­بوته بوده و قطر تاج­پوش حداکثر به 50 سانتی­متر می­رسد. حداکثر تراکم بوته در هکتار کمتر از 50 بوته است [40].

2-5-5   فنولوژی گیاه نوروزک

نوروزک گیاهی پایا با فرم علفی بوته­ای است که تاج­پوش گیاه به صورت مدور است و ارتفاع آن 30-40 سانتی­متر می­باشد. ممکن است تمام اندام­های هوایی خشک و از بوته جدا و یا در اثر چرای دام از بین برود. رشد مجدد از روی یقه از اوایل و غالبا از اواسط اسفند (با توجه به شرایط اقلیمی منطقه) شروع و ظهور ساقه­های گل­دهنده پس از برگ­های ردیف چهارم و پنجم از دهه دوم فروردین ماه است. در اواسط فروردین ماه ظهور گل از پایین ساقه به سمت بالا دیده می­ شود. ظهور بذر از اواخر فروردین ماه شروع می­ شود [40].

بذر در پوشینه و غلاف سر باز تشکیل می­ شود و غلاف معمولاً 4 بذر دارد که غالباً دو بذر آن پوک است. این مورد با توجه به شرایط اقلیمی و بارندگی منطقه متفاوت است. تعداد ساقه­های گل­دهنده با توجه به عمر گیاه و شرایط رویشی متفاوت بوده و از 5 تا 53 عدد در روی بوته شمارش گردیده است [40].

تعداد ردیف­های گلدهی از 4 تا 9 متفاوت و بیشتر 6 ردیف است. تعداد بذور پوک بیش از 50 درصد بذور تولیدی در روی بوته گزارش شده است که با توجه به شرایط بارندگی این میزان افزایش یا کاهش می­یابد.

زمان رسیدگی بذر از دهه دوم اردیبهشت شروع و تا دهه دوم خرداد به تدریج ادامه دارد. پس از رسیدن بذر ابتدا ساقه­های بذری شروع به زرد شدن کرده و به تدریج برگ­ها زرد می­شوند. این مرحله توقف رشد از اواسط و اواخر خرداد شروع و تا اوایل پاییز ادامه دارد. ساقه­ها و برگ­ها چنانچه مورد چرای دام تا قبل از این زمان قرار نگیرند، امکان ماندن در روی گیاه تا سال بعد وجود دارد ولی معمولاً بر اثر عوامل جوی و تردد دام و یا چرا، بوته­ها بدون شاخ و برگ شده و در ابتدای سال بعد رشد رویشی خود را آغاز می­ کنند. در بسیاری از سال­ها در اواخر تابستان و اوایل پاییز با توجه به وضعیت جوی ممکن است رشد رویشی دیده شود که این مورد با شروع فصل سرد متوقف می­گردد. رشد مجدد گیاه از اواخر و اواسط اسفند ماه شروع می­گردد [40].

2-5-6   عملکرد علوفه و بذر

میانگین تولید علوفه تر در بوته­ های چند­ساله بین 820 تا 1350 گرم بر بوته بوده که بیش از 70 درصد آن را رطوبت تشکیل می­دهد. بنابراین میزان تولید علوفه در هر هکتار (در مناطق با پراکنش مناسب بین 100 تا 500 بوته) در کمترین مقدار 82 الی 132 کیلوگرم و در بیشترین مقدار 410 تا 675 کیلوگرم علوفه تر خواهد بود [40].

بررسی­های انجام گرفته نشان می­دهد که حدود 30-10 درصد وزن خشک گیاه را بذر و حدود 90-70 درصد را شاخ و برگ تشکیل می­دهد. هر بوته به طور متوسط 500-150 عدد بذر دارد. وزن هزار دانه بذر از 50 تا 88 گرم متفاوت است، بنابراین هر بوته به طور متوسط 40-15 گرم بذر تولید می­ کند. در هر هکتار (در مناطق با پراکنش مناسب بین 100 تا 500 بوته) میزان بذر تولیدی از 5/1 تا 20 کیلوگرم در هکتار در نوسان خواهد بود. بذور با توجه به وزنی که دارند چنانچه توسط حشرات و پرندگان حمل نگردند، در داخل بوته باقی ماند و در انتهای فصل امکان جمع­آوری از داخل بوته­ها به میزان کم مقدور می­باشد [40].

در مرحله رسیدگی بذر که معمولاً به تدریج است، بذور از پایین به بالا شروع به ریزش می­نمایند. رنگ بذور سبز روشن و هر چه به سمت مرحله رسیدن پیش می­رود، رنگ آن تیره می­ شود، تا در مرحله کامل رسیدگی سیاه می­گردد. بذور قبل از مرحله ریزش و در هنگامی که حدود اکثر بذور به مرحله رسیدگی رسیده ­اند، توسط روستاییان جمع آوری شده و مصرف می­گردد. بذر این گیاه در مرحله خمیری و قبل از سفت شدن مورد استفاده وحوش و دام­های اهلی قرار می­گیرد [40].

[1] Sucralfate

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است