اصلاح نباتات بررسی تنوع مورفولوژیک و کمیت و کیفیت روغن گیاه نوروزک Leriifolia Salvia |
1-1 کلیات و اهداف
دانه های روغنی ازمحصولات با ارزش كشاورزی به شمار آمده و ماده اولیه صنایع روغنكشی محسوب میشوند،كه نقش اساسی در تامین نیازهای چربی، پروتئین و ویتامین در حیات موجودات زنده ایفا میكنند. کشور ما جزء کشورهای واردکننده روغن میباشد و برای رفع این کمبوداجرای فعالیتها و کارهای اصلاحی بیشتری در جهت افزایش کیفیت و کمیت روغن ، این گیاهان ضرورت دارد. راه حل دیگر معرفی گیاهان دانه روغنی جدید با خصوصیت سازگاری به شرایط ایران و دارای توجیه اقتصادی میباشد.
مطالعه تنوع ژنتیکی فرایندی است که تفاوت یا شباهت گونهها، جمعیتها و یا افراد را با بهره گرفتن از روشها و مدلهای آماری خاص بر اساس صفات مورفولوژیک، اطلاعات شجرهای یا خصوصیات مولکولی افراد بیان میکنند. اطلاع از میزان تنوع ژنتیکی ژرمپلاسم و ارتباط ژنتیکی بین ژنوتیپها برای محافظت و استفاده از منابع ژرمپلاسم دارای اهمیت خاصی است. این اطلاعات میتواند محققان را در انتخاب ترکیبات والدینی مناسب برای بهرهبرداری حداکثر از مواد ژنتیکی موجود جهت تولید هیبریدهای پرمحصول و جمعیتهای در حال تفکیک یاری دهد. بررسی تنوع ژنتیکی در گیاهان از طریق صفات مورفولوژیک یا بیوشیمیایی همواره متداول بوده است [62].
تیره نعناع (Lamiaceae) حاوی بیش از4000 گونه میباشدكه اکثر آنها دارویی هستند [19]. سالویا، جنس مهمی است كه حدودا 900 گونه را در این خانواده به خود اختصاص داده است [92]. در عرصههای طبیعی ایران برای این جنس56 گونه گزارش گردیده است، که از این تعداد13 گونه آن بومی میباشد. سلوی (سالویا) از کلمه لاتین “سالوئو” به معنی نجات و شفا بخشیدن مشتق می شود و احتمالا از بزرگترین جنسهای خانواده نعناع میباشد که چند ساله و غالبا نیز بسیار معطراست. این جنس در مناطق گرم و معتدل جهان مشاهده می شود و گونه های آن دارای خواص ضدمیکروبی، ضدسرطانی و ضدتب میباشند [23].
نوروزك (Salvia leriifolia Benth. ) گیاهی پایا از تیره نعناع و بومی استانهای خراسان، سمنان و قسمتی از افغانستان است [19]. پراكنش این گیاه در اقلیم فراخشك بیابانی سرد، در ارتفاعات سنگلاخی، ارتفاعات كنگلومرایی و واریزههای سنگی است. سازگاری این گیاه با انواع خاكها بالاخص خاكهای سبك در شیبهای جنوبی بسیار بالا میباشد. این گونه با گیاهانی از قبیل درمنه، افدرا و پرند همراه است [41]. آبیاری به صورت کرتی، بهترین روش زراعت این گیاه میباشد و عمق کشت مناسب جهت داشتن درصد بالای سبز شدن و استقرار گیاه بین1 تا5/1 سانتیمتر است. بیشترین جوانهزنی بذور در دمای بین 4 تا 8 درجه سانتی گراد انجام میگیرد [23].
میزان زادآوری در سالهای با بارندگی مناسب خوب بوده و در صورت حمایت گیاه در سال اول، در سالهای بعد می تواند به خوبی در برابر عوامل اقلیمی و نیز شرایط چرای دام مقاومت كند. با توجه به سازگاری و دامنه پراكنش وسیع آن، می تواند به عنوان یک گیاه چند منظوره مورد حمایت قرار گیرد. برنامه ریزی برای جمع آوری بذر نوروزك، ضمن ایجاد اشتغال در مناطق پراكنش این گونه، با ترویج و معرفی خواص دارویی آن و بازاریابی برای فروش به زراعیكردن این گونه كمك می کند [41].
گونه نوروزك دارای سه ویژگی مهم، مقاومت به خشكی، مقاومت در مقابل باد و مقاومت در برابر سرمای زمستان است و گیاهی كمتوقع و كم هزینه به شمار مىآید [46]. شكل خاص برگها به ویژه پرزهای سفید دو طرف برگها و حالت چرمی آن، باعث مقاومت گیاه به گرمای شدید تابستان میشود و همچنین گسترده بودن بوتهی گیاه روی سطح زمین موجب مقاومت آن در برابر بادهای سوزان زمستان می شود [34].
برگهای گیاه غنی از كلسیم، فسفر و آهن بوده و دانه و برگ آن دارای مقادیر بالایی از پروتئین و اسیدهای چرب است كه ارزش غذایی بالایی در تغذیه دام و انسان دارد [15]. این گیاه دارای خواص متعدد دارویی، آنتیاكسیدانی و تغذیهاى است [46]. عصاره چهار گونه مختلف از سالویا و از جمله گیاه نوروزک به واسطه داشتن تاثیر بازدارنده بر آنزیم بوتیریل کولین استراز می تواند در معالجه بیماری آلزایمر مفید باشد [50]. شاخ وبرگ این گیاه دارای اسانس است و پوست خارجی آن حاوی موسیلاژ میباشد [18]. گزارش شده است که مغز دانه آن حاوی 56-50 % چربی و 30 % پروتئین است كه برای طباخی و خامخواری مطلوب میباشد. برگ و ریشه گیاه نوروزك دارای خواص آنتیاكسیدانی قوی بوده و از اكسیداسیون روغن آفتابگردان جلوگیری میكنند. این خاصیت قابل رقابت با آنتیاكسیدانهای رایج در صنایع غذایی نظیر، بوتیلیتد هیدروكسی تولوئن (BHT) و آلفاتوكوفرول میباشد. این ویژگی در ارتباط با حضور متابولیت ثانویهای از نوع شالكونها، به نام بوتئین، در این گیاه است .
از دیگر متابولیتهای ثانویه با ارزش موجود دراین گونه، به ترتیب فراوانی، میتوان به ترپنوئیدها، ساپونینها، فلاونوئیدها، تاننها و آلكالوئیدها اشاره كرد. در اسانس این گیاه 17 نوع ترپن با درصدهای متفاوت وجود دارد [35]. پروتئین موجود در بذر به دلیل ویژگیهای منحصر به فرد نظیر قرابت زیاد اسیدآمینههای آن با شیر و ضریب هضم بالا، می تواند در تهیه شیر خشك و فرآورده های گوشتی سوسیس و كالباس مورد استفاده قرار گیرد . همچنین بذر این گیاه به واسطه داشتن روغن مرغوب برای تغذیه انسان، برگ آن برای تغذیه دام و الیاف آن برای تولید دستمال كاغذی مناسب است [16].
بخشهایی ازگیاه نوروزك دارای خاصیت آنتیاكسیدانی، ضدباكتریایی، ضدقارچ و ضددرد مىباشد [6؛ 10؛ 36؛ 40 و 70]. براساس پژوهشهای صورت گرفته مشخص شده است كه عصاره آبی و الكلی نوروزك دارای آثار دارویی متعددی بر روی موش است. ازجمله این آثار مىتوان به خاصیت محافظت كنندگی عصبی در برابر كم خونیهای موضعی در مغز موش [101]، كاهش وابستگی به مورفین [83]، خصوصیات مشابه با داروی دیكلوفناك از لحاظ مقابله با التهاب مزمن [81] و جلوگیری از ایجاد و توسعه زخمهای معده در موش (مشابه با داروی سوکرالفات[1]) [82] اشاره نمود. همچنین مشخص شده است بخشهای مختلف این گیاه مىتواند به عنوان داروی مسكن و خواب آور [84] و عامل كاهشدهنده گلوكز خون [80] مورد استفاده قرارگیرد.
یکی از مهمترین عوامل مدیریت در تولید محصولات زراعی، تاریخ کاشت مناسب است. هدف از تعیین تاریخ کاشت مناسب، مشخص کردن بهترین زمان کاشت رقم یا گروهی از ارقام مشابه گیاهان زراعی است، به طوری که مجموعه عوامل محیطی در آن زمان، برای سبز شدن، استقرار و بقاء گیاهچه مناسب باشد، ضمن اینکه هر مرحله از رشد نیز با شرایط مطلوب خود روبرو شود.
1-2 اهداف مطالعه
اگر چه پژوهشهای مختلفی بر روی گیاه نوروزک صورت گرفته است اما تا کنون اثر تاریخ کاشت بر اسانس و ترکیبات فنولیک و صفات مختلف مورفولوژیک بررسی نشده است. از طرفی نوروزک می تواند یک گیاه دانه روغنی جدید باشد و هنوز اطلاعات کافی از تنوع موجود بین صفات مورفولوژیک و میزان روغن ژنوتیپهای مختلف آن در دسترس نیست. اگرچه پتانسیل بالای گیاه از نظر کیفیت و کمیت روغن گزارش شده است ولی سازگاری آن با شرایط محیطی مختلف و اثر تاریخ کاشت بر آن روشن نشده است. با توجه به موارد گفته شده فوق، مطالعه پیش رو اهداف زیر را دنبال میکرد:
1- یافتن تاریخ کاشت بهینه در شرایط اقلیمی اصفهان.
2- بررسی تنوع، سازگاری، میزان عملکرد اقتصادی، کیفیت و کمیت روغن گیاه.
3- بررسی برخی صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک گیاه.
2- فصل دوم
فصل دوم: بررسی منابع
2-1 اهمیت گیاهان دارویی
تولید گیاهان دارویی و عطری، به صورت جمع آوری و کشت آنها از دیر باز صورت میگرفته است و احتمالا شروع آن نزدیک به زمانی است که این گیاهان به عنوان تسکیندهنده درد استفاده شدند، به طوری که بو کردن، جویدن و خوردن برخی از مواد گیاهی منجر به آرامش و کاهش درد شده و عطر و طعم مطلوب این گیاهان به عنوان موادی با ارزش برای انسانهای پیشین، شناخته شدند. بنابراین این گیاهان به عنوان منبع درمانی، رنگدهنده و نگهدارنده شناخته شدند [3].
استفاده از گیاهان به عنوان دارو برای پیشگیری و درمان بیماریها از روزگاران کهن مورد توجه طب سنتی قرار داشته و تا ابتدای قرن شانزدهم معتبرترین روش برای درمان بیماریها به شمار رفته است. ابوعلی سینا از نخستین دانشمندانی است که در کتاب قانون به شرح و بررسی علمی خواص درمانی گیاهان پرداخته است.
در نتیجه ظهور روشهای جدید درمان، کمکم روشهای درمان بیماریها با گیاهان کنار گذاشته شد و استفاده از داروهای شیمیایی جانشین گیاه درمانی شد. اما عوارض جانبی بسیار زیاد و گرانی آنها موجب گرایش مجدد مردم به طب گیاهی شده است. در قرن اخیر پیشرفت عمدهای در بهره گیری از گیاهان دارویی حاصل شده است و آزمایشگاههای مجهز در سراسر جهان برای بررسی اثرات این داروها به کار و فعالیت مشغول میباشند.
آمار استفاده از داروهای گیاهی در سالهای اخیر قابل توجه است. بر طبق تخمین سازمان بهداشت جهانی در حال حاضر 80 درصد جمعیت جهان یعنی حدود 4 میلیارد نفر از طب گیاهی در درمان بیماریها استفاده می کنند. سازمان بهداشت جهانی ((WHO خاطر نشان میسازد که از حدود 119 داروی گیاهی حدود 74 مورد آن کاملاً همانند کاربرد آنها در طب سنتی مورد استفاده پزشکان قرار میگیرد. همین موضوع موجب شده است که هماکنون تحقیقات گستردهای از سوی شرکتهای داروسازی روی خواص درمانی گیاهان مناطق مختلف جهان انجام گیرد. هماکنون مواد مشتق شده از گیاهان نقش عمده ای در صنعت داروسازی دارند. چنین داروهایی برای درمان بیماریهای قلبی، فشار خون بالا، انواع دردهای مزمن، آسم و دیگر بیماریها به کار میرود [30].
2-2 طبقهبندی گیاهان دارویی
تنوع گیاهان دارویی در طبیعت بهحدی است که دستهبندی علمی آنها را به کاری مهم و در عین حال دشوار بدل کرده است. یکی از روشهای طبقه بندی گیاهان دارویی بر اساس خواص آنهاست که به اختصار به آن اشاره می شود:
2-2-1 گیاهان مقوی
این گیاهان در شرایط خاصی برای بیمار تجویز می شود که عمدتاً میتوان به دوران پس از بیماری حاد اشاره کرد. برخی از این گیاهان حاوی انواع ویتامینها، مواد معدنی و ترکیباتی هستند که در تامین انرژی مورد نیاز بدن متعاقب بیماری و برقراری تعادل در عملکرد اندامها نقش مهمی دارند.
2-2-2 گیاهان مدر
مقدار آب موجود در بافتهای بدن تحت تاثیر عوامل مختلفی دچار تغییر می شود. مثال واضح در این زمینه اختلال عملکرد قلب، ریه و کلیهها است. علاوه بر این مواردی مثل عادت ماهیانه در خانمها، تجمع مایعات را به همراه دارد. یکی از موثرترین راههای تعدیل آب موجود در فضای بین سلولی و بافتهای مختلف بدن استفاده از گیاهان مدر است که موجب تسکین عوارض ناشی از این بیماریها می شود.
2-2-3 گیاهان مسهل و ملین
این گروه از گیاهان برای رفع یبوست و تسهیل دفع سموم به کار گرفته میشوند. گیاهان مسهل از طرق مختلفی موجب بر طرف شدن یبوست میشوند. برخی از این گیاهان نظیر ریشه ریوند از طریق افزایش ترشح صفرا و تحریک حرکات دودی روده این کار را انجام می دهند و بعضی دیگر مثل ریشه شیرینبیان و روغن زیتون با تحریک جدار روده موجب بر طرف شدن یبوست میشوند. درباره سایر گروههای گیاهان دارویی باید به گیاهان عرق آور جهت سرماخوردگی و تب، آرام بخشها و گیاهان مدفوع و قی آور برای تخلیه سریع محتویات معده اشاره کرد که همگی با مشورت و تحت نظر پزشک تجویز و استفاده میشوند، زیرا داروی طبیعی هم گاهی مضر است [30].
در پیکر گیاهان دارویی مواد خاصی ساخته و ذخیره می شود به نام مواد موثره یا مواد فعال که این مواد تاثیر فیزیولوژیک بر پیکر موجود زنده بر جای میگذارند. مواد فعال مذکور در طی یک سلسله فرایندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم (معمولاً کمتر از وزن خشک گیاه) ساخته میشوند و به متابولیتهای ثانویه هم معروفند. این مواد در واقع واکنش شیمیایی گیاه در مقابل تاثیر تنشهای محیطی (گرما، سرما، خشکی و …)، حمله پارازیتها، عوامل بیماریزا و علفخواران میباشد. متابولیتهای ثانویه شامل چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغنهای فرار و سایر مواد موثره است [2].
استفاده از گیاهان دارویی و معطر در فضای سبز
یکی از موارد کاربرد گیاهان دارویی در طراحی فضای سبز، بهره گیری از رایحه گل و شاخ و برگ گیاهان معطر است که اهمیت ویژهای دارد. گیاهان معطر گیاهانی هستند که برگ، شاخه، گل و یا میوه آنها دارای اسانس معطر است. این اسانس متشکل از مواد روغنی است که برای جلوگیری از تبخیر آب درونی گیاه ساخته می شود (مواد روغنی خیلی کندتر از آب تبخیر میشوند). این مواد سنگین و معطرند و در گلها، برگها و ساقه ذخیره میشوند. عطر گلهای این گیاهان خود به خود و در برخی موارد مانند سرو نقرهای پس از هرس در فضا پراکنده می شود و علاوه بر تاثیر روانی مثبت بر انسانها به جلب حشرات و پرندگان و در نتیجه پراکنش دانه گرده کمک می کند [47].
در ادوار گذشته در کنار توجه به روح و زیبایی، جنبه دارویی و اقتصادی کشت گیاهان در فضای سبز و باغها مد نظر بوده و در همه آنها از باغ معلق بابل مربوط به سالهای قبل از میلاد مسیح تا پردیسهای ایرانی مربوط به قرن پنجم میلادی ضمن رعایت جنبه های زینتی و هنری گیاهان کاشته شده، مصارف خوراکی، دارویی، صنعتی، دفع آفات و مانند آن مورد توجه جدی بوده است و در چهارچوب سنت و اصول، هیچ چیز بیمورد و یا تنها برای زیبایی وجود نداشته است، بلکه آنچه مفید و لازم بوده زیبا عرضه شده است. معمولاً گیاهان دارویی در مدت کوتاهی سطح خاک را فرا میگیرند و به سبزی و کوتاهی، زیبایی خاصی را پدید میآورند. این گیاهان نسبت به مواد غذایی پرتوقع نبوده و آب زیادی نیاز ندارند. همچنین برخی از آنها در برابر شوری خاک مقاومند و دوام، عمر طولانی، سازگاری و استقامت بالایی دارند [24؛ 30 و 31].
مزایای استفاده از گیاهان دارویی در فضای سبز
از مزایای استفاده از گیاهان دارویی در فضای سبز میتوان به افزایش تنوع در فضای سبز، حفظ ذخیره توارثی گیاهان دارویی و کنترل فرسایش بادی اشاره کرد.
حفاظت انسان از گیاهان منجر به حذف پدیدههای طبیعی مانند چرا، بیماری و آفت، آتشسوزی، خشکسالی، رقابت و مانند آن می شود. بنابراین طی نسلهای متوالی ژنهای مفید که عامل دوام موجود زنده در مقابل این شرایط هستند، از این نسلها حذف میشوند. در مورد گیاهان دارویی این عمل با برداشت گزینشی گیاهان دارویی سالم و قوی از طبیعت توسط انسان تشدید میگردد و در عوض فراوانی ژنهای غیرمفید که در شرایط طبیعی مرتباً تحت گزینش طبیعی و حذف قرار میگیرند، به نحو چشمگیری افزایش مییابد، به این پدیده رانده شدن ژنتیکی میگویند که هر چه جوامع جانوری و گیاهی محدودتر باشند، این پدیده با شدت بیشتری رخ میدهد. در نتیجه این رخداد علیرغم حفظ فرم ظاهری گونه، توانمندیهای آن گونه در مقابل شرایط گزینشگر محیط طبیعی به شدت کاهش مییابد و در صورت راهیابی گونه به محیط طبیعی یا کاهش حمایت انسان، جاندار به سرعت منقرض میگردد. راه جلوگیری از این خطر توسعه همه جانبه جوامع گیاهی و جانوری در اقلیمهای متنوع که کاری دشوار است و حفظ ذخایر ژرمپلاسم برای مدت طولانی میباشد [25].
با وارد کردن گیاهان دارویی در فهرست گیاهان مناسب برای فضای سبز جامعه گیاهان دارویی گسترش قابل توجهی مییابند که به علت این گستردگی سطح و اقلیم، تعداد زیادی از عامل طبیعی اثر خود را بر گیاه اعمال می کند و علاوه بر آن برداشت از طبیعت نیز کاهش مییابد [25].
2-3 مشخصات عمومی تیره نعناع
طبق جدیدترین بررسیهای انجام شده، در این خانواده 4000 گونه وجود دارد که در 200 جنس جای داده شده اند. گیاهان تیره نعناع، اکثراً یکساله و به ندرت درختچهای، اغلب معطر، بدون تیغ و با ساقههای چهارگوش میباشند. برگها متقابل، به ندرت فراهم، بدون گوشوارک، ساده و گاهی شانهای هستند. گلآذین گرزن و در محور برگهها با برگه های بالایی دو به دو متقابل است و گاهی گلآذین سنبله میباشد. گلها نر-ماده، گاهی در یک یا تعدادی از گلها فاقد اندام نر و پرچم و در این حالت گلها کوچکتر و کمرنگتر از بقیه میباشند [43].
برگهها آشکارا پیوسته، معمولاً دارای 5 لوب یا دندانه، سه تا در بالا، دو تا در پایین یا به صورت 1 و 4 یعنی یک دندانه در بالا و 4 تا در پایین و یا به شکل تقریبا منظم هستند. روی کاسه گل رگه هایی به تعداد 5 تا 20 عدد وجود دارد که تعداد رگهها در جنسهای مختلف متفاوت است. جام گل نامنظم و پیوسته، در قاعده به صورت لوله، در بالا متشکل از دو لب مشخص که شامل دو لب بالایی و لب پایینی میباشد. لب بالایی دارای دو بخش خمیده یا راست، یا کم و بیش محدب و لب پایینی شامل 3 بخش است [43].
پرچمها متصل به جام گل و چهارتایی،دو به دو مساوی یا دو تای آنها تحلیلرفته و عقیم هستند. طول دو پرچم بالایی معمولاً با دو پرچم پایینی متفاوت و همچنین طول پرچم در جنسهای مختلف متفاوت است. بساک واجد یک یا دو حجره موازی یا زاویهدار یا به ندرت جدا از یکدیگر که به وسیله رابطی بلند به یکدیگر متصل میشوند، میباشد [43].
تخمدان فوقانی دارای دو برچه دو خانهای و هر خانه دارای یک تخمک است. کلاله از قاعده برچهها یا به ندرت از قسمت بالایی برچهها خارج می شود. میوه چهار فندوقهای و رگه های اطراف میوه پایدار و معمولاً ثابت هستند و بخش محافظی را به وجود میآورند که در پراکنش دانهها نقش ویژه دارند. دانه جز در برخی موارد استثنا معمولاً بدون آلبومین است. گیاهان این تیره در زیررده پیوستهگلبرگان، سری پیوستهگلبرگان چهار خانهای با تخمدان زیرین، از راسته لامیال میباشند [43].
2-4 مشخصات جنس مریم گلی یا سالویا
جنس سالویا بالغ بر 900 گونه دارد که احتمالاً بزرگترین تعداد را در خانواده نعناع دارا میباشد. پراکنش آن در هر دو منطقه نیمه گرم و معتدل مشاهده می شود. دو مرکز بزرگ این جنس آمریکا و آسیای جنوبغربی میباشد. از این جنس 56 گونه در عرصههای طبیعی ایران گزارش شده که از آن میان 13 گونه بومی ایران است [85].
این جنس پایا به صورت بوته های چوبی یا درختچه مانند به ندرت دو ساله یا یکساله و غالباً معطر میباشند. برگها کامل، تقسیم نشده یا دارای قسمت های چنگکی یا شانهای هستند. گل نامنظم، گلآذین به صورت گرزنهایی به اشکال مختلف است که در آن هر چرخه دارای 2 الی 12 (تا 40) گل دور از هم یا نزدیک به هم میباشند. کاسه دو لبه و یا قیفی شکل است. لب بالایی کاسه سه قسمتی و یا تقریباً کامل گاهی دارای رگه های نامحسوس و لب پایینی آن آشکارا دو دندانه دارد. کاسه رشد یافته در میوه، آشکارا مشبک است [43].
جام به رنگهای سفید، قرمز، زرد و بنفش یا صورتی دو لبه است. لب بالایی جام کم و بیش افراشته و یا کلاهخود مانند و دو قسمتی است. لب پایینی سه بخش،بخش میانی عریضتر و مقعر و دو بخش کناری کوچکاند. لوله جام در داخل کم و بیش دارای حلقه کرکی و یا فاقد آن است. پرچمها دو عدد هستند، میله پرچم کوتاه و مفصلدار، رابط بین بساکها باریک و تقریباً کمانی و دارای دو شاخه نابرابر است که هر یک منتهی به یک نیمه بساک می شود. نیمه بساکها که بر شاخههای کوتاه رابط واقعاند، ممکن است زایا، نازا و بسیار کوچک بوده و یا هر دو خانه آن نازا و تغییر شکل یافته باشند. خامه دو قسمتی و غالباً دارای دو شاخه مسطح است. میوه ها فندقه، بدون کرک، بیضوی- کروی و لعابدار هستند [43].
2-4-1 مصارف و کاربرد جنس مریم گلی
گیاهان این جنس به علت تنوع دارای مصارف و کاربردهای متعددی از جمله مصارف دارویی، ادویهای، زینتی، علوفهای و صنعتی میباشند. به علاوه جهت کاهش فرسایش خاک و حفظ تنوع زیستی نیز به کار میروند. مهمترین کاربرد این جنس مصرف دارویی آن است [67].
2-4-2 خواص درمانی جنس مریم گلی
این جنس با ارزشترین نوع دارویی تیره نعناع و دارای اختصاصات درمانی مهم با اثر قاطع است. برگ دارای خاصیت تسهیل کننده عمل هضم، ضد تشنج، تببر، ضد عفونی کننده، کاهش دهنده مقدار قند خون، مدر، موثر در رفع عرق شبانه و قاعدهآور میباشد. در استعمال خارج جهت التیام و ضدعفونی کردن زخمها و جراحات استفاده می شود. مصرف فراوردههای آن موجب فعال شدن اعمال گردش خون و پوست بدن می شود. به علاوه بر روی دستگاه هضم تاثیر مفید دارد [29].
اطبای قدیم و معاصر آن را در رفع ضعف مفرط منشا عصبی، ضعف اعصاب، خستگی عمومی، سرگیجههای عصبی، لرزش اندامها و فلج مؤثر تشخیص دادهاند. ضمناً اثر مقوی قلب دارد و مصرف آن موجب میگردد که عمل هضم تسهیل یابد و معده و روده فعالتر عمل نماید. همچنین استفراغهای تشنجآور آرام شده و اسهالهای ساده ولی مقاوم درمان میپذیرند. سرفههای مزمن را قطع و ترشح شیر را در موقع از شیر گرفتن کودک متوقف می کند [29].
2-5 نوروزک
گیاه نوروزک یکی از گونه های جنس سالویا از تیره لامیاسه است که بومی ایران و قسمتی از افغانستان بوده و پراکنش آن در ایران محدود به استان خراسان و قسمتی از استان سمنان است [99].
2-5-1 اسامی محلی گیاه نوروزک
این گیاه به اسامی نوروزک، چپله، چبله، جبله، ممیزه، نقل خواجه، نخود کوهی، غلمرغ و گوش بره نامیده شده است. انتخاب نام نوروزک از میان نامهای محلی به این دلیل است که این گیاه بعد از یخبندان زمستان شروع به سبز شدن یا جوانهزدن می کند [16].
2-5-2 مشخصات گیاهشناسی نوروزک
گیاه نوروزک دارای ساقه و دمبرگ راست و پرزهای پنبهای سفید میباشد. برگها غالباً غیر منقسم، مستطیلی تا تخممرغی و ابعاد آن با عرض 1 تا 5 و طول 5 تا 19 سانتیمتر و در دو سطح دارای پرزهای پنبهای فشرده میباشد که در قسمت بالا پرزها کمتر است. برگها دارای دندانه های نامنظم تا صاف با دمبرگ 5/1 تا 8 سانتیمتر نزدیک به هم هستند [99].
دمگل 4 تا 5 میلیمتر بوده و کاسه گل لولهای یا استکانی بین 17 تا 22 میلیمتر و غالباً دارای دندانه است [99]. اندامهای میوه دهنده شاخههایی با چندین طبقه واجد 4 تا 8 کاسه میباشند. میوه آن 4 فندقه است و فندقهها دارای 4 قسمت متمایز هستند. در زیر پوشش اول و چسبیده به آن لایهای سلولزی و کاملاً سفید رنگ قرار دارد که دانه را به خود اختصاص میدهد. دو لایه یاد شده در مجموع پوست دانه را تشکیل میدهند. لایه سوم 2 تا 3 درصد از وزن کل دانه را تشکیل میدهد و پوست مغز دانه و مغز دانه را در بر میگیرد. لایه چهارم که همان مغز است معمولاً به پوسته چسبیده و 50 درصد از وزن کل دانه را شامل می شود [15].
ریشه با نفوذ در اعماق، ذخایر آب زیرزمینی را در اختیار گیاه قرار میدهد و همچنین باعث می شود که گیاه سالهای خشک را پشت سر بگذارد. ریشه این گیاه به دلیل مصرف به عنوان سوخت در دشتها از بین رفته و بیشتر در کوهستانها باقی مانده است [34].
بوته های این گیاه در سطحی حدود 5 هزار هکتار از اراضی بیابانی و کویری جنوب خراسان پراکنده میباشند که عدم توجه به آن، گیاه را در معرض انقراض قرار داده است. سرمایه گذاری برای تولید انبوه این دانه می تواند به خود کفایی کشور در زمینه تامین روغن نباتی و فراوردههای جانبی کمک کند. از جمله فوائد دیگر این گیاه با ریشه های عمودی عمیق نیاز کم آن به آب است. این گیاه را میتوان با پرورش گلدانی و غرس در عرصه برای اجرای طرحهای کویرزدایی استفاده کرد.
2-5-3 رویشگاه نوروزک
نوروزک در قسمت هایی از افغانستان دیده شده و در ایران در مناطق مختلفی توسط محققین گزارش گردیده است، از جمله: جلیلی و جمزاد [85] مناطق رویشگاهی این گونه را در مناطق گستردهای از استان خراسان ذکر نموده اند. راشد محصل و همکاران نیز این گونه را از مناطق مختلفی در استان خراسان جمعآوری نمودهاند [28].
2-5-4 نحوه حضور گونه نوروزک در رویشگاههای مختلف
بیشترین حضور این گونه در دشتهای دامنهای در منطقه کلاته سادات واقع در ایستگاه آبخوانداری سبزوار است. این عرصه با توجه به قرق انجام گرفته بالاترین تاجپوش و تراکم را دارا میباشد. قطر تاجپوش نوروزک در منطقه به بیش از 1 متر و تراکم تعداد بوته در هکتار به بیش از 500 بوته در هکتار بالغ میگردد. هرچه از داخل دشت به سمت ارتفاعات پیش میرویم از تراکم بوتهها در واحد سطح و نیز قطر تاجپوش کاسته می شود [40].
نوروزک در منطقه نخبر در روی تپههای واریزهای به صورت بوته هایی با قطر تاجپوش 70 سانتیمتر و بیشتر، پراکنش داشته و بیشتر به صورت کلنی (چند بوته در کنار هم) دیده میشوند. در این منطقه تراکم بیش از صد بوته در هکتار میباشد. در مناطق غرب و شرق آبخوان در روی تپههای مارنی پراکنش نوروزک به صورت تکبوته بوده و قطر تاجپوش حداکثر به 50 سانتیمتر میرسد. حداکثر تراکم بوته در هکتار کمتر از 50 بوته است [40].
2-5-5 فنولوژی گیاه نوروزک
نوروزک گیاهی پایا با فرم علفی بوتهای است که تاجپوش گیاه به صورت مدور است و ارتفاع آن 30-40 سانتیمتر میباشد. ممکن است تمام اندامهای هوایی خشک و از بوته جدا و یا در اثر چرای دام از بین برود. رشد مجدد از روی یقه از اوایل و غالبا از اواسط اسفند (با توجه به شرایط اقلیمی منطقه) شروع و ظهور ساقههای گلدهنده پس از برگهای ردیف چهارم و پنجم از دهه دوم فروردین ماه است. در اواسط فروردین ماه ظهور گل از پایین ساقه به سمت بالا دیده می شود. ظهور بذر از اواخر فروردین ماه شروع می شود [40].
بذر در پوشینه و غلاف سر باز تشکیل می شود و غلاف معمولاً 4 بذر دارد که غالباً دو بذر آن پوک است. این مورد با توجه به شرایط اقلیمی و بارندگی منطقه متفاوت است. تعداد ساقههای گلدهنده با توجه به عمر گیاه و شرایط رویشی متفاوت بوده و از 5 تا 53 عدد در روی بوته شمارش گردیده است [40].
تعداد ردیفهای گلدهی از 4 تا 9 متفاوت و بیشتر 6 ردیف است. تعداد بذور پوک بیش از 50 درصد بذور تولیدی در روی بوته گزارش شده است که با توجه به شرایط بارندگی این میزان افزایش یا کاهش مییابد.
زمان رسیدگی بذر از دهه دوم اردیبهشت شروع و تا دهه دوم خرداد به تدریج ادامه دارد. پس از رسیدن بذر ابتدا ساقههای بذری شروع به زرد شدن کرده و به تدریج برگها زرد میشوند. این مرحله توقف رشد از اواسط و اواخر خرداد شروع و تا اوایل پاییز ادامه دارد. ساقهها و برگها چنانچه مورد چرای دام تا قبل از این زمان قرار نگیرند، امکان ماندن در روی گیاه تا سال بعد وجود دارد ولی معمولاً بر اثر عوامل جوی و تردد دام و یا چرا، بوتهها بدون شاخ و برگ شده و در ابتدای سال بعد رشد رویشی خود را آغاز می کنند. در بسیاری از سالها در اواخر تابستان و اوایل پاییز با توجه به وضعیت جوی ممکن است رشد رویشی دیده شود که این مورد با شروع فصل سرد متوقف میگردد. رشد مجدد گیاه از اواخر و اواسط اسفند ماه شروع میگردد [40].
2-5-6 عملکرد علوفه و بذر
میانگین تولید علوفه تر در بوته های چندساله بین 820 تا 1350 گرم بر بوته بوده که بیش از 70 درصد آن را رطوبت تشکیل میدهد. بنابراین میزان تولید علوفه در هر هکتار (در مناطق با پراکنش مناسب بین 100 تا 500 بوته) در کمترین مقدار 82 الی 132 کیلوگرم و در بیشترین مقدار 410 تا 675 کیلوگرم علوفه تر خواهد بود [40].
بررسیهای انجام گرفته نشان میدهد که حدود 30-10 درصد وزن خشک گیاه را بذر و حدود 90-70 درصد را شاخ و برگ تشکیل میدهد. هر بوته به طور متوسط 500-150 عدد بذر دارد. وزن هزار دانه بذر از 50 تا 88 گرم متفاوت است، بنابراین هر بوته به طور متوسط 40-15 گرم بذر تولید می کند. در هر هکتار (در مناطق با پراکنش مناسب بین 100 تا 500 بوته) میزان بذر تولیدی از 5/1 تا 20 کیلوگرم در هکتار در نوسان خواهد بود. بذور با توجه به وزنی که دارند چنانچه توسط حشرات و پرندگان حمل نگردند، در داخل بوته باقی ماند و در انتهای فصل امکان جمعآوری از داخل بوتهها به میزان کم مقدور میباشد [40].
در مرحله رسیدگی بذر که معمولاً به تدریج است، بذور از پایین به بالا شروع به ریزش مینمایند. رنگ بذور سبز روشن و هر چه به سمت مرحله رسیدن پیش میرود، رنگ آن تیره می شود، تا در مرحله کامل رسیدگی سیاه میگردد. بذور قبل از مرحله ریزش و در هنگامی که حدود اکثر بذور به مرحله رسیدگی رسیده اند، توسط روستاییان جمع آوری شده و مصرف میگردد. بذر این گیاه در مرحله خمیری و قبل از سفت شدن مورد استفاده وحوش و دامهای اهلی قرار میگیرد [40].
[1] Sucralfate
ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است
متن کامل را می توانید دانلود نمائید
چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)
ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه
با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند
موجود است
فرم در حال بارگذاری ...
[جمعه 1399-10-19] [ 04:08:00 ب.ظ ]
|