اهداف كلی:

• تعیین تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم تجربی بر افزایش خلاقیت دانش آموزان.

• تعیین تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم تجربی بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان.

اهداف جزئی:

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص روانی(سیالی)[10] تفكر دانش آموزان

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص انعطاف پذیری[11] تفكر دانش آموزان

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص اصالت[12] تفكر دانش آموزان

1. مشخص کردن تأثیر روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص بسط[13] تفكر دانش آموزان

فرضیه های تحقیق

فرضیه های اصلی:

• روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر افزایش خلاقیت دانش آموزان مؤثر است.

• روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مؤثر است.

فرضیه های فرعی:

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص سیالی(روانی) تفكر دانش آموزان مؤثر است.

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص انعطاف پذیری تفكر دانش آموزان مؤثر است.

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص اصالت تفكر دانش آموزان مؤثر است.

1. روش یادگیری مشاركتی در درس علوم بر شاخص بسط تفكر دانش آموزان مؤثر است.

تعریف مفاهیم تحقیق

الف: تعاریف نظری

• الگوی یادگیری مشاركتی: در یادگیری به شیوه مشاركتی دانش آموزان دل به جمع می سپارند و هرچه دارند در اختیار یاران گروه قرار می دهند و خود هم از داشته های دیگران بهره مند می شوند. مناسب ترین شكل استفاده از یادگیری همیارانه، ایجاد فضای عاطفی بین اعضای گروه، یادگیری اشتراك در هدف، سهیم بودن در ابزار و وسایل و بحث میان گروهی است(آقازاده، 1377).

• خلاقیت: عبارت است از فرایند حس كردن مشكلات، شكاف دراطلاعات، عناصر گم شده، چیزهای ناجور حدس زدن و فرضیه سازی درباره ی این نواقص و ارزیابی و آزمون این حدس ها و فرضیه ها، تجدید نظر كردن و دوباره آزمودن آن ها و بالاخره انتقال نتایج (تورنس 1988، به نقل از سیف،1387).

• پیشرفت تحصیلی: منظور از پیشرفت تحصیلی سنجش عملكرد یادگیرندگان و مقایسه نتایج حاصل با هدفهای آموزشی از پیش تعیین شده به منظور تصمیم گیری در این باره است كه آیا فعالیت های آموزشی معلم و كوشش های یادگیری دانش آموزان به نتایج مطلوب انجامیده است (سیف ،1387).

• سیالی(روانی): تولید تعدادی اندیشه در یك زمان معین

• انعطاف پذیری: تولید اندیشه های متنوع و غیر معمول و راه حل های مختلف برای مسأله

• اصالت(تازگی): استفاده از راه حل های منحصر به فرد و نو

• بسط(گسترش): تولید جزئیات و تعیین تلویحات و كاربردها (سیف،1387) .

ب: تعاریف عملیاتی

• الگوی یادگیری مشاركتی: یادگیری مشارکتی در این تحقیق روشی است که دانش آموزان برای یادگیری مفاهیم آموزشی به گروه های چهار تا شش نفره تقسیم می شوند به نحوی که در هر گروه هم دانش آموز قوی، هم دانش آموز متوسط و هم دانش آموزش ضعیف وجود داشته باشد و به صورت مشارکتی مطالب و محتوی ارائه شده توسط معلم را مورد مطالعه قرار می دهند. فعالیت ها به صورت مشارکتی و مباحثه ای انجام می گیرد و میانگین نمرات گروه، نمره ارزشیابی نهایی دانش آموزان خواهد بود. نقش معلم در اینجا طرح مسأله و نظارت و راهنمایی بر فعالیت ها است.

• خلاقیت: در پژوهش حاضر خلاقیت عبارت است از نمره ای كه دانش آموزان از آزمون خلاقیت تصویری تورنس (فرمB)، به دست می آورند.

• پیشرفت تحصیلی: در این تحقیق منظور از پیشرفت تحصیلی نمره ای است كه آزمودنی ها از آزمون پیشرفت تحصیلی محقق ساخته در درس علوم بدست می آورند.

1.1.2. درباره ی نویسنده

2.1.2. آثار

1.2.1.2. من نوکر بابام نیستم

2.2.1.2.سه سوت جادویی

3.1.2. ارزیابی کلی

و

2.2. طاهره ایبد

1.2.2.درباره ی نویسنده

2.2.2. آثار

1.2.2.2. خانواده آقای چرخشی

3.2.2. ارزیابی کلی

3.2. فرهاد حسن زاده

1.3.2. درباره ی نویسنده

2.3.2. آثار

1.2.3.2. بند رختی که برای خودش دل داشت

2.2.3.2. لبخندهای کشمشی یک خانواده خوشبخت

3.2.3.2. هندوانه به شرط عشق

4.2.3.2.در روزگاری که هنوز پنجشنبه و جمعه اختراع نشده بود

3.3.2. ارزیابی کلی

4.2. فریدون عموزاده خلیلی

ح ح

1.4.2. درباره ی نویسنده

2.4.2. آثار

1.2.4.2. پروفسور اسکولسکی و ژنرال پیسکولسکی

3.4.2. ارزیابی کلی

5.2. شهرام شفیعی

1.5.2. درباره ی نویسنده

2.5.2. آثار

1.2.5.2. ماجراهای سلطان و آقا کوچول

2.2.5.2. عشق خامه ای

3.2.5.2. به دنبال دماغ خیس

4.2.5.2. مرغ سوخاری برای جنازه

5.2.5.2. گربه در جوراب زنانه

6.2.5.2. عزیزم چه رنگی بپوشم

7.2.5.2. با تخم مرغ مهربان باش

3.5.2. ارزیابی کلی

ط

6.2. محمدرضا شمس

1.6.2. درباره ی نویسنده

2.6.2. آثار

1.2.6.2. دیوانه و چاه

2.2.6.2. بادکنک و اسب آبی

3.2.6.2. من، زن بابام و دماغ بابام

3.6.2. ارزیابی کلی

7.2. فریبا کلهر

1.7.2. درباره ی نویسنده

2.7.2. آثار

1.2.7.2. سالومه و خرگوش

3.7.2. ارزیابی کلی

8.2. سعید هاشمی

1.8.2. درباره ی نویسنده

2.8.2. آثار

1.2.8.2. محله ی میکروب خان

ی

3.8.2. ارزیابی کلی

3. نتیجه گیری

1.3. تکنیک های مورد استفاده

2.3. تنوع تکنیکی و طرز بیان

3.3. سیر طنزپردازی

 

1-3-1-2- آگوستین و مسئلۀ هرمنوتیک 45

1-3-1-3- تأویل متن با استفاده از خود آن متن 46

1-3-1-4- تأویل فقط در مورد فقرات مبهم 46

1-3-1-5- تأویل پذیری همه چیز، حتی حروف و اعداد 46

1-3-1-6- اهمیت وضع روحی مفسر 47

1-3-1-7- چهار سطح معنایی 47

1-3-2- فردریش ارنست دانیل شلایر ماخر 48

1-3-2-1- قواعد هنر فهمیدن 49

1-3-2-2- فن فهم 50

1-3-2-3- بازسازی 50

1-3-2-4- تأویل دستوری/ تأویل فنی/ فهم سبک 51

1-3-2-5- نیت مؤلف 51

1-3-2-6- دور هرمنوتیکی 52

1-3-3- ویلهلم دیلتای 53

1-3-3-1- تمایز میان علوم انسانی و علوم طبیعی 55 1-3-3-2- تجربه 55

1-3-3-3- بیان 56

1-3-3-4- فهم 56

1-3-3-5- تاریخمندی 57

1-3-4- مارتین هایدگر 58

1-3-4-1- هایدگر و معنای وجود 58

1-3-4-2- هرمنوتیک دازاین 59

1-3-5- هانس گئورگ گادامر 61

1-3-5-1- بازی تفسیر 62

1-3-5-2- «من»- «تو» الگوهای سه گانه 63

1-3-6- امیلیو بتی 65

1-3-7- اریک دونالد هیرش 67

1-3-7-1- تفاوت فهم و تفسیر 68

1-3-8- یورگن هابرماس 70

1-3-9- پل ریکور 72

1-3-9-1- مراحل تفسیر 72

فصل دوم: تأویل و تأویل گران79

2-1- تأویل81

2-1-1- واژه شناسی تأویل 81

2-1-2- کاربرد و معانی تأویل در قرآن 83

2-1-3- نمونه ای از شواهد واژۀ تأویل در ادبیات فارسی 90

2-1-4- تأویل در تاریخ 92

2-1-5- تنزیل 95

2-1-6- تفسیر 95

2-1-7- بررسی تفاوت تأویل و تفسیر 97

2-1-8- تأویل و هرمنوتیک 100

2-2- اخوان الصفا 104

2-3- حروفیه106

2-3-1- عدد و جایگاه علم الاعداد 109

2-3-1-1- عدد چهار 109

2-3-1-2- عدد پنج 110

2-3-1-3- عدد هفت 110

2-3-1-4- عدد نه 110

2-3-1-5- عدد ده 111

2-3-1-7- عدد یازده 111

2-3-1-8- عدد دوازده 111

2-3-1-9- عدد چهارده 111

2-3-1-10- عدد بیست و هشت 112

فصل سوم: اسماعیلیان و ناصرخسرو 117

3-1- اسماعیلیان119

3-1-1- اسماعیلیان در تاریخ 119

3-1-2- نام های اسماعیلیان 123

3-1-3- حکومت فاطمیان 126

3-1-4- حشاشین 129

3-1-5- جایگاه علم و دانش نزد اسماعیلیان 132

3-1-6- اصول باورهای اسماعیلیان 134

3-1-6-1- اصل تأویل شریعت 134

3-1-6-2- اصل امامت 135

3-1-6-3- اصل ابداع هستی 137

3-1-6-4- اصل تعلیم 139

3-1-6-5- اعتقاد به دوره های هفتگانه 139

3-2- حكیم ناصرخسرو قبادیانی142

3-2-1- نام، زادگاه، زادروز 142

3-2-2- پیشه 143

3-2-3- آشنایی ناصرخسرو با دانشها و گرایش های گوناگون 144

3-2-4- آشفتگی فکری و سفر به سرزمین مصر 146

3-2-5- شعر و هنر ناصر خسرو و آثار مکتوبش 150

3-2-5- 1- گشایش و رهایش 152

3-2-5- 2- جامع الحکمتین 152

3-2-5- 3- خوان الاخوان 153

3-2-5- 4- روشنایی نامه 153

3-2-5- 5- وجه دین 154

3-2-5- 6- زاد المسافرین 154

3-2-6- زندگانی ناصر خسرو 155

3-2-6-1- مرحلۀ خوشگذرانی و دنیا خواهی 156

3-2-6-2- مرحلۀ جستجو و کنکاش 156

3-2-6-3- مرحلۀ یافتن راه و آرمان گرایی 158

3-2-7- منش فردی و جهان بینی ناصر خسرو 159

3-2-8- ناصرخسرو، یک اسماعیلی بلند مرتبه 162

3-2-9- باورهای مذهبیو دینی ناصرخسرو 164

3-2-9-1- اصل ابداع هستی 164

3-2-9-2- اصل تعلیم 164

3-2-9-3- اعتقاد به دوره های هفت گانه 165

3-2-9-4- اصل امامت 165

3-2-9-5- اصل تأویل 167

3-2-10- حکیم ناصرخسرو قبادیانی کیست 171

فصل چهارم: بررسی تأویل های وجه دین179

4-1- بررسی تأویلاتی که با تکیه بر حساب جُمَل و ابجد ثابت می شوند 181

4-1-1- اثبات اینکه علم و عمل دینداران با هم برابر و لازمۀ دین آنان است 181

4-1-2- اثبات اینکه شهادتین کلید در بهشت است 182

4-1-3- اثبات لا اله الا الله 183

4-1-4- اثبات همانندی انسان و خداوند 189

4-1-5- اثبات کلام بسم الله ارحمن الرحیم 191

4-1-6- اثبات دلیلمندی تعداد رکعت های نماز 193

4-1-7- اثبات اینکه حروف کلمۀ قرآن معنادار و نشانه اند 194

4-1-8- اثبات اینكه اندازه وام انسان بر خداوند صد و نوزده درم است 196

4-2- بررسی فصل به فصل تأویلات وجه دین198

4-2-1- گفتار سوم: علم 198

4-2-2- گفتار پنجم: بهشت 199

4-2-3- گفتار هفتم: دوزخ 200

4-2-4- گفتار دوازدهم: سوره اخلاص 201

4-2-5- گفتار سیزدهم: اَعُوذُ بِالله مِن الشیطانِ الرَجِیم 203

4-2-6- گفتار چهاردهم:بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ 205

4-2-7- گفتار پانزدهم: آبدست و آدابهای آن 207

4-2-8- گفتار شانزدهم: سرو تن شستن از جنابت 212

4-2-9- گفتار هفدهم: تیمم كردن به خاك 214

4-2-10- گفتار هژدهم: بانگ نماز 215

4-2-11- گفتار نوزدهم: صلوة 218

4-2-11-1- حدود نماز 220

4-2-11-2- فریضه های نماز 221

4-2-11-3- سنتهای نماز 222

4-2-11-4- خضوع در نماز 224

4-2-11-5- وقتهای نماز 225

4-2-11-6- جمع كردن نماز 226

4-2-11-7- كوتاه كردن نماز 228

4-2-11-8- نماز نشسته گزاردن 230

4-2-12- گفتار بیستم: پنج نماز و عدد رکعات آن و اوقات آن 231

4-2-13- گفتار بیست و دوم: نماز آدینه 236

4-2-14- گفتار بیست و سوم: عیدهای دوگانه 239

4-2-15- گفتار بیست و چهارم: عید گوسفندكشان و نماز آن 241

4-2-16- گفتار بیست و پنجم: نماز كسوف 243

4-2-17- گفتار بیست و ششم: نماز جنازه 245

4-2-18- گفتار بیست و هفتم: ركوع و سجود و جز آن از حال های نماز 248

4-2-19- گفتار بیست و هشتم: اثبات زكات 254

4-2-20- گفتار بیست و نهم: اندر زكات زر و سیم و تأویل آن 258

4-2-21- گفتار سی ام: زكات ستوران و تأویل آن 259

4-2-21-1- صدقة شتر 259

4-2-21-2- صدقة گاو 259

4-2-21-3- صدقة گوسفند 260

4-2-22- گفتار سی و یکم: آنچه واجب شود بر رستنی 262

4-2-22-1- خمس 264

4-2-23- گفتار سی و دوم: زكات فطر 267

4-2-24- گفتار سی و سوم: واجبی روزه داشتن 270

4-2-25- گفتار سی و چهارم: واجبی حج كردن 275

4-2-26- گفتار سی و پنجم: واجبی جهاد كردن 281

4-2-27- گفتار سی و ششم: واجبی اطاعت امام زمان 287

4-2-28- گفتار سی و هفتم: حیض زنان و پاكیزگی آن 290

4-2-29- گفتار سی و هشتم: اندر حقیقت استبرا و تأویل آن 294

4-2-30- گفتار سی و نهم: آنچه نماز را با آن نشاید 296

4-2-31- گفتار چهلم: حد زدن و رجوم 299

4-2-32- گفتار چهل و یکم: رجم بر سحاقه ولواطه 302

4-2-33- گفتار چهل و دوم: كشتن خطا و دیت بر عاقل و عاقله 305

4-2-34- گفتار چهل و سوم: گناهان كبائر 308

4-2-35- گفتار چهل و چهارم: آنچه حرام است 312

4-2-36- گفتار چهل و پنجم: دجال و فتنه آن 316

4-2-37- گفتار چهل و ششم: نكاح و سفاح 319

4-2-38- گفتار چهل و هفتم: واجبات 324

4-2-39- گفتار چهل و هشتم: گزیت بر اهل كتاب 326

4-2-40- گفتار چهل و نهم:قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ 328

4-2-41- گفتار پنجاهم: واجبی صلوات بر رسول و آلش علیه السلام 330

4-2-42- گفتار پنجاه و یکم: لا حَولَ ولا قُوّةَإلاّ باللّهالعلی العظیم 332

نتیجه گیری337

کتابنامه 345

پیشگفتار:

در رویارویی با متون ادبی کهن، همواره نکته ای سد راه دستیابی به فهم بوده است و آن نکته فاصلۀ زمانی است. یعنی آن شکاف ژرفی که میان افق روزگار پیدایش متن با افق روزگار بازخوانی آن وجود دارد.

ما در جریان خواندن یک متن کلاسیک، خودمان را در شرایط زیستی و فرهنگی گذشته قرار نمی دهیم. ما حتی اگر آرزو هم داشته باشیم که در افق روزگار هومر یا سوفوکلس و ناصرخسرو، شیخ اشراق، مولانا و … قرارگیریم، باز در یونان باستان و یا ایران آن روزگار زندگی نخواهیم کرد.

ما متن را به افق دوران خودمان منتقل می کنیم و بر پایۀ همین افق امروزی است که معناهایی برای آن متصور می شویم. اگر متنی کلاسیک را چنان بخوانیم که فاقد هرگونه ارتباطی با روزگار ما باشد، این طرز خواندن و رویارویی، موجب فهم نمی شود. متن با ما سخن نمی گوید. اما اگر بتوانیم متن را به روزگار خود نزدیك کنیم، گفتگوی گذشته و امروز ممکن خواهد شد.

از آنجا که قدیمی ترین، و به گمان بسیاری شایع ترین فهم از کلمة تأویل در شرق و هرمنوتیک در غرب، به اصول کشف رمز و فهم کتب مقدس بازمی گردد، شاید بهترین متونی که می شود با آنها به مکالمۀ گذشته و امروز نشست، متون کلاسیکی باشند که از سویی پیوستگی و تنیدگی بسیار با کتب مقدس داشته و از سویی دیگر در گفتمان روزگار ما سخنی برای بازگفتن داشته باشند.

ادبیات اسماعیلیه، در کنار متون تأویل گرایانه ای همچون متون عرفانی، رسالات اخوان الصفا و آثار متفکران حروفی، قوس بزرگی از دایرۀ هرمنوتیک كاربردی سرزمین ما را تشکیل می دهد. باطنی گری و تأویل محوری را می توان اساسی ترین اصل هویتی مذهب اسماعیلیه دانست.

برقراری گفتگو میان افقِ امروزی ترین گفتمانِ حیطۀ علوم انسانی، یعنی هرمنوتیک، با افق روزگاری که متون شگفت انگیز اسماعیلی در آن نوشته شده اند می تواند دستاوردهای نوین و ارزشمندی به همراه داشته باشد و تنها در سایۀ خوانشی امروزی، دقیق و عمیق است که این رویکرد هرمنوتیکی حاصل خواهد شد.

این پایان نامه تلاشی است برای ایجاد این گفتگو میان یکی از کهن ترین متون تأویلی ادب فارسی؛وجه دین، وهرمنوتیکبه مثابه یک دانش اصولی و قاعده مند.

نخستین فصل این پژوهش بههرمنوتیک، ریشه یابی واژگانی و رد پایش در متون تاریخی می پردازد. در ادامه، ازجریان سازان عرصۀ هرمنوتیکنام برده می شود و زندگی و خط فکری هریک به اختصار گزارش خواهد شد.

در فصل دوم، که عنوانتأویلرا بر خود دارد، نخست کوشش شده است تا با استناد به نظر لغویان نامداری چون ابن فارس، راغب اصفهانی و ابن رشد، تعریف جامعی از واژۀ تأویل به دست آید و سپس کاربرد و معانی قرآنی این واژه شود. همچنین در این فصل بررسی اجمالی باورهای مسلمانان دربارۀ تأویل و باطنی گری و نظرات موافق و مخالف از قرن دوم به بعد آمده است؛ و نیز ازحروفیه و اخوان الصفا، به عنوان جنبش هایی باطنی و پیشتاز و نیز از جایگاه تأویل و علم الاعداد در تفکراتشان سخن رفته است.

فصل سوم بهاسماعیلیاناختصاص دارد: ریشه های پیدایش آن ها، اصول باورهایشان و حکومتشان در مصر. آنگاه به معرفی زندگانی و تفکرات و نیز آثارحکیم ناصرخسرو قبادیانیبه عنوان یک اسماعیلی صاحب منصب و مسئولیت در جزیرۀ خراسان پرداخته می شود.

فصل آخر، به طور خاص بهبررسی تأویلات کتاب وجه دینوی اختصاص دارد. در این بررسی، ابتدا خلاصه ای از متن اصلی هر فصل آورده می شود و سپس تمامی تأویلات آن فصل یک به یک و به تفصیل شرح و توضیح خواهد شد.

این پژوهش در پی یافتن پاسخ پرسش های زیر است:

• پیشینۀ علم تأویل چیست؟

… 11

2-4- عقلای مجانین و هنر…………………………………………………………………………………………………… 12

2-5- واکنش عقلای مجانین در برابر نسبتِ جنون……………………………………………………………. 14

2-6- عقلای مجانین در آثار متفکران اسلامی……………………………………………………………………. 15

2-7- بررسی دلایلِ توجه متفکران و صوفیه به عقلای مجانین………………………………………… 15

2-8- معیارهای شناختِ عقلای مجانین و تمایز آن ها با سایر دیوانگان…………………………….. 17

2-9- آشنایی با عقلای مجانین مشهور……………………………………………………………………………….. 18

2-9-1- بهلول………………………………………………………………………………………………………………….. 18

2-9-2- شبلی………………………………………………………………………………………………………………….. 20

2-9-3- محمد معشوق طوسی………………………………………………………………………………………. 22

2-10- نگاهی به “عقلاءالمجانین” از سه منظر…………………………………………………………………. 24

2-10-1- عقلای مجانین و امور اجتماعی…………………………………………………………………….. 24

2-10-2- عقلای مجانین و امور سیاسی……………………………………………………………………….. 27

2-10-2-1- ارتباط زبان و قدرت در حکایات عقلای مجانین……………………………….. 27

عنوان صفحه

2-10-2-2- عقلای مجانین و شیعه………………………………………………………………………… 29

2-11- عقلای مجانین و الهیات…………………………………………………………………………………………… 31

2-11-1- مدل “جهان های موازی و بر خورد آن ها”……………………………………………………. 31

2-11-2- نگاهی به جریانِ تصوف از منظر مدل ” برخورد جهان های موازی”………….. 33

2-11-3- عقلای مجانین و “برخورد جهان های موازی”…………………………………………….. 34

2-11-4- ارتباط “برخورد جهان های موازی”با زبان عقلای مجانین………………………….. 36

2-11-4-1- پارادوکس……………………………………………………………………………………………… 38

2-11-4-2- شطح…………………………………………………………………………………………………….. 39

2-11-4-3- طنز……………………………………………………………………………………………………….. 39

2-12- مجذوبان الهی……………………………………………………………………………………………………………. 41

2-12-1- نقش عقلای مجانین در پر رنگ کردن مفهوم عشق در تصوف………………….. 42

2-12-2- گزارش ابن عربی از جنون خود……………………………………………………………………. 43

2-12-3- انفعال روحی مجانین و نظریه ی دریافت(هرمنوتیک)………………………………….. 44

2-13- دگراندیشان………………………………………………………………………………………………………………… 46

2-13-1- واسوخت صوفیانه…………………………………………………………………………………………… 47

2-13-2- فیلسوفان مبتدع و اولیا الله……………………………………………………………………………. 50

2-13-3-دلایل پیدایش “واسوخت صوفیانه” در کلام مجانین…………………………………… 51

2-13-4- واسوخت صوفیانه ی اولیا الله…………………………………………………………………………. 54

فصل سوم: نگاهی به کتاب “عقلاءالمجانین” تالیف ابوالقاسم نیشابوری

3-1- ابوالقاسم نیشابوری………………………………………………………………………………………………………. 58

3-2- چاپ های “عقلاءالمجانین……………………………………………………………………………………………. 60

3-3- سیری در کتاب عقلای مجانین………………………………………………………………………………….. 61

فصل چهارم: دیوانگان در مثنوی های عطار

4-1- دلایل فزونی بسامد حکایات عقلای مجانین در آثار عطار………………………………………… 67

4-2- نظر عطار در مورد دیوانگان………………………………………………………………………………………… 70

4-3- طبقه بندی حکایات عقلای مجانین در مثنوی های عطار……………………………………….. 73

 

ـ فرضیه‏های تحقیق.. 14

ـ تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنّی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی) 15

ـ روش شناسی تحقیق.. 15

ـ جامعه ی آماری.. 17

ـ محدودیت ها 17

فصل دوم: شناخت نامه ی عطّار نیشابوری.. 18

ـ مقدّمه. 19

ـ نگاهی به احوال عطّار از تولّد تا مرگ… 20

ـ آثار عطّار. 23

ـ منطق الطیر. 24

ـ مصیبت نامه. 25

ـ الهی نامه. 26

ـ اسرارنامه. 27

ـ مختارنامه. 27

ـ دیوان. 28

ـ تذکرةالاولیاء 28

ـ سرچشمه ها و مآخذ شعر عطّار. 29

ـ غزّالی و ابوسعید. 31

ـ عطّار، حكایات، اسرائیلیات و روایات مجعول. 31

ـ عطّار و تورات… 34

ـ جایگاه عطّار در فرهنگ و ادب فارسی و جهانی.. 37

ـ سال شمار حوادث زندگی و عصرِ عطّار نیشابوری.. 38

فصل سوم: درآمدی بر روایات مجعول و اسرائیلیات در تفسیر و ادب فارسی.. 40

بخش اوّل: علم الحدیث و روایات مجعول. 41

ـ علوم حدیث… 42

ـ مهم ترین اصل حدیث شناسی.. 43

ـ عطّار و احادیث موضوع. 44

ـ احادیث موضوع(جعلی) و ضعیف و بازتاب آن ها در آثار عطّار نیشابوری.. 45

بخش دوم: اسرائیلیات و تفسیر. 49

ـ تفسیر. 50

ـ اقسام تفسیر. 52

ـ تفسیر به مأثور. 52

ـ علل ضعف و جعل در تفسیر مأثور(فهرست وار) 53

ـ روش درست در تفسیر قرآن کریم. 53

ـ اسرائیلیات… 53

ـ انواع اسرائیلیات… 55

ـ منابع اصلی اسرائیلیات… 55

ـ فرهنگ یهودی.. 56

ـ یهود 56

ـ تلمود 59

ـ فرهنگ مسیحی.. 60

ـ مسیحیت… 60

ـ انجیل.. 61

ـ اهل کتاب… 62

ـ کتب تاریخی و سیره نویسی.. 62

ـ خیال پردازی و افسانه سرایی های مسلمان نماهای اهل کتاب… 63

ـ کیفیت راه یابی اسرائیلیات در تفسیر، حدیث و متون اسلامی.. 63

ـ راویان اسرائیلیات… 66

ـ معیار سنجش و تشخیص اسرائیلیات… 66

ـ هشدارهایی درباره ی خطر اسرائیلیات و راه های مقابله با آن. 68

بخش سوم: اسرائیلیات و ادب فارسی.. 71

ـ مقدّمه. 72

ـ نقش قصص و تلمیحات اسلامی در ادب فارسی.. 73

ـ اسرائیلیات در تفسیر و برداشت های عرفانی و ادبی.. 75

ـ کیفیت راه یابی اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

ـ سرچشمه های روایات مجعول و اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

فصل چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در آثار عطّار نیشابوری.. 82

ـ مقدّمه ای بر اسلام و قصص قرآنی.. 83

بخش اوّل: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان آدم و حوّا(علیهماالسلام) 88

ـ مقدّمه. 89

ـ داستان آدم(ع) در قرآن. 89

ـ آفریده شدن حوّا در قرآن. 90

ـ داستان آدم به روایت کتاب های مقدّس…. 91

ـ خلاصه ی داستان آدم(ع) به روایت تورات… 92

ـ آفرینش آدم 92

ـ آفرینش زن. 92

ـ نافرمانی انسان. 92

ـ داوری خدا 93

ـ خلاصه ی داستان آدم(ع) به روایت انجیل برنابا 93

ـ داستان آدم(ع) و حوّا(ع) در قصص اسلامی و تفاسیر. 94

ـ حدیثِ ابلیس…. 95

ـ حدیثِ آفریدنِ آدم. 95

ـ حدیثِ آدم و حوا 96

ـ فریفتنِ ابلیس مَر آدم را 97

ـ تطبیق، مقایسه، بررسی و تحلیل داستان آدم(ع) 97

ـ آفرینش حضرت آدم(ع) و نخستین مخلوق.. 97

ـ آفرینش حوّا(ع) 100

ـ لغزش و خطای آدم و حوّا و بیرون شدن آن ها از بهشت… 101

ـ توبه ی آدم و مشهورترین اسرائیلیات پیرامون آن. 102

ـ بازتاب اسرائیلیات داستان آدم(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 103

ـ خلقت آدم و … 103

ـ خلقت حوا و موارد پیرامون آن. 104

ـ حکایت بچه ی ابلیس با آدم و حوّا 105

ـ توبه ی آدم 108

ـ گندم (نام درخت ممنوعه) 109

ـ تحلیل نهایی.. 110

بخش دوم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان ادریس(ع) 111

ـ ادریس(ع) در قرآن. 112

ـ ادریس(ع) در کتب مقدّس…. 112

ـ ادریس در تفاسیر و تحلیل ها 113

ـ انعکاس داستان ادریس در آثار عطّار نیشابوری.. 115

ـ تحلیل نهایی.. 117

بخش سوم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان داود(ع) 118

ـ داود(ع) در قرآن. 119

ـ داود(ع) در کتب مقدّس…. 120

ـ داستان زن اوریا و داود در تفسیرها و تحلیل ها 121

ـ بازتاب اسرائیلیات داود(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 123

ـ تحلیل نهایی.. 126

بخش چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان سلیمان(ع) و ملکه ی سبا 127

ـ سلیمان(ع) در قرآن. 128

ـ بحث اوّل: داستان انگشتری سلیمان و اهمیت انگشتری و ربودن آن توسط دیو. 128

ـ اشاره ی قرآن در داستان انگشتری سلیمان. 128

ـ تورات و داستان روی برگرداندن سلیمان از خدا و دشمنی یربعام 128

ـ داستان انگشتری سلیمان در تفاسیر. 129

ـ تحلیل و نقد روایت ها 130

ـ تجلّیات اسرائیلیات پیرامون داستان سلیمان در آثار عطّار نیشابوری.. 132

ـ سلیمان و دیو. 132

ـ گفتگوی سلیمان و مورچگان. 135

ـ عصا و سلیمان. 135

ـ حکایت سلیمان با مور عاشق.. 136

ـ حکایت سلیمان و شادروانش… 137

ـ سلیمان و زنبیل بافی.. 138

ـ حکایت بلقیا و عفّان. 138

ـ داستان عزرائیل و مرگ سلیمان. 140

ـ حکایت عزرائیل و سلیمان(ع) و آن مرد 141

ـ بحث دوم: اسرائیلیات پیرامون قصّه ی بلقیس و سلیمان(ع) 146

ـ موضوع بلقیس و سلیمان در قرآن. 146

ـ بلقیس و سلیمان در کتب مقدّس… 147

ـ خرافات و اسرائیلیات سلیمان و بلقیس در تفاسیر. 148

ـ تحلیل اسرائیلیات سلیمان و بلقیس… 148

ـ بازتاب سلیمان و بلقیس در ادب فارسی.. 150

ـ نکته ی مهم در اسرائیلیات بلقیس و سلیمان. 152

بخش پنجم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان موسی(ع) 154

ـ موسی در قرآن. 155

ـ موسی در كتب مقدّس…. 155

ـ داستان موسی(ع) و طلب رؤیت و تجلّی خدا 156

ـ تفسیر ها در روایت تجلی خدا بر كوه و بیهوشی موسی.. 156

ـ تجلّی در آثار عطّار. 157

ـ اسرائیلیات در شكستن الواح و عصبانیت حضرت موسی(ع) 158

ـ روایت تورات… 159

ـ روایت قصص الانبیاء نیشابوری.. 159

ـ روایت كشف الاسرار میبدی.. 160

ـ روایت مجعول «موسی و كرم و سنگ» 160

ـ تحلیل نهایی.. 161

بخش ششم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان نوح(ع) 163

ـ نوح در قرآن. 164

ـ نوح و کشتی نوح در کتاب مقدّس…. 164

ـ خلاصه ی داستان نوح در قاموس کتاب مقدّس…. 165

ـ کشتی نوح و طوفان در «تفسیر طبری» و «الدرّ المنثور» سیوطی.. 166

ـ تحلیل اسرائیلیات کشتی نوح.. 167

ـ طوفان و کشتی نوح در آثار عطّار نیشابوری.. 168

ـ نوح و گریه ها و نوحه هایش…. 169

ـ حكایت دستور خدا بر كوزه شكستن كوزه گر. 170

ـ تحلیل نهایی.. 171

بخش هفتم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان هاروت و ماروت.. 172

ـ هاروت و ماروت در قرآن. 173

ـ هاروت و ماروت در كتاب مقدّس…. 174

ـ هاروت و ماروت در تفاسیر. 174

ـ تحلیل مختصر داستان. 175

ـ بازتاب هاروت و ماروت در آثار عطّار نیشابوری.. 176

ـ تحلیل نهایی.. 180

بخش هشتم: روایات مجعول و اسرائیلیات و دفاعیه های عطّار از ابلیس… 181

ـ ابلیس در لغت، قرآن و متون مقدّس…. 182

ـ ابلیس، عنصری مشابه در متون گاهان زرتشتی و عرفان ایرانی.. 183

ـ تفسیر صوفیانه. 184

ـ پیشینه ی ادب صوفیه درباره ی ابلیس…. 185

ـ دفاعیه های عطّار از ابلیس…. 187

ـ حكایت ابلیس…. 193

ـ تناقض در برخورد عطّار با شیطان. 195

ـ تحلیل نهایی.. 196

بخش نهم: روایات مجعول و اسرائیلیات پیرامون آفرینش و حقیقت محمّدیّه در آثار عطّار. 198

ـ حقیقت محمد(ص) در قرآن. 199

ـ حقیقت محمّدیّه در انجیل و تفاسیر. 199

ـ حقیقت محمّدیه در متون صوفّیه. 201

ـ حقیقت محمّدیه در مقایسه ی بهمن، لوگوس و کلمه از متون مقدّس…. 204

ـ صوفیه و تأویل ها 205

ـ حقیقت محمّدیه در آثار عطّار نیشابوری.. 206

ـ تحلیل نهایی.. 209

فصل پنجم: یافته ها، نتایج و پیشنهادها 211

ـ یافته ها 212

ـ نتایج.. 217

ـ پیشنهادها 220

ـ کشف الآیات… 221

ـ کشف الاحادیث… 222

ـ کشف الابیات… 223

ـ نام نامه. 224

ـ منابع و مآخذ. 225

ـ کتاب ها 225

ـ مقاله ها 233

Abstract 235

ـ چكیده

عطّار نیشابوری، بزرگ ترین شاعر و نویسنده ی عارف قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که با زبان گیرا و گسترده و قدرت بیان و خامه ی توانایش، توانسته است در تاریخ زبان و ادب فارسی، شخصیّتی دوران ساز و تأثیرگذار در تحوّلات ادبی باشد.

آثار عطّار نیشابوری، تاکنون هدف رویکردهای مختلف پژوهشی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، تلاش شده از منظری دیگر بر آفرینش های ادبی و فکری آثار عطّار توجه کرده و جلوه های روایات مجعول و اسرائیلیات در آن ها باز نموده شود.

یكی از ویژگی های مهمّ آثار عطّار، ورود روایات جعلی و اسرائیلیات است كه به تدریج از اوایل اسلام در بسیاری احادیث، قصص و روایات و تفاسیر نفوذ کرده و در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و او هم چون بسیاری از صوفیه، از آن ها تأثیر پذیرفته و در آثار خود، بهره برده است.

روایات مجعول به مجموعه ی اخبار و روایت هایی اطلاق می گردد که در قرآن و فرهنگ اسلامی اصالت ندارند و از طریق قصّاصان و جاعلان حدیث و خبر، از همان قرون اوّلیه ی اسلامی وارد تفسیر و فرهنگ و ادبیات اسلامی شده و حقیقت های قرآنی به ویژه قصص و روایات اسلامی را با ابهام روبرو ساخته اند و خواسته و ناخواسته و به شیوه های گوناگون توسط بزرگان فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی پذیرفته و در آثارشان به فراوانی وجود دارد.

هدف كلی این پژوهش، بازشناخت و بررسی روایات مجعول و اسرائیلیات به عنوان اندیشه های غیراسلامی به طور عام و میزان اثرپذیری آثار عطّار به طور خاص و در نهایت آگاهی یافتن نسل امروز از آن ها و جلوگیری از خلط اندیشه های دینی و غیر دینی می باشد.

در این پژوهش جهت بازشناسی و استخراج این تأثیرات اسرائیلیات و روایات مجعول، به کلیه ی آثار عطّار توجه شده تا تحقیق از جامعیّت برخوردار بوده باشد.

یافته های پژوهش نشان می دهد که ورود مباحث و روایات غیرضروری و مجعولات به شعر شاعرانی چون عطّار دلایلی داشته است: شاعران دستخوش احساسات شاعرانه بوده و هر چه به ذهن فعال آن ها رسوخ کرده در زبان شعر آورده اند. دیگر آن که، برداشت هایی که از تفاسیر و تعبیرات ایمان داشته پذیرفته اند و ناآگاهانه از منابع ضعیف استفاده کرده و صرف نظر از نوع منبع و گاه بدون توجّه به اصالت حکایت و داستان، جهت تعلیم و تفسیر آموزه های عرفانی از هر موضوعی سود جسته اند.

روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعه ی کتابخانه ای می باشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار می گیرد.

کلید واژه ها:عطّار، روایات مجعول، اسرائیلیات و قصص

 

ـ مقدّمه

اندیشه ی اسلامی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی، اختلاف نظرها و سلیقه ها و تعبیرها و تفسیرهای گوناگون بوده و هست و تعبیرها و تفسیرها چون از ذهنیّات و اندیشه های انسانی سرچشمه گرفته، به طور طبیعی اختلاف ها و تفاوت ها در آن زیاد بوده و هست و این یكی از علل دخیل اندیشه های گوناگون در تفسیر اندیشه های اسلامی بوده است.

از طرف دیگر، همیشه ورود اندیشه های گوناگون مذكور در راستای اصلاح و به عنوان دیدگاه مثبت نبوده بلكه همین اصالت و اساس اندیشه ی اسلامی بوده كه از آغاز تولّد و حكومت نبوی در مدینه، تزلزل در كاخ كسری و روم و دشمنان دور و نزدیك انداخت. بنابراین از همان آغاز تا امروز دشمنان دین اسلام به تدریج و به شیوه های مختلف و گاه در جامه های رنگارنگ در برابر اندیشه و تفكر اسلامی موضع گیری كرده و گاه بهترین راه را نفوذ در اندیشه ها، تفسیر و تأویل قرآن دانسته و در دوره های مختلف به تناسب نفوذ كرده اند و یكی از مهمّ ترین شیوه های رایج از دوره های اولیه ی اسلامی ورود اسرائیلیات، تحریف و جعل حدیث و قصص قرآنی اندیشه های وارداتی، فرهنگ یهودی و مسیحی و اساطیر و خرافات بوده است.

خاستگاه برخی از قصّه ها و روایات مجعول یا ریشه در کتاب های یهود و مسیحیت، به ویژه عهدین دارد یا ردّ پای آن ها را صرفاً می توان در اوهام و خرافات رایج در بین اقوام و ملل پیشین جستجو کرد.» [1]

آن گاه که ردّ پای تفکر یهودی در داستان هاست می توان گفت: اسرائیلیات همان «اندیشه های وارداتی یهود در تفسیر قرآن کریم است.»[2]

ناگفته پیداست یكی از مهمّ ترین دغدغه های اندیشگی و فكری شاعران بزرگ و عارفان ایرانی، موضوع دین، قرآن، حدیث و مفاهیم پیرامون آن است. آن ها در دوره های مختلف بر اساس استعدادهای خویش از هر روشی كه توانسته اند در راه ترویج دینداری و یكتاپرستی بهره برده و در تفهیم چنین مفاهیمی به مخاطبان عصر خود و فراعصر خویش، از هیچ تلاشی فروگذار نكرده اند.

این موضوع تفاسیر در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و در این راستا گاهی برای تفهیم و تعلیم آموزه های عرفانی، دینی، حکمی و اخلاقی، خواسته و ناخواسته از روایات مجعول در آثار خود استفاده کرده و در آثار خود، بهره برده اند و در آثار عطّار به مراتب دیده می شود.

تردیدی نیست که مهمّ ترین نکته در تحقیقات موضوعی، آن است که محقّق دغدغه ی آن موضوع و درگیری ذهنی با آن داشته باشد. از همان هفته های اول مهرماه 1377 که تدریس متون تفسیری به این جانب، واگذار گردید؛ بر اساس مطالعات و تحقیق های تفسیری پیشین خویش در قرآن و حدیث، دغدغه های پژوهش بررسی و بازشناخت روایت های نادرست تفسیری به خصوص در ادبیات را داشته و دارم و پیوسته از خدای متعال توفیق در این راه را خواستار بوده و هستم.