1-3-1-2- آگوستین و مسئلۀ هرمنوتیک 45

1-3-1-3- تأویل متن با استفاده از خود آن متن 46

1-3-1-4- تأویل فقط در مورد فقرات مبهم 46

1-3-1-5- تأویل پذیری همه چیز، حتی حروف و اعداد 46

1-3-1-6- اهمیت وضع روحی مفسر 47

1-3-1-7- چهار سطح معنایی 47

1-3-2- فردریش ارنست دانیل شلایر ماخر 48

1-3-2-1- قواعد هنر فهمیدن 49

1-3-2-2- فن فهم 50

1-3-2-3- بازسازی 50

1-3-2-4- تأویل دستوری/ تأویل فنی/ فهم سبک 51

1-3-2-5- نیت مؤلف 51

1-3-2-6- دور هرمنوتیکی 52

1-3-3- ویلهلم دیلتای 53

1-3-3-1- تمایز میان علوم انسانی و علوم طبیعی 55 1-3-3-2- تجربه 55

1-3-3-3- بیان 56

1-3-3-4- فهم 56

1-3-3-5- تاریخمندی 57

1-3-4- مارتین هایدگر 58

1-3-4-1- هایدگر و معنای وجود 58

1-3-4-2- هرمنوتیک دازاین 59

1-3-5- هانس گئورگ گادامر 61

1-3-5-1- بازی تفسیر 62

1-3-5-2- «من»- «تو» الگوهای سه گانه 63

1-3-6- امیلیو بتی 65

1-3-7- اریک دونالد هیرش 67

1-3-7-1- تفاوت فهم و تفسیر 68

1-3-8- یورگن هابرماس 70

1-3-9- پل ریکور 72

1-3-9-1- مراحل تفسیر 72

فصل دوم: تأویل و تأویل گران79

2-1- تأویل81

2-1-1- واژه شناسی تأویل 81

2-1-2- کاربرد و معانی تأویل در قرآن 83

2-1-3- نمونه ای از شواهد واژۀ تأویل در ادبیات فارسی 90

2-1-4- تأویل در تاریخ 92

2-1-5- تنزیل 95

2-1-6- تفسیر 95

2-1-7- بررسی تفاوت تأویل و تفسیر 97

2-1-8- تأویل و هرمنوتیک 100

2-2- اخوان الصفا 104

2-3- حروفیه106

2-3-1- عدد و جایگاه علم الاعداد 109

2-3-1-1- عدد چهار 109

2-3-1-2- عدد پنج 110

2-3-1-3- عدد هفت 110

2-3-1-4- عدد نه 110

2-3-1-5- عدد ده 111

2-3-1-7- عدد یازده 111

2-3-1-8- عدد دوازده 111

2-3-1-9- عدد چهارده 111

2-3-1-10- عدد بیست و هشت 112

فصل سوم: اسماعیلیان و ناصرخسرو 117

3-1- اسماعیلیان119

3-1-1- اسماعیلیان در تاریخ 119

3-1-2- نام های اسماعیلیان 123

3-1-3- حکومت فاطمیان 126

3-1-4- حشاشین 129

3-1-5- جایگاه علم و دانش نزد اسماعیلیان 132

3-1-6- اصول باورهای اسماعیلیان 134

3-1-6-1- اصل تأویل شریعت 134

3-1-6-2- اصل امامت 135

3-1-6-3- اصل ابداع هستی 137

3-1-6-4- اصل تعلیم 139

3-1-6-5- اعتقاد به دوره های هفتگانه 139

3-2- حكیم ناصرخسرو قبادیانی142

3-2-1- نام، زادگاه، زادروز 142

3-2-2- پیشه 143

3-2-3- آشنایی ناصرخسرو با دانشها و گرایش های گوناگون 144

3-2-4- آشفتگی فکری و سفر به سرزمین مصر 146

3-2-5- شعر و هنر ناصر خسرو و آثار مکتوبش 150

3-2-5- 1- گشایش و رهایش 152

3-2-5- 2- جامع الحکمتین 152

3-2-5- 3- خوان الاخوان 153

3-2-5- 4- روشنایی نامه 153

3-2-5- 5- وجه دین 154

3-2-5- 6- زاد المسافرین 154

3-2-6- زندگانی ناصر خسرو 155

3-2-6-1- مرحلۀ خوشگذرانی و دنیا خواهی 156

3-2-6-2- مرحلۀ جستجو و کنکاش 156

3-2-6-3- مرحلۀ یافتن راه و آرمان گرایی 158

3-2-7- منش فردی و جهان بینی ناصر خسرو 159

3-2-8- ناصرخسرو، یک اسماعیلی بلند مرتبه 162

3-2-9- باورهای مذهبیو دینی ناصرخسرو 164

3-2-9-1- اصل ابداع هستی 164

3-2-9-2- اصل تعلیم 164

3-2-9-3- اعتقاد به دوره های هفت گانه 165

3-2-9-4- اصل امامت 165

3-2-9-5- اصل تأویل 167

3-2-10- حکیم ناصرخسرو قبادیانی کیست 171

فصل چهارم: بررسی تأویل های وجه دین179

4-1- بررسی تأویلاتی که با تکیه بر حساب جُمَل و ابجد ثابت می شوند 181

4-1-1- اثبات اینکه علم و عمل دینداران با هم برابر و لازمۀ دین آنان است 181

4-1-2- اثبات اینکه شهادتین کلید در بهشت است 182

4-1-3- اثبات لا اله الا الله 183

4-1-4- اثبات همانندی انسان و خداوند 189

4-1-5- اثبات کلام بسم الله ارحمن الرحیم 191

4-1-6- اثبات دلیلمندی تعداد رکعت های نماز 193

4-1-7- اثبات اینکه حروف کلمۀ قرآن معنادار و نشانه اند 194

4-1-8- اثبات اینكه اندازه وام انسان بر خداوند صد و نوزده درم است 196

4-2- بررسی فصل به فصل تأویلات وجه دین198

4-2-1- گفتار سوم: علم 198

4-2-2- گفتار پنجم: بهشت 199

4-2-3- گفتار هفتم: دوزخ 200

4-2-4- گفتار دوازدهم: سوره اخلاص 201

4-2-5- گفتار سیزدهم: اَعُوذُ بِالله مِن الشیطانِ الرَجِیم 203

4-2-6- گفتار چهاردهم:بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ 205

4-2-7- گفتار پانزدهم: آبدست و آدابهای آن 207

4-2-8- گفتار شانزدهم: سرو تن شستن از جنابت 212

4-2-9- گفتار هفدهم: تیمم كردن به خاك 214

4-2-10- گفتار هژدهم: بانگ نماز 215

4-2-11- گفتار نوزدهم: صلوة 218

4-2-11-1- حدود نماز 220

4-2-11-2- فریضه های نماز 221

4-2-11-3- سنتهای نماز 222

4-2-11-4- خضوع در نماز 224

4-2-11-5- وقتهای نماز 225

4-2-11-6- جمع كردن نماز 226

4-2-11-7- كوتاه كردن نماز 228

4-2-11-8- نماز نشسته گزاردن 230

4-2-12- گفتار بیستم: پنج نماز و عدد رکعات آن و اوقات آن 231

4-2-13- گفتار بیست و دوم: نماز آدینه 236

4-2-14- گفتار بیست و سوم: عیدهای دوگانه 239

4-2-15- گفتار بیست و چهارم: عید گوسفندكشان و نماز آن 241

4-2-16- گفتار بیست و پنجم: نماز كسوف 243

4-2-17- گفتار بیست و ششم: نماز جنازه 245

4-2-18- گفتار بیست و هفتم: ركوع و سجود و جز آن از حال های نماز 248

4-2-19- گفتار بیست و هشتم: اثبات زكات 254

4-2-20- گفتار بیست و نهم: اندر زكات زر و سیم و تأویل آن 258

4-2-21- گفتار سی ام: زكات ستوران و تأویل آن 259

4-2-21-1- صدقة شتر 259

4-2-21-2- صدقة گاو 259

4-2-21-3- صدقة گوسفند 260

4-2-22- گفتار سی و یکم: آنچه واجب شود بر رستنی 262

4-2-22-1- خمس 264

4-2-23- گفتار سی و دوم: زكات فطر 267

4-2-24- گفتار سی و سوم: واجبی روزه داشتن 270

4-2-25- گفتار سی و چهارم: واجبی حج كردن 275

4-2-26- گفتار سی و پنجم: واجبی جهاد كردن 281

4-2-27- گفتار سی و ششم: واجبی اطاعت امام زمان 287

4-2-28- گفتار سی و هفتم: حیض زنان و پاكیزگی آن 290

4-2-29- گفتار سی و هشتم: اندر حقیقت استبرا و تأویل آن 294

4-2-30- گفتار سی و نهم: آنچه نماز را با آن نشاید 296

4-2-31- گفتار چهلم: حد زدن و رجوم 299

4-2-32- گفتار چهل و یکم: رجم بر سحاقه ولواطه 302

4-2-33- گفتار چهل و دوم: كشتن خطا و دیت بر عاقل و عاقله 305

4-2-34- گفتار چهل و سوم: گناهان كبائر 308

4-2-35- گفتار چهل و چهارم: آنچه حرام است 312

4-2-36- گفتار چهل و پنجم: دجال و فتنه آن 316

4-2-37- گفتار چهل و ششم: نكاح و سفاح 319

4-2-38- گفتار چهل و هفتم: واجبات 324

4-2-39- گفتار چهل و هشتم: گزیت بر اهل كتاب 326

4-2-40- گفتار چهل و نهم:قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ 328

4-2-41- گفتار پنجاهم: واجبی صلوات بر رسول و آلش علیه السلام 330

4-2-42- گفتار پنجاه و یکم: لا حَولَ ولا قُوّةَإلاّ باللّهالعلی العظیم 332

نتیجه گیری337

کتابنامه 345

پیشگفتار:

در رویارویی با متون ادبی کهن، همواره نکته ای سد راه دستیابی به فهم بوده است و آن نکته فاصلۀ زمانی است. یعنی آن شکاف ژرفی که میان افق روزگار پیدایش متن با افق روزگار بازخوانی آن وجود دارد.

ما در جریان خواندن یک متن کلاسیک، خودمان را در شرایط زیستی و فرهنگی گذشته قرار نمی دهیم. ما حتی اگر آرزو هم داشته باشیم که در افق روزگار هومر یا سوفوکلس و ناصرخسرو، شیخ اشراق، مولانا و … قرارگیریم، باز در یونان باستان و یا ایران آن روزگار زندگی نخواهیم کرد.

ما متن را به افق دوران خودمان منتقل می کنیم و بر پایۀ همین افق امروزی است که معناهایی برای آن متصور می شویم. اگر متنی کلاسیک را چنان بخوانیم که فاقد هرگونه ارتباطی با روزگار ما باشد، این طرز خواندن و رویارویی، موجب فهم نمی شود. متن با ما سخن نمی گوید. اما اگر بتوانیم متن را به روزگار خود نزدیك کنیم، گفتگوی گذشته و امروز ممکن خواهد شد.

از آنجا که قدیمی ترین، و به گمان بسیاری شایع ترین فهم از کلمة تأویل در شرق و هرمنوتیک در غرب، به اصول کشف رمز و فهم کتب مقدس بازمی گردد، شاید بهترین متونی که می شود با آنها به مکالمۀ گذشته و امروز نشست، متون کلاسیکی باشند که از سویی پیوستگی و تنیدگی بسیار با کتب مقدس داشته و از سویی دیگر در گفتمان روزگار ما سخنی برای بازگفتن داشته باشند.

ادبیات اسماعیلیه، در کنار متون تأویل گرایانه ای همچون متون عرفانی، رسالات اخوان الصفا و آثار متفکران حروفی، قوس بزرگی از دایرۀ هرمنوتیک كاربردی سرزمین ما را تشکیل می دهد. باطنی گری و تأویل محوری را می توان اساسی ترین اصل هویتی مذهب اسماعیلیه دانست.

برقراری گفتگو میان افقِ امروزی ترین گفتمانِ حیطۀ علوم انسانی، یعنی هرمنوتیک، با افق روزگاری که متون شگفت انگیز اسماعیلی در آن نوشته شده اند می تواند دستاوردهای نوین و ارزشمندی به همراه داشته باشد و تنها در سایۀ خوانشی امروزی، دقیق و عمیق است که این رویکرد هرمنوتیکی حاصل خواهد شد.

این پایان نامه تلاشی است برای ایجاد این گفتگو میان یکی از کهن ترین متون تأویلی ادب فارسی؛وجه دین، وهرمنوتیکبه مثابه یک دانش اصولی و قاعده مند.

نخستین فصل این پژوهش بههرمنوتیک، ریشه یابی واژگانی و رد پایش در متون تاریخی می پردازد. در ادامه، ازجریان سازان عرصۀ هرمنوتیکنام برده می شود و زندگی و خط فکری هریک به اختصار گزارش خواهد شد.

در فصل دوم، که عنوانتأویلرا بر خود دارد، نخست کوشش شده است تا با استناد به نظر لغویان نامداری چون ابن فارس، راغب اصفهانی و ابن رشد، تعریف جامعی از واژۀ تأویل به دست آید و سپس کاربرد و معانی قرآنی این واژه شود. همچنین در این فصل بررسی اجمالی باورهای مسلمانان دربارۀ تأویل و باطنی گری و نظرات موافق و مخالف از قرن دوم به بعد آمده است؛ و نیز ازحروفیه و اخوان الصفا، به عنوان جنبش هایی باطنی و پیشتاز و نیز از جایگاه تأویل و علم الاعداد در تفکراتشان سخن رفته است.

فصل سوم بهاسماعیلیاناختصاص دارد: ریشه های پیدایش آن ها، اصول باورهایشان و حکومتشان در مصر. آنگاه به معرفی زندگانی و تفکرات و نیز آثارحکیم ناصرخسرو قبادیانیبه عنوان یک اسماعیلی صاحب منصب و مسئولیت در جزیرۀ خراسان پرداخته می شود.

فصل آخر، به طور خاص بهبررسی تأویلات کتاب وجه دینوی اختصاص دارد. در این بررسی، ابتدا خلاصه ای از متن اصلی هر فصل آورده می شود و سپس تمامی تأویلات آن فصل یک به یک و به تفصیل شرح و توضیح خواهد شد.

این پژوهش در پی یافتن پاسخ پرسش های زیر است:

• پیشینۀ علم تأویل چیست؟