ـ فرضیه‏های تحقیق.. 14

ـ تعریف واژه‏ها و اصطلاحات فنّی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی) 15

ـ روش شناسی تحقیق.. 15

ـ جامعه ی آماری.. 17

ـ محدودیت ها 17

فصل دوم: شناخت نامه ی عطّار نیشابوری.. 18

ـ مقدّمه. 19

ـ نگاهی به احوال عطّار از تولّد تا مرگ… 20

ـ آثار عطّار. 23

ـ منطق الطیر. 24

ـ مصیبت نامه. 25

ـ الهی نامه. 26

ـ اسرارنامه. 27

ـ مختارنامه. 27

ـ دیوان. 28

ـ تذکرةالاولیاء 28

ـ سرچشمه ها و مآخذ شعر عطّار. 29

ـ غزّالی و ابوسعید. 31

ـ عطّار، حكایات، اسرائیلیات و روایات مجعول. 31

ـ عطّار و تورات… 34

ـ جایگاه عطّار در فرهنگ و ادب فارسی و جهانی.. 37

ـ سال شمار حوادث زندگی و عصرِ عطّار نیشابوری.. 38

فصل سوم: درآمدی بر روایات مجعول و اسرائیلیات در تفسیر و ادب فارسی.. 40

بخش اوّل: علم الحدیث و روایات مجعول. 41

ـ علوم حدیث… 42

ـ مهم ترین اصل حدیث شناسی.. 43

ـ عطّار و احادیث موضوع. 44

ـ احادیث موضوع(جعلی) و ضعیف و بازتاب آن ها در آثار عطّار نیشابوری.. 45

بخش دوم: اسرائیلیات و تفسیر. 49

ـ تفسیر. 50

ـ اقسام تفسیر. 52

ـ تفسیر به مأثور. 52

ـ علل ضعف و جعل در تفسیر مأثور(فهرست وار) 53

ـ روش درست در تفسیر قرآن کریم. 53

ـ اسرائیلیات… 53

ـ انواع اسرائیلیات… 55

ـ منابع اصلی اسرائیلیات… 55

ـ فرهنگ یهودی.. 56

ـ یهود 56

ـ تلمود 59

ـ فرهنگ مسیحی.. 60

ـ مسیحیت… 60

ـ انجیل.. 61

ـ اهل کتاب… 62

ـ کتب تاریخی و سیره نویسی.. 62

ـ خیال پردازی و افسانه سرایی های مسلمان نماهای اهل کتاب… 63

ـ کیفیت راه یابی اسرائیلیات در تفسیر، حدیث و متون اسلامی.. 63

ـ راویان اسرائیلیات… 66

ـ معیار سنجش و تشخیص اسرائیلیات… 66

ـ هشدارهایی درباره ی خطر اسرائیلیات و راه های مقابله با آن. 68

بخش سوم: اسرائیلیات و ادب فارسی.. 71

ـ مقدّمه. 72

ـ نقش قصص و تلمیحات اسلامی در ادب فارسی.. 73

ـ اسرائیلیات در تفسیر و برداشت های عرفانی و ادبی.. 75

ـ کیفیت راه یابی اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

ـ سرچشمه های روایات مجعول و اسرائیلیات در ادبیات فارسی.. 78

فصل چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در آثار عطّار نیشابوری.. 82

ـ مقدّمه ای بر اسلام و قصص قرآنی.. 83

بخش اوّل: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان آدم و حوّا(علیهماالسلام) 88

ـ مقدّمه. 89

ـ داستان آدم(ع) در قرآن. 89

ـ آفریده شدن حوّا در قرآن. 90

ـ داستان آدم به روایت کتاب های مقدّس…. 91

ـ خلاصه ی داستان آدم(ع) به روایت تورات… 92

ـ آفرینش آدم 92

ـ آفرینش زن. 92

ـ نافرمانی انسان. 92

ـ داوری خدا 93

ـ خلاصه ی داستان آدم(ع) به روایت انجیل برنابا 93

ـ داستان آدم(ع) و حوّا(ع) در قصص اسلامی و تفاسیر. 94

ـ حدیثِ ابلیس…. 95

ـ حدیثِ آفریدنِ آدم. 95

ـ حدیثِ آدم و حوا 96

ـ فریفتنِ ابلیس مَر آدم را 97

ـ تطبیق، مقایسه، بررسی و تحلیل داستان آدم(ع) 97

ـ آفرینش حضرت آدم(ع) و نخستین مخلوق.. 97

ـ آفرینش حوّا(ع) 100

ـ لغزش و خطای آدم و حوّا و بیرون شدن آن ها از بهشت… 101

ـ توبه ی آدم و مشهورترین اسرائیلیات پیرامون آن. 102

ـ بازتاب اسرائیلیات داستان آدم(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 103

ـ خلقت آدم و … 103

ـ خلقت حوا و موارد پیرامون آن. 104

ـ حکایت بچه ی ابلیس با آدم و حوّا 105

ـ توبه ی آدم 108

ـ گندم (نام درخت ممنوعه) 109

ـ تحلیل نهایی.. 110

بخش دوم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان ادریس(ع) 111

ـ ادریس(ع) در قرآن. 112

ـ ادریس(ع) در کتب مقدّس…. 112

ـ ادریس در تفاسیر و تحلیل ها 113

ـ انعکاس داستان ادریس در آثار عطّار نیشابوری.. 115

ـ تحلیل نهایی.. 117

بخش سوم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان داود(ع) 118

ـ داود(ع) در قرآن. 119

ـ داود(ع) در کتب مقدّس…. 120

ـ داستان زن اوریا و داود در تفسیرها و تحلیل ها 121

ـ بازتاب اسرائیلیات داود(ع) در آثار عطّار نیشابوری.. 123

ـ تحلیل نهایی.. 126

بخش چهارم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان سلیمان(ع) و ملکه ی سبا 127

ـ سلیمان(ع) در قرآن. 128

ـ بحث اوّل: داستان انگشتری سلیمان و اهمیت انگشتری و ربودن آن توسط دیو. 128

ـ اشاره ی قرآن در داستان انگشتری سلیمان. 128

ـ تورات و داستان روی برگرداندن سلیمان از خدا و دشمنی یربعام 128

ـ داستان انگشتری سلیمان در تفاسیر. 129

ـ تحلیل و نقد روایت ها 130

ـ تجلّیات اسرائیلیات پیرامون داستان سلیمان در آثار عطّار نیشابوری.. 132

ـ سلیمان و دیو. 132

ـ گفتگوی سلیمان و مورچگان. 135

ـ عصا و سلیمان. 135

ـ حکایت سلیمان با مور عاشق.. 136

ـ حکایت سلیمان و شادروانش… 137

ـ سلیمان و زنبیل بافی.. 138

ـ حکایت بلقیا و عفّان. 138

ـ داستان عزرائیل و مرگ سلیمان. 140

ـ حکایت عزرائیل و سلیمان(ع) و آن مرد 141

ـ بحث دوم: اسرائیلیات پیرامون قصّه ی بلقیس و سلیمان(ع) 146

ـ موضوع بلقیس و سلیمان در قرآن. 146

ـ بلقیس و سلیمان در کتب مقدّس… 147

ـ خرافات و اسرائیلیات سلیمان و بلقیس در تفاسیر. 148

ـ تحلیل اسرائیلیات سلیمان و بلقیس… 148

ـ بازتاب سلیمان و بلقیس در ادب فارسی.. 150

ـ نکته ی مهم در اسرائیلیات بلقیس و سلیمان. 152

بخش پنجم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان موسی(ع) 154

ـ موسی در قرآن. 155

ـ موسی در كتب مقدّس…. 155

ـ داستان موسی(ع) و طلب رؤیت و تجلّی خدا 156

ـ تفسیر ها در روایت تجلی خدا بر كوه و بیهوشی موسی.. 156

ـ تجلّی در آثار عطّار. 157

ـ اسرائیلیات در شكستن الواح و عصبانیت حضرت موسی(ع) 158

ـ روایت تورات… 159

ـ روایت قصص الانبیاء نیشابوری.. 159

ـ روایت كشف الاسرار میبدی.. 160

ـ روایت مجعول «موسی و كرم و سنگ» 160

ـ تحلیل نهایی.. 161

بخش ششم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان نوح(ع) 163

ـ نوح در قرآن. 164

ـ نوح و کشتی نوح در کتاب مقدّس…. 164

ـ خلاصه ی داستان نوح در قاموس کتاب مقدّس…. 165

ـ کشتی نوح و طوفان در «تفسیر طبری» و «الدرّ المنثور» سیوطی.. 166

ـ تحلیل اسرائیلیات کشتی نوح.. 167

ـ طوفان و کشتی نوح در آثار عطّار نیشابوری.. 168

ـ نوح و گریه ها و نوحه هایش…. 169

ـ حكایت دستور خدا بر كوزه شكستن كوزه گر. 170

ـ تحلیل نهایی.. 171

بخش هفتم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان هاروت و ماروت.. 172

ـ هاروت و ماروت در قرآن. 173

ـ هاروت و ماروت در كتاب مقدّس…. 174

ـ هاروت و ماروت در تفاسیر. 174

ـ تحلیل مختصر داستان. 175

ـ بازتاب هاروت و ماروت در آثار عطّار نیشابوری.. 176

ـ تحلیل نهایی.. 180

بخش هشتم: روایات مجعول و اسرائیلیات و دفاعیه های عطّار از ابلیس… 181

ـ ابلیس در لغت، قرآن و متون مقدّس…. 182

ـ ابلیس، عنصری مشابه در متون گاهان زرتشتی و عرفان ایرانی.. 183

ـ تفسیر صوفیانه. 184

ـ پیشینه ی ادب صوفیه درباره ی ابلیس…. 185

ـ دفاعیه های عطّار از ابلیس…. 187

ـ حكایت ابلیس…. 193

ـ تناقض در برخورد عطّار با شیطان. 195

ـ تحلیل نهایی.. 196

بخش نهم: روایات مجعول و اسرائیلیات پیرامون آفرینش و حقیقت محمّدیّه در آثار عطّار. 198

ـ حقیقت محمد(ص) در قرآن. 199

ـ حقیقت محمّدیّه در انجیل و تفاسیر. 199

ـ حقیقت محمّدیه در متون صوفّیه. 201

ـ حقیقت محمّدیه در مقایسه ی بهمن، لوگوس و کلمه از متون مقدّس…. 204

ـ صوفیه و تأویل ها 205

ـ حقیقت محمّدیه در آثار عطّار نیشابوری.. 206

ـ تحلیل نهایی.. 209

فصل پنجم: یافته ها، نتایج و پیشنهادها 211

ـ یافته ها 212

ـ نتایج.. 217

ـ پیشنهادها 220

ـ کشف الآیات… 221

ـ کشف الاحادیث… 222

ـ کشف الابیات… 223

ـ نام نامه. 224

ـ منابع و مآخذ. 225

ـ کتاب ها 225

ـ مقاله ها 233

Abstract 235

ـ چكیده

عطّار نیشابوری، بزرگ ترین شاعر و نویسنده ی عارف قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که با زبان گیرا و گسترده و قدرت بیان و خامه ی توانایش، توانسته است در تاریخ زبان و ادب فارسی، شخصیّتی دوران ساز و تأثیرگذار در تحوّلات ادبی باشد.

آثار عطّار نیشابوری، تاکنون هدف رویکردهای مختلف پژوهشی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، تلاش شده از منظری دیگر بر آفرینش های ادبی و فکری آثار عطّار توجه کرده و جلوه های روایات مجعول و اسرائیلیات در آن ها باز نموده شود.

یكی از ویژگی های مهمّ آثار عطّار، ورود روایات جعلی و اسرائیلیات است كه به تدریج از اوایل اسلام در بسیاری احادیث، قصص و روایات و تفاسیر نفوذ کرده و در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و او هم چون بسیاری از صوفیه، از آن ها تأثیر پذیرفته و در آثار خود، بهره برده است.

روایات مجعول به مجموعه ی اخبار و روایت هایی اطلاق می گردد که در قرآن و فرهنگ اسلامی اصالت ندارند و از طریق قصّاصان و جاعلان حدیث و خبر، از همان قرون اوّلیه ی اسلامی وارد تفسیر و فرهنگ و ادبیات اسلامی شده و حقیقت های قرآنی به ویژه قصص و روایات اسلامی را با ابهام روبرو ساخته اند و خواسته و ناخواسته و به شیوه های گوناگون توسط بزرگان فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی پذیرفته و در آثارشان به فراوانی وجود دارد.

هدف كلی این پژوهش، بازشناخت و بررسی روایات مجعول و اسرائیلیات به عنوان اندیشه های غیراسلامی به طور عام و میزان اثرپذیری آثار عطّار به طور خاص و در نهایت آگاهی یافتن نسل امروز از آن ها و جلوگیری از خلط اندیشه های دینی و غیر دینی می باشد.

در این پژوهش جهت بازشناسی و استخراج این تأثیرات اسرائیلیات و روایات مجعول، به کلیه ی آثار عطّار توجه شده تا تحقیق از جامعیّت برخوردار بوده باشد.

یافته های پژوهش نشان می دهد که ورود مباحث و روایات غیرضروری و مجعولات به شعر شاعرانی چون عطّار دلایلی داشته است: شاعران دستخوش احساسات شاعرانه بوده و هر چه به ذهن فعال آن ها رسوخ کرده در زبان شعر آورده اند. دیگر آن که، برداشت هایی که از تفاسیر و تعبیرات ایمان داشته پذیرفته اند و ناآگاهانه از منابع ضعیف استفاده کرده و صرف نظر از نوع منبع و گاه بدون توجّه به اصالت حکایت و داستان، جهت تعلیم و تفسیر آموزه های عرفانی از هر موضوعی سود جسته اند.

روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعه ی کتابخانه ای می باشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار می گیرد.

کلید واژه ها:عطّار، روایات مجعول، اسرائیلیات و قصص

 

ـ مقدّمه

اندیشه ی اسلامی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی، اختلاف نظرها و سلیقه ها و تعبیرها و تفسیرهای گوناگون بوده و هست و تعبیرها و تفسیرها چون از ذهنیّات و اندیشه های انسانی سرچشمه گرفته، به طور طبیعی اختلاف ها و تفاوت ها در آن زیاد بوده و هست و این یكی از علل دخیل اندیشه های گوناگون در تفسیر اندیشه های اسلامی بوده است.

از طرف دیگر، همیشه ورود اندیشه های گوناگون مذكور در راستای اصلاح و به عنوان دیدگاه مثبت نبوده بلكه همین اصالت و اساس اندیشه ی اسلامی بوده كه از آغاز تولّد و حكومت نبوی در مدینه، تزلزل در كاخ كسری و روم و دشمنان دور و نزدیك انداخت. بنابراین از همان آغاز تا امروز دشمنان دین اسلام به تدریج و به شیوه های مختلف و گاه در جامه های رنگارنگ در برابر اندیشه و تفكر اسلامی موضع گیری كرده و گاه بهترین راه را نفوذ در اندیشه ها، تفسیر و تأویل قرآن دانسته و در دوره های مختلف به تناسب نفوذ كرده اند و یكی از مهمّ ترین شیوه های رایج از دوره های اولیه ی اسلامی ورود اسرائیلیات، تحریف و جعل حدیث و قصص قرآنی اندیشه های وارداتی، فرهنگ یهودی و مسیحی و اساطیر و خرافات بوده است.

خاستگاه برخی از قصّه ها و روایات مجعول یا ریشه در کتاب های یهود و مسیحیت، به ویژه عهدین دارد یا ردّ پای آن ها را صرفاً می توان در اوهام و خرافات رایج در بین اقوام و ملل پیشین جستجو کرد.» [1]

آن گاه که ردّ پای تفکر یهودی در داستان هاست می توان گفت: اسرائیلیات همان «اندیشه های وارداتی یهود در تفسیر قرآن کریم است.»[2]

ناگفته پیداست یكی از مهمّ ترین دغدغه های اندیشگی و فكری شاعران بزرگ و عارفان ایرانی، موضوع دین، قرآن، حدیث و مفاهیم پیرامون آن است. آن ها در دوره های مختلف بر اساس استعدادهای خویش از هر روشی كه توانسته اند در راه ترویج دینداری و یكتاپرستی بهره برده و در تفهیم چنین مفاهیمی به مخاطبان عصر خود و فراعصر خویش، از هیچ تلاشی فروگذار نكرده اند.

این موضوع تفاسیر در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و در این راستا گاهی برای تفهیم و تعلیم آموزه های عرفانی، دینی، حکمی و اخلاقی، خواسته و ناخواسته از روایات مجعول در آثار خود استفاده کرده و در آثار خود، بهره برده اند و در آثار عطّار به مراتب دیده می شود.

تردیدی نیست که مهمّ ترین نکته در تحقیقات موضوعی، آن است که محقّق دغدغه ی آن موضوع و درگیری ذهنی با آن داشته باشد. از همان هفته های اول مهرماه 1377 که تدریس متون تفسیری به این جانب، واگذار گردید؛ بر اساس مطالعات و تحقیق های تفسیری پیشین خویش در قرآن و حدیث، دغدغه های پژوهش بررسی و بازشناخت روایت های نادرست تفسیری به خصوص در ادبیات را داشته و دارم و پیوسته از خدای متعال توفیق در این راه را خواستار بوده و هستم.