2-9- اصول بکارگیری تمرینات پلایومتریک… 16

2-10- آسیب های ناشی از تمرینات پلایومتریک… 17

2-11- توان بیهوازی.. 17

2-11-1- عوامل مؤثر بر توان بی هوازی.. 18

2-12- چابكی.. 19

2-12-1- عوامل مؤثر بر چابكی.. 20

2-12-2- عوامل مؤثر در گسترش دامنه چابكی.. 20

2-13- استقامت عضلانی.. 20

2-13-1- عوامل تأثیر گذار در استقامت عضلانی.. 21

2-14- انعطاف پذیری.. 22

2-14-1- عوامل تأثیرگذار بر انعطاف پذیری.. 23

2-14-1-1- عوامل داخلی.. 23

2-14-1-2- عوامل خارجی.. 24

2-14-1-3- ارزشیابی انعطاف پذیری.. 25

بخش دوم: پیشینه تحقیق.. 25

2-15- تحقیقات انجام شده در داخل و خارج از کشور. 25

2-16- جمع بندی تحقیقات انجام شده 27

فصل سوم: روش شناسی تحقیق

3-1- مقدمه. 28

3-2- روش تحقیق.. 28

3-3- جامعه و نمونه آماری آماری.. 28

3-4- متغیرهای تحقیق.. 29

3-4-1- متغیر مستقل.. 29

3-4-2- متغیر های وابسته. 29

3-5- ابزار اندازه گیری.. 29

3-6- روش جمع آوری دادهها 29

3-6-1- روش اندازه گیری قد. 30

3-6-2- روش اندازهگیری وزن. 30

3-6-3- روش جمع آوری اطلاعات از آزمون نشستن و رساندن دست ها به پنجه پا 31

3-6-4- روش جمع آوری اطلاعات از آزمون دوی 9×4. 31

3-6-5- روش جمع آوری اطلاعات از آزمون پرش سارجنت… 32

3-6-6- روش اندازه گیری استقامت عضلانی بالاتنه. 32

3-7- روش های آماری.. 33

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل آماری

4-1- توصیف آماری داده ها 34

4-2- آزمون فرضیه ها: 35

فرضیه اول. 35

فرضیه دوم. 36

فرضیه سوم. 37

فرضیه چهارم. 38

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- خلاصه تحقیق.. 39

5-2- بحث و نتیجه گیری.. 40

5-3- پیشنهادات برخاسته از تحقیق.. 41

5-3-1 پیشنهادات کاربردی.. 41

5-3-2- پیشنهادات پژوهشی.. 42

منابع و مآخذ. 43

چکیده

هدف از این تحقیق تاثیر یک دوره تمرینات دایره­ای پلایومتریک بر فاکتورهای آمادی جسمانی دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران بود.

بدین منظور 30 نفر از دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران در سال تحصیلی 93-92 به صورت هدفمند انتخاب و به صورت تصادفی به دو گروه تجربی (N=15) با (میانگین سن 97/1±2/17 سال، قد 69/3±06/179 سانتی­متر، وزن 81/5±06/73 کیلوگرم) و گروه کنترل (N=15) با (میانگین سن 57/3±26/17 سال، قد 74/6±6/177 سانتی­متر، وزن 88/5±66/72 کیلوگرم) تقسیم شدند. روش کار بدین صورت بود که ابتدا پرسشنامه جهت کسب اطلاعات شخصی توسط آزمودنی­ها تکمیل شد. پس از آن جهت آشنایی آزمودنی­ها با آزمون­ها، کلیه مراحل اجرای آزمون و نحوه انجام هر کدام از آزمون­ها به ترتیب توسط محقق توضیح و اجرا شد. سپس آزمودنی­ها 20 دقیقه گرم کرده و به ترتیب آزمون­های (سن، قد، وزن، نشستن و رسیدن، پرش سارجنت، شنا روی دست و دو 9×4) را به ترتیب برای اندازه­گیری فاکتورهای (انعطاف­پذیری، توان بی­هوازی، استقامت عضلانی و چابکی) را در پیش تست انجام داده و نتایج در برگه­های مخصوص ثبت شد. سپس گروه تجربی به مدت 6 هفته، هفته­ای 3 جلسه و هر جلسه 45 الی 60 دقیقه برنامه منتخب تمرین دایره­ای پلایومتریک را انجام داده و گروه کنترل هیچ تمرینی انجام نداد. در انتها نیز برای جمع آوری داده­ها در پس آزمون هر دو گروه مجدداَ آزمون­های مورد نظر را انجام دادند. نتایج نشان داد: برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر توان بی­هوازی، چابکی، استقامت عضلانی و انعطاف پذیری دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران تاثیر معنی­داری دارد.

واژه ­های کلیدی: توان بی­هوازی، استقامت عضلانی، چابکی، انعطاف­پذیری کشتی گیر، فاکتورهایآمادگی جسمانی.

1-1- مقدمه

جامعه ورزشی در جهت قهرمانی و حرفه­ای شدن در حال حرکت است و هر کسی به هر دلیل و هدفی ممکن است در یک فعالیت ورزشی و برنامه تمرینی خاص شرکت کند، اما توجه به این مسئله که استعداد ورزشی یکی از مهمترین عوامل در دستیابی به سطح بالای عملکرد ورزشی است نیز مهم است در ضمن برای شکوفایی این استعداد، مربیگری مبتنی بر اصول عملی ورزش نیز ضروری به شمار می رود. از این رو ضمن شناخت این استعداد باید به شیوه ای صحیح آن را رشد و توسعه داد. معمولا متخصصین ورزش معتقدند که برای دستیابی به سطح بالای عملکرد ورزشی باید ضمن شناخت ورزش، با روش های مختلف تمرین به توسعه سطح عملکرد و آمادگی افراد پرداخته شود.

انگیزه و پیشرفت و دستیابی به اوج توانمندی در اجرای مهارت­ها، مربیان را برآن داشته است تا روش ها و راههای تمرینی متفاوتی را جهت موفقیت ورزشکاران به کار گیرند. برای پیشرفت در هر رشته ورزشی، ضمن آگاهی لازم از اصول و فنون آن ورزش، باید ورزشکار از آمادگی بدنی لازم و اختصاصی برخوردار باشد(ادیب­پور، 1380). برای رسیدن به این آمادگی، یکی از شیوه های تمرینی که توسط مربیان به کار گرفته می شود تمرینات پلایومتریک است. از آنجایی که هر ورزشکاری برای قویتر و سریعتر بودن تلاش می کند پس این نوع تمرینات را می توان برای بهبود قدرت و سرعت ورزشکاران جهت افزایش آمادگی و توانایی آنها به کار گرفت. شروع به کارگیری این نوع تمرینات از دهه 1960 بوده که از آن به عنوان یک روش تمرینی زود بازده استفاده می شد. این تمرینات با استفاده از مکانیسم بازتاب کششی برای رسیدن به اهداف ورزشی مفید بوده و در بسیاری از ورزش ها چون والیبال، بسکتبال، دوو میدانی، شنا و… کاربرد داشته است (ادیب­پور، 1380).

رشته کشتی از جمله رشته­های ورزشی است که در آن آمادگی جسمانی اهمیت بالایی دارد. پس ورزشکار برای دستیابی به رکورد خوب باید میزان، آمادگی و توان بدنی خود را بالا ببرد که این هدف می تواند از طریق تمرینات پلایومتریک فراهم شود و به ورزشکار در بهبود و توسعه آمادگی جسمانی و کسب قهرمانی خوب کمک می کند. در این تحقیق سعی بر این خواهد بود که به بررسی تاثیر تمرینات پلایومتریک بر فاكتورهای آمادگی جسمانی دانش­آموزان كشتی­گیر به عنوان آینده­سازان این رشته ورزشی پرطرفدار كشورمان پرداخته شود تا شاید بتوان با کسب اطلاعات، کمکی به ورزشکاران و مربیان نمود (بومپا،[1]1982).

1-2- بیان مساله

پیشرفت­های علوم ورزشی در سال­های اخیر بسیار چشمگیر بوده و آمادگی جسمانی نیز به عنوان بخش مهمی از این پیشرفت­ها، از تنوع، تغییر و توسعه به دور نبوده است. انجام تمرینات خاص برای رسیدن به آمادگی مطلوب در رشته­های ورزشی و همچنین در بحث تندرستی عمومی اهمیت ویژه­ای دارد. اگر این تمرینات بر پایه تحقیقات علمی استوار باشد، نتایج بهتری در پی خواهد داشت. از بین عوامل آمادگی جسمانی، توان عاملی مهم در موفقیت ورزشکاران محسوب می­شود و توان بی­هوازی اندام تحتانی عامل مهمی در رشته­هایی مانند فوتبال، بسکتبال، تکواندو و غیره است. در چند دهه اخیر، روش­های مختلفی مانند تمرینات با وزنه و تمرینات سرعتی برای تقویت توان بی­هوازی اندام تحتانی به کار برده شده است. اخیرا تمرینات پلایومتریک به عنوان شیوه­ای موثر، مورد توجه مربیانی قرار گرفته که در پی تقویت عملکردهای سرعتی و انفجاری ورزشکاران هستند. اصولا ویژگی ذاتی این نوع تمرینات، تلفیق قدرت و سرعت برای تولید توان است. این تمرینات با درگیر کردن تعداد بیشتری از تارهای عضلانی در اثر فعال شدن دوک های عضلانی و بهره مندی از ویژگی الاستیک یا کشسانی عضلات، سازگاری های عملکردی مختلفی در عضلات به وجود می آورند که نتیجه آن عملکرد بهتر و هماهنگ تر عضلات (هماهنگی در بکارگیری عضلات) و ایجاد قدرت انفجاری بیشتر در عمل است. این سازگاری، بویژه در رشته هایی که نیازمند پرش های پیاپی به مدت طولانی اند، اهمیت بیشتری دارد (نبی زاده و همکاران،1393).

آمادگی جسمانی همچنین مجموعه ای از ویژگی های ذاتی و اکتسابی است که توانایی اجرای فعالیت بدنی را تعیین می کند (سندگل،1372) و ایجاد سلامت عمومی مهمترین نقشی است که می توان از آن انتظار داشت. از جمله فاکتورهای مهم آمادگی جسمانی می­توان توان بی­هوازی، چابکی، قدرت و انعطاف­پذیری را نام برد (هامپری[2]و همکاران،1999).

در علم فیزیک توان عبارت است از انجام کاری معین در واحد زمان است. اغلب رشته های ورزشی دارای اجرای فعالیت های کوتاه مدت و سریع با بازده توان حداکثر، نیاز دارند. در واقع توان انفجاری نشانه ظرفیت و قابلیت دستگاه متابولیکی برای تأمین انرژی در غیاب اکسیژن است. بدین ترتیب اندازه گیری این قابلیت برای ارزیابی برنامه های تمرین و گزینش ورزشکاران زبده از اهمیت زیادی برخوردار است (مارکویچ[3]و همکاران، 2007).

تا دهه شصت میلادی، طراحی تمرینات بدنسازی بیشتر به کار مقاومتی برای افزایش قدرت یا سرعت محدود می­شده است. پس از آن، تمرینات مذکور تنها پیش­درآمدی برای تمرینات اصلی توانی یعنی تمرینات پلایومتریک محسوب شدند. در یک تعریف عملیاتی، حرکت پلایومتریک فعالیتی سریع و قدرتمند است که با استفاده از یک پیش­ حرکت کششی و سریع که محرک رفلکس کششی است، اجرا می­شود. در تمرینات پلایومتریک، با درگیر نمودن بیشتر اجزای کشش­ پذیر طبیعی عضله (تاندون­ها) و رفلکس کششی تلاش می­شود توان حرکات اجرایی افزایش یابد (کوین و همکاران، ). علاوه بر این، به نظر می­رسد که بازدارندگی متقابل عصبی نیز در تسهیل این فرآیند نقش داشته باشد (مک­کاتی[4]و همکاران، 2007. بنجامین و همکاران، 2005.گاردینر). پلایومتریک، تمریناتی است که عضلات را قادر می سازد در کوتاه ترین زمان ممکن، حداکثر قدرت خود را اعمال کند و فرآیند چرخه کشیده شدن ـ کوتاه شدن انقباض عضلانی، پایه اصلی این تمرین است (کوین[5]و همکاران، 2009).

مزیّت این تمرین در این است که موجب آمادگی دستگاه عصبی ـ عضلانی می شود و در نتیجه به ورزشکاران اجازه می دهد تا در فعالیت هایی که همراه با تغییر جهت می باشند، به نحو قدرتمند و سریعی اجرای وظیفه نمایند. با انجام این گونه تمرینات، زمان موردنیاز برای تغییر جهت، کاهش یافته و در نتیجه، سرعت و توان انفجاری، افزایش می یابد. لذا، ورزشکارانی که در رشته های مختلف به توان نیاز دارند، می توانند از تمرینات پلایومتریک بسیار سود ببرند. مزیت دیگر این تمرینات، نوع حرکات آن است که آموزش و یادگیری آن ها بسیار ساده و آسان می باشد (کلوندی[6]و همکاران، 1390).

اما همانند تمرینات استقامتی و مقاومتی، در تمرینات پلایومتریک نیز ضرورت دارد تا نوع حرکت، تعداد وهله­های تمرینی، تعداد تکرار حرکت در هر وهله و شدت بار هر تکرار به دقت طراحی شود. در غیر این صورت، ورزشکار یا با کم­تمرینی روبه­رو می­شود و پیشرفت چندانی نخواهد نمود و یا با بیش­ تمرینی روبرو شده و خیلی سریع دچار آسیب می­شود. بر اساس اصل ویژگی تمرین، نوع حرکات پلایومتریک باید تا حد ممکن مشابه حرکات ورزش مورد نظر باشد (کوین و همکاران، 2009. پوتاچ[7]، 2003. بومپاف[8]1382). اما اینکه این تمرینات با چه شدت و چه مدتی باید انجام شوند؟ همچنین اینکه آیا این تمرینات بر فاکتورهای مختلف آمادگی جسمانی (توان بی­هوازی، چابکی، انعطاف­پذیری، استقامت عضلانی) آن هم در کشتی­گیران و مخصوصا کشتی­گیران جوان تاثیر دارد یا نه؟ سوالی است که لازم است تا تحقیقات بیشتری پیرامون آن انجام شود.

یکی از عوامل مهم که در اجرای حرکات مختلف رشته ورزشی کشتی کاربرد دارد، قدرت عضلانی و توان انفجاری اندام تحتانی است. همچنین، یکی از جنبه های بارز موفقیت و پیشرفت در هر رشته ورزشی، شناخت عوامل مؤثر در برنامه های قهرمانی و نیز آگاهی مربیان از ظرفیت های عملکردی مؤثر در پیروزی و موفقیت ورزشکاران می باشد. در تحقیقات انجام شده داخل و خارج کشور، تأثیر تمرینات پلایومتریک بر توان بی هوازی و انفجاری ورزشکاران تا حدودی مشخص گردیده است. اما، در زمینه تاثیر این تمرینات بر فاکتورهای آمادگی جسمانی کشتی­گیران و همچنین معرفی یک شیوه انتخابی مناسب از این گونه تمرینات تحقیقات چندانی صورت نگرفته است. لذا، می توان با انجام این تحقیق، روش مناسب و مفیدی از این گونه تمرینات را ارایه داد تا مربیان و معلمان بتوانند در کوتاه ترین زمان ممکن و با صرف هزینه اندک، بیشترین سود را برده و به نتیجه برسند.

کاربرد این روش تمرینی ابتدا در شوروی و در سال 1960 مشخص شد. به دنبال آن ورزشکاران در رشته های دوومیدانی اولین گروهی بودند که با استفاده از این نوع تمرینات به موفقیت های چشمگیری دست یافتند (کوین[9]و همکاران، 2009). والری برزوف ، دونده سرعت روسی پیشرفت خود را مدیون تمرینات پلایومتریک می دانست. همچنین، اثر تمرینی پلایومتریک به طور تجربی توسط پژوهشگرانی از قبیل هارمن، پارسلز و اسکولز مطالعه و گزارش شده است. در چند سال اخیر، انجام تمرین به روش پلایومتریک میان ورزشکاران طراز اول، مرسوم شده و بخشی از برنامه های تمرینی آن ها را به خود اختصاص داده است (کلوندی[10]و همکاران، 1390).به همین دلیل محقق در تحقیق حاضر در پی یافتن این سوال است که آیا تمرینات پلایومتریک دایره­ای بر برخی فاکتورهای آمادگی جسمانی کشتی­گیران تاثیر دارد؟

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

انسان از گذشته تا به حال در تلاش بوده است که آمادگی بیشتری داشته باشد تا بتواند بهترین مقام­ها و حتی ركوردها را کسب کند. البته دستیابی به سرعت بالای حرکتی و افزایش کارایی كشتی­گیران نیازمند تولید این نیروی پیش برنده بالا می­باشد که این کارخود نیازمند افزایش قدرت و سرعت عضلات درگیر در حرکت ها می باشد.

كشتی­گیرانی که از لحاظ قدرت و سرعت عضلانی ضعیف هستند دارای سرعت عمل پایین بوده و در آنها تطابق و هماهنگی عضلانی ضعیف بوده و در نتیجه قابلیت های بدنی و حرکتی آنها از نظر کمی و کیفی کاهش می یابد (امیرخانی، 1381) .

بنابراین رسیدن به بهترین قهرمانی در كشتی بستگی به اجرای خوب مهارت­ها و داشتن حداكثر آمادگی بدنی دارد. لازم است هر كشتی­گیری ضمن صرف زمان کافی جهت یادگیری اصول مهارتی از برنامه تمرینی مناسب بهره جسته تا توانایی­­های خود را از حالت بالقوه به بالفعل در آورد. بنابراین مربی در کنار تمرینات كشتی، از تمرینات غیر تخصصی جهت بهبود عملکرد و افزایش فاکتورهای آمادگی جسمانی برای ورزشکاران استفاده می­نماید که از جمله این تمرینات، تمرینات پلایومتریک است. با توجه به فاکتورهای مهم آمادگی جسمانی در كشتی (توان، چابكی،استقامت و سرعت) و هدف بکارگیری تمرینات پلایومتریک، بنابراین به نظر می­رسد بتوان از این تمرینات در کنار تمرینات تخصصی جهت تقویت عملکرد كشتی­گیران استفاده کرد. چو کراجل داشتن سرعت بالا و اجرای حرکات و مهارت ها با سرعت بیشتر در رشته های ورزشی را منوط به داشتن تمرینات مناسب به ویژه ترکیبی از تمرینات مقاومتی و پلایومتریک می­داند (هدایت، 1361).

با توجه به اهمیت تأثیر تمرینات پلایومتریک بر آمادگی بدنی و حرکتی ورزشکاران، عدم مشاهده تحقیقات كافی در زمینه موضوع مورد نظر، جایگاه ورزش كشتی در بین اقشار مختلف جامعه و در سطح بین­المللی و نیاز به یافتن بهترین برنامه تمرینی برای كسب حداكثر آمادگی جهت دستیابی به قهرمانی در سطوح مختلف ملی و بین ­المللی، در این تحقیق تأثیر تمرینات دایره­ای پلایومتریک بر فاكتورهای آمادگی جسمانی دانش­آموزان كشتی­گیر به عنوان آینده­ سازان كشتی كشور عزیزمان مورد مطالعه قرار گرفته است. امید است با استفاده از نتایج این مطالعه بتوان اطلاعات كامل و جامعی در زمینه تاثیر تمرینات پلایومتریك بر برخی از فاکتور های آمادگی جسمانی كشتی­گیران كسب كرده تا با نتایج بدست آمده کمکی به پیشرفت و ارتقاء سطع عملکرد كشتی­گیران کرده باشیم.

1-4- اهداف تحقیق

1-4-1- هدف کلی:

هدف این تحقیق، بررسی تاثیر 6 هفته تمرینات دایره­ای پلایومتریک بر برخی فاکتورهای آمادگی جسمانی (توان بی­هوازی، چابکی، استقامت عضلانی، انعطاف­پذیری) دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران می­باشد.

1-4-2- اهداف ویژه

1- بررسی اثر برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر چابکی دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران.

2- بررسی اثر برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر استقامت عضلانی دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران.

3- بررسی اثر برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر انعطاف­پذیری دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران.

4- بررسی اثر برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر توان بی­هوازی دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران.

1-5- فرضیه­های تحقیق

1. شش هفته برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر توان بی­هوازی دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران تاثیر معنی داری دارد.

1. شش هفته برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر چابکی دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران تاثیر معنی داری دارد.

1. شش هفته برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر استقامت عضلانی دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران تاثیر معنی داری دارد.

1. شش هفته برنامه تمرین دایره­ای پلایومتریک بر انعطاف­پذیری دانش­آموزان کشتی­گیر منطقه 11 شهر تهران تاثیر معنی داری دارد.

1-6- محدودیت­های تحقیق

الف: محدودیت­های تحت كنترل محقق

– آزمودنی­های حاضر در این پژوهش همه مرد بودند.

– آزمودنی­های تحقیق كشتی­گیران دبیرستانی بودند.

ب: محدودیت­های خاج از كنترل محقق

– عدم کنترل دقیق برنامه روزانه آزمودنی­ها (استراحت، فعالیت و تغذیه).

– عدم کنترل شرایط روحی و روانی آزمودنی­ها در حین آزمون.

– عدم کنترل ویژگی­های وراثتی و استعدادهای ذاتی.

– عدم کنترل موقعیت اقتصادی و اجتماعی آزمودنی­ها و همچنین سطح فرهنگ خانواده که می تواند فرد را در تنظیم تغذیه، بهداشت و سلامت یاری رساند.

1-7- پیش فرض­های تحقیق

وجود آورده که این آسیب ها و صدمات در کشورهای در حال توسعه بیشتر از کشورهای صنعتی می­باشد. اغلب عوامل بیماری های عفونی در ماهیان را میكروارگانیسم های فرصت طلب تشكیل داده و حضور عوامل پاتوژن در محیط زیست ماهی جهت وقوع بیماری كفایت نمی كند لذا عوامل دیگری نظیر: بالا رفتن درجه حرارت آب، بالا بودن تراكم ماهیان پرورشی، پایین بودن كیفیت آب (افزایش آمونیاك یا نیتریت)، رویش شدید گیاهی در منابع آبی زمینه بیماری زایی عوامل پاتوژن و غلبه آنان بر سیستم ایمنی ماهی را فراهم می­نمایند لذا توجه به تشخیص سریع بیماری و مدیریت آن در جهت جلوگیری از بروز خسارات حائز اهمیت است (فیض­بخش و کیهان­پور، 1392).

ماهیان موجودات حساسی بوده که در صورت بیماری درمان آن­ها مشکل و یا حتی غیرممکن می­باشد لذا پیشگیری از بروز بیماری بسیار ضروری دارد. بیماری ماهیان بر حسب اندام­های آلوده، سن و نوع ماهی طبقه­بندی گشته و تعدادی از بیماری­ها از طریق میزبان­های واسط منتقل می­گردند که مبارزه با این میزبان­های­واسط و حذف آن­ها بسیار اهمیت دارد. انگل­ ماهیان به طور کلی در 6 گروه تک­یاخته، پریاخته، مرجان­ها، کرم­ها، سخت­پوستان و نرمتنان تقسیم­بندی می­گردند. راه­های مبارزه با میزبان­های واسط استفاده از سولفات­مس، آهک و سموم حلزون­کش، مبارزه با علف­های هرز ، حذف گیاهان­آبزی مزاحم، دور نمودن پرندگان، جلوگیری از ورود ماهیان وحشی، حذف قورباغه­ها که در بعضی موارد به عنوان ناقل عمل می­نمایند (کیوانی، 1384).

1-3-2- بیماری­های انگلی

علم انگل­شناسی دارای دامنه وسیعی از علوم مختلفی نظیر ماکرو اکولوژیکی، میکرو اکولوژیکی، بیوشیمیایی، بهداشت عمومی، علوم اقتصادی بوده که در آن چهره واقعی زندگی انگلی غالبا قابل لمس و درک نیست زیرا روابط بین انگل­ها و میزبان آن­ها بسیار پیچیده و در واقع یکی از 4 جنبه مختلف از سیمبیوزیس است. انگل­ها در اشکال مختلف نظیر اجباری، اختیاری، موقتی، دائمی، خارجی، داخلی، اتفاقی، سرگردان، بیماری زا، غیر بیماری زا و زئونوزرا ارتباط برقرار نموده و عموما به موجوداتی اطلاق می­شوند که در داخل یا خارج پیکر موجود زنده به طور موقت به سر برده و از آن تغذیه می­نماید. سرایت و انتقال بیماری­های انگلی تحت تأثیر عوامل سه گانه ­ای نظیر وجود میزبان حساس، وجود منبع آلودگی و طرق انتقال آلودگی بستگی دارد و از آنجایی که حتما لزومی ندارد آسیبی به میزبان خود وارد نموده گاهی به صورت مسالمت­آمیز زندگی می­نمایند اما بیماری­های انگلی همواره دارای سیر مزمن بوده و کمتر با آثار و علایم بالینی همراه هستند، لذا ماهیان آلوده ممکن است بعد از بهبود ظاهری و بدون داشتن هر گونه علایم کلینیکی به صورت ناقلین بیماری درآیند و خود نقش منبع آلوده را برای ماهیان سالم به عهده بگیرند.

بیماری­های معروف انگلی که اثرات آنان بر روی ساختار ماهیان پدیدار گشته به شرح زیر است:

1- پوسیدگی دم و باله: پیدایش خطوط سفید در حاشیه باله­ها و شكنندگی شعاع آنان به همراه خونریزی و بیرون­زدگی یك یا دو طرف چشم می­شود.

2- آبله پوستی: پیدایش زخم یا آبله سر باز در بدن همراه با برآمدگی فلس­ها می­باشد.

3- استسقاء عفونی (تجمع مایعات در بدن یا آب آوردگی شكم): با تجمع مایعات در محوطه شكمی بیرون زدگی فلس­ها و خونریزی­های كوچك زیر جلدی در باله­ها همراه است .

4- بیماری چشمی: قرنیه چشمی پر خون و مات گشته سپس كره چشمی تخریب می­گردد.

5- ایكتیوفتیروس مولتی­فیلیس: بیماری لكه­سفید با سیست­های سفید كوچكی به قطر mm 1 بر روی پوست، آبشش و باله­ها است که موجب خارش، تنفس سریع و بی­اشتهائی در ماهی می­گردد.

6- اسپورزوآ: بیماری كوكسیدوز دانه­ای همراه با بروز لكه­های شیری رنگ كوچكی در روده است.

7- میكسوسوما سربرالیس: بیماری چرخش با انحنای دمی و تغییر محوطه دهان و ایجاد لكه­های سیاه در دم ماهی بوده که راه درمانی ندارد .

8- ژیروداكتیلوس: موجب شنای غیرطبیعی و كم­رنگی نقاط پوست و ریزش فلس­ها می­شود.

9- داكتیلوژیروس: سبب شنای غیرطبیعی با برآمدگی­های غیرطبیعی و خونریزی در آبشش می­شود.

10- لیگولا: سبب كم تحركی و تورم كانال غذائی یا مسدودیت كامل آنان توسط سیست­های می­شود (مخیر، 1374).

1-3-3- بیماری­های مشترک بین انسان و آبزیان

بیماری­های مشترک بین انسان و آبزیان یک سری عفونت­هایی بوده که به طور طبیعی بین انسان و دیگر حیوانات مهره­دار وجود دارد، این بیماری­ها با ایجاد تغییر در فرم بدن و رفتار ماهی موجب کاهش كیفیت آنان می­شوند. عفونت­های باكتریایی، قارچی و پروتوزوها موجب مرگ و میر ماهیان گشته که در بسیاری از مواقع آب­آلوده مسبب بروز این بیماری­ها در ماهی شده که می­توان به آلاینده­های شیمیایی و سموم کشاورزی به همراه شیرابه فاضلاب­های شهری و صنعتی استان که به رودخانه­ها و سد مخرنی استان روانه می­شوند اشاره نمود که موجب آلودگی آبهای سطحی شده و اثرات مخرب آنان بر روی آبزیان منطقه مشهود است (مهدوی، 1392).

مهمترین محیط­های مناسب جهت رشد انگل­ها درون بدن مهره داران نظیر دستگاه گوارشی، خون، ریه ها، حفره عدسی و بافت­ها بوده که دارای مواد غذایی متنوعی نظیر قند، پروتئین، چربی و آنزیم، pH، اکسیژن است گاهی انگل­ها محیط بدن میزبان را به نفع خود تغییر داده مثلا آلودگی به سستدها که باعث کاهش pHاسیدی روده می شوند. انتقال آلودگی از طریق دستگاه گوارش و مواد خوراكی نیز وجود دارد لذا مواد غذایی زنده یا فرآوری نشده (تازه و یخ زده) به عنوان منابع احتمالی آلودگی مطرح هستند که بایستی از مصرف این آبزیان آلوده جلوگیری شود بنابراین پیشگیری در بیماری ها نسبت به درمان همیشه ترجیح داده می شود و اقدامات پیشگیری بایستی بر مبنای کاهش عوامل استرس زا نظیر: حفظ كیفیت آب و تقابل ماهی با عوامل بیماری زا و بكارگیری دستورالعمل های بهداشتی و ضدعفونی در كارگاه های پرورشی ماهی باشد (پیغان، 1380). منابع­آبی و استخرهای مصنوعی جهت پرورش آبزیان ­دریایی و آب­ شیرین (ماهی- میگو) و افزایش آنان موجب ایجاد بیماری­های مشترک بین انسان و ماهی می­شود. به طوریکه محل زندگی انگل­ها در بدن میزبان اولیه (کرم­های بالغ) بوده که پس از خورده شدن کرم ناقل آلودگی توسط میزبان ثانویه (ماهی) تخم­های آنان در برونشیول آن­ها به چرخه زندگی خود ادامه داده و در دمای مناسب آب این میراسیدیوم در عرض 3 هفته کامل می­گردند و در انتها پس از مصرف ماهی توسط میزبانان نهایی (انسان) این انگل­ها درون بدن انسان رهاسازی شده و به اندام مختلفی نظیر دستگاه گوارشی (روده و معده)، کبد، مجاری صفراوی مهاجرت نموده و موجب خواب­آلودگی، بی­اشتهایی و اسهال می­گردند. امروزه جهت تامین نیازهای غذایی بشر فرآورده­های دریائی بخصوص ماهیان جایگزین مناسبی برای گوشت قرمز بوده اما آبزیان توانایی انتقال انگل­های متعددی را به انسان دارند ولی با توجه به سیر تكاملی انگل­ها و چرخه زندگی غیرمستقیم انگل­ها آنها اثرات آنان ضعیف­تر بوده است لذا جهت جلوگیری از انتقال این عفونت­ها به بدن انسان راه کارهایی پیشنهاد می­گردد:

• دفع مدفوع انسان به طریق بهداشتی و جلوگیری از رسیدن آن به دریاچه­های آب شیرین.

• دقت در پخت كامل ماهی.

• قرار دادن ماهی­های تازه صید شده در درجه حرارت زیر صفر.

• نمك­سود كردن ماهی به مدت حداقل 14 روز در مخلوط 14% نمك.

1-7-1 تشخیص آزمایشگاهی باکتریShigella. 16

1-7-2 بیماری زایی.. 17

1-8Vibrio Cholerae. 17

1-8-1 شناسایی و طبقه بندی.. 18

1-8-2 فیزیولوژی.. 19

1-8-3عوامل موثر در بیماری زایی.. 19

1-8-4 تأیید بیوشیمیایی.. 19

1-8-4-1واکنش بر روی محیط TS یا KIA.. 20

1-8-4-2 تست­های دکربوکسیلاز- دهیدرولاز. 20

1-8-4-3 تست نیاز به نمک برای رشد. 20

1-8-4-4 حساسیت به ترکیب ویبریواستاتیک 129/O.. 20

1-9 رشد و نمو باکتریها 20

1-10 زمان تقسیم سلولی.. 21

1-11 مراحل رشد و منحنی رشد باکتریها 21

1-12 منحنی رشد باكتریایی.. 21

1-12-1 مرحله­ی خفته یا تاخیری (Lag phase) 22

1-12-2 مرحله ی فعال تکثیر یا رشد و تکثیر لگاریتمی (Logphase) 22

1-12-3 مرحله ی سکون یا تکثیر کند (Stationary phase)22

1-12-4 مرحله ی زوال یا مرگ (Deathphase) 23

1-13سرعت رشد و زمان نسل. 23

1- 14 محاسبه زمان نسل باکتری.. 23

1-15 شیوه های سنجش تعداد سلول. 24

1-16 محیطهای کشت.. 25

1-16-1محیط كشت مایع. 25

1-16-2 محیط كشت جامد. 25

1-17اهداف کلی.. 25

1-18 اهداف اختصاصی.. 25

1-19 پرسش­های تحقیق. 26

1-20فرضیه های تحقیق. 26

فصل دوم: سابقه و پیشینه

2-1 تاریخچه ترانسفورماسیون. 28

2-2 سیستم نوترکیبی مبتنی برλ-Red. 29

2-3 پلاسمید PKD₄₆30

فصل سوم: مواد و روش ها

3-1 دستگاه ها 32

3-2 موادشیمیایی.. 32

3-3 کیت­ها 32

3-4 میکروارگانیسم ها 32

3-5 كشت سویه انتخابی.. 32

3-6Transformation. 33

3-7 تهیه منحنی لگاریتمی.. 34

3-8 استخراج Total RNA.. 35

3-9 Reverse Transcriptase (RT-PCR) 36

3-9-1 طراحی پرایمرهای اختصاصی جهتReal-Time PCR.. 36

3-9-2 Real-Time PCR (RT-qPCR) 37

فصل چهارم: نتایج

4-1 استخراج Total RNA.. 40

4-2 نتایج Real-Time PCR.. 44

4-3 تایید پرایمرهای Real-Time PCR.. 45

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1 بحث.. 48

5-2 محدودیت ها 52

5-3 پیشنهادات.. 52

فهرست منابع و مآخذ. 53

چکیده انگلیسی.. 56

چکیده

نوترکیبی همسان فرایندی است که در آن میتوان به تحریک ژنهای خاصی اقدام نمود که در نهایت با عملکرد جدید این ژنها میتوان یک ارگانیسم را به تولید یا عدم تولید یک پروتئین خاص وادار نمود. در حال حاضر تحقیقات گوناگونی وجود دارد که در آنها از نوترکیببی همسان استفاده می­شود. هرچقدر این روشها بهینه­تر گردند، مسلما فرایندهای اقدامات آزمایشگاهی را تسهیل خواهد نمود، در نوترکیبی همسان قطعه ای از محصول PCR به داخل کروموزوم باکتری وارد شده و با استفاده از وکتورهایλ-Redقادرخواهیم بود که ژنrecAرا در میزبان تحریک کرده ونوترکیبی همسان را به انجام برسانیم. درمطالعات قبلی نشان داده شده است که طول توالی­های انتهایی (flank) دو سر انتهای محصولPCR نقش مهمی در انجام نوترکیبی همسان دارد، ولی انتخاب طول flank طبق قاعده و قانون خاصی نیست و محقق باید بصورت آزمون و خطا این طول را انتخاب نماید. در مطالعات انجام شده بر سویه های استاندارد، طول این flank میتواند از 50 تا 2000 جفت باز متغیر می باشد.

در این مطالعه ابتدا باکتری های استانداردdysentrieaeShigella,E.coli, Vibrio Choleraeدر محیط غذایی کشت داده می­شود و سپس کلنی مساوی از هر یک از باکتری ها را انتخاب و جهت استخراج totalRNA به کار میرود. پس از تهیه total RNA آن را تبدیل به total cDNA می کنیم،. جهت تعیین وارزیابی بیان ژن l-Redاز تکنیک Real-timePCR با استفاده از SYBR greenІ و روش Relative استفاده نموده و میزان بیان ژنهای l-Red را در هر میزبان به دست خواهد داد. ژنهای l-Red ومیزان بیان آن در میزبان های متفاوت متغیر بوده و قطعا با ارزیابی بیان آن
می توان تا حدود زیادی طول مناسب را جهت نوترکیبی همسان تعیین کرد. در آن پایان نامه تلاش میگردد تا فرایند انجام نوترکیبی همسان در سویه های باکتریdysentrieaeShigella,E.coli, Vibrio Choleraeرا تسهیل نمود. به عبارتی قرار است بررسی گردد آیا نتایج بدست آمده باعث کمک به بهبود فرایند نوترکیبی همسان میشود یا خیر؟ و واضح است که هر چه میزان بیان ژنهای l-Red بیشتر باشد، بازده نوترکیبی همسان با طول کمتر flank نیز میسرتر است.

واژگان کلیدی: نوترکیبی همولوگ، ژن l-Red،dysentrieaeShigella,E.coli, Vibrio Cholerae

1-1 انتقال ژن در باکتری

در اكثر باكتری ها توراث ژنها اغلب به صورت عمودی است اما قسمت قابل توجهی از آن توسط انتقال جانبی یا عرضی بین باكتری ها انتقال می یابد. عناصر ژنتیكی متحرك مثل پلاسمیدها، باكتریوفاژها و ترانسپوزون ها به همراه تغییرات ژنی مثل حذف، اضافه شدن و ترتیب دوباره ژن ها سیر تكاملی پروكاریوتها را تسریع كرده اند و باعث ایجاد تغییرات در ژنوم باكتری ها و در نتیجه ایجاد تنوع ژنتیكی گردیده اند. باكتری ها با توجه به داشتن ژنوم كوچكتر نسبت به یوكاریوتها توانایی بیشتری برای به
اشتراك گذاشتن ژنوم­شان از طریق انتقال عرضی ژن توسط هم یوغی، ترانسداكشن[1] و ترانسفورمیشن[2] دارند. مهمترین فرآیند هم یوغی است كه طی تمـاس مستقیـم سلول با سلول اتفاق می­افتد
(Proter 1997; Burrus 2006).

هم یوغی امكان تغیرات ژنتیكی بین باكتریها و گاه حتی بین سلولهای یوكاریوتی را امكان پذیر
می سازد و اغلب توسط آن ژن های موجود بر روی « پلاسمیدهای كانژوگه» منتقل می شوند. ترانسداكشن نوع دیگری از انتقال افقی ژن است كه توسط ویروس ها و باكتریوفاژها صورت می پذیرد. بعضی از باكتریوفاژها می توانند به صورت یك پروفاژ به داخل كروموزوم باكتری میزبان وارد شده و باعث لیزوژنی آن شوند. پروفاژها قسمت مهمی از اكتساب افقی ژن را در DNA بسیاری از باكتریها به خود اختصاص داده اند. گاهی اوقات باكتریوفاژها باعث انتقال قسمت های متحرك دیگری از DNA باكتری و یا قسمتی دیگر از DNA ثابت باكتری می شوند و این زمانی اتفاق می افتد كه خروج فاژ به صورت دقیق صورت نگیرد. این مرحله ترانسداكشن تخصصی [3] نامیده می شود.

سومین نحوه انتقال ترانسفورمیشن است كه در آن DNA آزاد از محیط برداشته میشود. برای پایدار ماندن DNA وارد شده به ژنوم میزبان طی هر سه روش احتیاج به یك سری مراحل حمایت كننده مثل نوترکیبی یکسان[4] می باشد. همگان قبول دارند كه اكتساب توالی های جدید و توسعه ژنوم امری حیاتی برای تكامل میباشند. این که آیا ژن های اكتسابی در باكتری نگه داشته می شوند و یا این كه چگونه باقی
می مانند بستگی به عملكرد آن ژنها و فشار انتخابی محیط برای نگه داشتن آن دارد .( Proter 1997)

1-2 ترانسفورماسیون

ترانسفورماسیون یکی از راههای انتقال توارث به سایر باکتریها میباشد. در این روش یک تکه DNA دو رشته ای آزاد در محیط به سطح یک باکتری دیگر متصل شده و تنها یک رشته آن وارد باکتری شده و در کروموزوم باکتری میزبان ادغام می شود. برای داخل شدن قطعه ای از DNA در درون کروموزوم، عملکرد اپرونUVrABCD(UVدر اول اسم اپرون مخفف پرتوUVاست ) ژن rec A بر اثر عوامل مثل uv ، عوامل شیمیایی و ورودDNAتک رشته ای به درون باکتری فعال میشود وrABCDمخفف ژنهایrecA,recB,recCوrecDمیباشد) این اپرون شامل ژنهای recA,recB, recC وrecD میباشد. فرآیند نوترکیبی[5] بواسطه پروتئینRecAفعال میگردد. در این فرآیند، اگر DNAتک رشته ای وارد شده در باکتری، با ناحیه ای از کروموزوم تشابه داشته باشد، تعویض میگردد که این جابجایی بواسطه پروتئین RecA انجام
می پذیرد. از طرفی ژنهایrecB, recCوrecDنقش تنظیمی، با عملکرد منفی بر روی ژنrecAرا بازی میکنند(Hamood et al., 1986).

در حال حاضر، در آزمایشگاههای تحقیقاتی، با استفاده از این سیستم و نحوه ادغام فاژ λ وکتوری (وکتور ها مولکول های DNA ای هستند که برای کلون کردن قطعاتDNAدر سلول های میزبان به کار می روند) را تولید نموده اند که میزان نوترکیبی را در باکتریها افزایش میدهند. در این وکتور سه ژنexo,betوgamرا تحت یک پروموتری که با L-arabinose تحریک می شود قرار داده اند. عملکرد این سه ژن بدین صورت است که پروتئینExoباعث هضم نوکلئوتیدها از قسمت 5’ انتهای DNA دو رشته ای
می­شود و پروتئینBetبا حفاظت از قسمت تک رشته ای 3’ بوجود آمده، مانع تخریب آن میگردد. نهایتا پروتئینGamبا ممانعت از عملکرد ژنهایrecB,recCوrecDباعث تحریک بیان ژنrecAدر باکتریها می شود (شکل1-1).

مارکر مقاومت آنتی بیوتیکی در این وکتور آمپی سیلین بوده و از نظر تعداد پلاسمید در باکتریها، جزء پلاسمیدهای شمارش تکرار پایین[6]محسوب میگردد. بهترین دما، برای تکثیر این وکتور 30 درجه سانتیگراد بوده و در دمای 42-37 درجه سانتیگراد از دست میرود. بنابراین از این نظر، جزء پلاسمیدهای حساس به دما[7] نیز تقسیم­بندی میگردد (Yamamoto et al., 2009).مهمترین و کاربردی ترین پلاسمید در این زمینه pKD46 بوده که قابلیت تکثیر، درdysentrieaeShigella,E.coli, Vibrio Choleraeرا دارد.

قارچM. phaseolinaمعمولا بر روی سیستم آوندی ریشه­ها و میانگره­های تحتانی تاثیر می­گذارد و نقل و انتقال مواد غذایی و آب را به سمت قسمت­های فوقانی گیاه مختل می­سازد. این قارچ گیاهان را در تمام مراحل رشدی آلوده می­کند. تحت شرایط مزرعه­ای قارچ عامل بیماری در طی مراحل ابتدایی رشد در گیاه گسترش می­یابد اما علائم بیماری تا زمان بلوغ ظاهر نمی­شود. شرایط آب و هوایی نظیر دما و رطوبت یک نقش مهمی را در فعالیت و تکثیرM. phaseolinaایفا می­کند و این نیازهای اپیدمیولوژی می­تواند در جهت حمله به میزبان و توسعه علائم بارز نقش داشته باشد، اگر چه دامنه نیازهای دمایی و رطوبت نسبی به نوع ایزوله­ها، شرایط آب و هوایی منطقه و ارقام میزبان بستگی دارد (راجکومار[17] و ماهالینگ، 2007 ؛ ادموند[18]، 1964).

چنانچه رطوبت کم و دمای بالا غالب باشد قارچ ماکروفومینا در سراسر مراحل آلودگی گیاهچه سریعا میزبان را مورد حمله قرار داده و در بین 24 تا 48 ساعت در میزبان گسترش می­یابد (راجکومار و ماهالینگ، 2007 ؛ ادموند، 1964).

آلودگی اولیه بیماری در مرحله گیاهچه اتفاق می­افتد ولی معمولا تا زمان گلدهی به صورت پنهان باقی می­ماند (اسمیت[19] و کراویل، 1997).

علائم بارز در اواسط تابستان و در دماهای بالای 24 تا 30 درجه سانتیگراد و رطوبت پایین خاک ظاهر می­شوند. بخش­های هیپوکوتیل گیاهچه­های آلوده ممکن است در هنگام طویل شدن تغییر رنگ دهد و به رنگ قهوه­ای مایل به قرمز در می­آید (اسمیت و کراویل، 1993).

خسارت قارچ ماکروفومینا به صورت تشکیل گیاهچه­های نامرغوب، مرگ گیاهچه از نوع Pre-emergence و Post-emergence و کاهش باروری گیاهان مسن­تر می­باشد. اگر آلودگی از طریق ریشه صورت می­گیرد در سطح و بالای خاک تغییر رنگ مشاهده می­شود. قسمتی که دچار تغییر رنگ شده به رنگ قهوه­ای تیره تا سیاه در می­آید و گیاهچه­های آلوده به ویژه در شرایط گرم و خشک ممکن است از بین بروند. در هوای خنک و مرطوب گیاهچه­های آلوده زنده می­مانند، ولی در طی مراحل زایشی حامل آلودگی پنهان هستند. علائم بیماری ممکن است مجددا در هوای گرم و خشک و یا تحت تاثیر علف­کش­ها ظاهر گردد. در گیاهان مسن­تر، حالت پوسیدگی زغالی بعد از اواسط فصل ظاهر می­شود. چنانچه آلودگی در اوایل رشد گیاه اتفاق بیافتد، ابتدا گیاهان آلوده برگ­های کوچکتر از برگ­های طبیعی تولید کرده که استحکام خود را سریع از دست می­دهند. در مرحله پیشرفته­تر، برگ­ها به رنگ زرد در آمده و پژمرده می­شوند، اما متصل باقی می­مانند گاهی لکه­های سطحی ساقه از سطح خاک به سمت بالا امتداد می­یابد (اسمیت و کراویل، 1993).

پس از گل­دهی یک تغییر رنگ خاکستری روشن یا نقره­ای در بافت اپیدرمی یا زیر اپیدرمی، در ریشه­ اصلی و قسمت­های پایینی ساقه ظاهر می­شود. میکرواسکلروت­های سیاه رنگ قسمت­های بیرونی بافت ساقه و بافت آوندی ساقه را احاطه می­کنند و ممکن است مسیرجریان آب را مسدود کنند این میکرواسکلروت­ها ممکن است به اندازه­ای زیاد باشند که در بافت زیر اپیدرم رنگ خاکستری شبیه حالتی که پودر زغال روی آنها پاشیده شده باشد، ایجاد می­کنند. ساقه ترک می­خورد، پوک و توخالی می­شود و مغز ساقه از بین می­رود. طبق­های آلوده کج و بدشکل می­شوند و در طبق­های آلوده گل­های مرکزی عقیم می­شوند (ورمس[20] و همکاران، 2011).

در آلودگی­های بذری، بذرهای آلوده ممکن است فاقد علائم باشد یا دارای لکه­های سیاه نامشخص به همراه تغییر شکل روی پوسته بذر باشد. گیاهچه­های حاصل از بذرهای آلوده می­توانند همراه با علائم یا بدون علائم، آلوده شوند. گیاهچه­های آلوده از رشد باز می­مانند و تحت تاثیر مرگ گیاهچه قرار می­گیرد (سینکلر[21] و بکمن، 1993).

علائم عمده روی گیاهان آلوده به صورت کوتولگی (Stunting)، زردی و کلروز، پیری زودرس، از بین رفتن گیاهان قبل از موعود، پژمردگی و انسداد و از بین رفتن سیستم آوندی می­باشد (ابوی[22] و پاستور، 1990).

علائم تیپیک بیماری به صورت زخم­های طویل سیاه یا خاکستری، خسارت برگ قبل از موعود و در نهایت کاهش کمیت و کیفیت بذر می­باشد (کلود[23] و روپ، 1999).

1-2) مسئولیّت قهری ……………………………………………………………………… 13

2) تفاوت مسئولیّت قهری و قراردادی…………………………………………………. 13

گفتار دوم: مبانی نظری مسئولیّت مدنی ……………………………………………… 14

بنداوّل) نظریّه تقصبر ……………………………………………………………….. 14

الف) تشخیص تقصیر…………………………………………………… 15

ب) انواع تقصیر……………………………………………………………….. 15

ج) تحوّل مفهوم تقصیر ………………………………………………………. 16

بنددوّم) نظریّه خطر(مسئولیّت بدون تقصیر)……………………………………………. 17

بند سوم) نظریّه مختلط……………………………………………………………… 17

بند چهارم) نظریّه تضمین حق ………………………………………….. 18

گفتارسوم: منابع مسئولیّت مدنی در حقوق ایران………………………………. 18

بند اوّل) قانون اساسی …………………………………………….. 19

بنددوّم) قانون كار…………………………………………………………… 19

بند سوم) قانون مجازات اسلامی ……………………………………………………… 19

بند چهارم) قانون مدنی …………………………………………………………….. 20

بند پنجم) قانون مسئولیّت مدنی……………………………………. 21

گفتارچهارم: صور تحققّ مسئولیّت مدنی…………………… 22

بند اوّل) مسئولیّت مدنی ناشی از اشیای تحت مالکیت و تصرف شخص…………………… 22

بنددوّم) مسئولیّت مدنی ناشی از فعل غیر…………………………………………. 25

بند سوم) اقسام مسئولیّت مدنی ناشی از عمل غیر …………………………. 26

الف) مسئولیّت مدنی آموزگار به عنوان سرپرست دانش آموزان …………………….. 26

ب) مسئولیّت مدنی والدین نسبت به فرزندان خود ………………………………… 26

بندچهارم) اثر فعل زیان دیده بر مسئولیّت مدنی عامل زیان …………….. 26

مبحث دوّم) مفاهیم، مبانی، منابع و ارکان مسئولیّت مدنی دولت………… 30

گفتاراوّل: مسئولیّت مدنی دولت ………………………………………………. 30

بنداوّل) مفهوم لغوی و اصطلاحی دولت………………………………. 31

بند دوّم) ماهیت دولت در مسئولیّت مدنی ………………………………………. 32

بندسوم) اهمیّت وقلمرو مسئولیّت مدنی دولت …………………………………………. 33

بندچهارم) ضرورت مسئولیّت دولت …………………………………………. 33

گفتاردوّم: مبانی نظری مسئولیّت مدنی دولت …………………………. 34

بنداوّل)مبانی فقهی مسئولیّت مدنی دولت……………………………………….. 34

بند دوّم) نظریّه مسئولیّت مدنی دولت مبتنی بر تقصیر……………………….. 35

الف) نظریّه مسئولیّت مستقیم دولت………………………………………………. 35

ب) نظریّه مسئولیّت غیر مستقیم دولت……………………………………… 36

1) تقصیر مقام عمومی یا مستخدم دولت ………………………….. 36

2) تقصیر دولت ……………………………………………………………………….. 40

بند سوم) مسئولیّت مدنی بدون تقصیردولت………………………………… 42

الف) مفهوم مسئولیّت بدون تقصیر…………………………………………………… 43

ب) تعریف مسئولیّت بدون تقصیردولت…………………………………. 43

ج) مصادیق قانونی مسئولیّت ‏ بدون تقصیر در نظام حقوقی ایران…………………………….. 43

بند چهارم) اصول حاکم بر مسئولیّت بدون تقصیر دولت…………………………………….. 44

الف) اصل قانونی بودن……………………………………………………….. 44

ب) اصل مسئولیّت…………………………………………………………………. 45

گفتارسوم) ارکان مسئولیّت مدنی …………………………………………….. 45

بنداول) وجودضرر…………………………………………………….. 46

بند دوم) شرایط ضرر قابل مطالبه ………………………………………… 46

بندسوم) فعل زیان بار……………………………………………………… 49

گفتارچهارم: ضرروت وجود رابطه سببیت…………………………….. 49

بنداوّل)اجتماع سببوشرط …………………………………………….. 50

بنددوّم) اجتماع سبب ومباشر…………………………………………………… 50

بند سوم) نظریّهاجتماع اسباب……………………………………………… 50

الف) نظریّه ی برابری اسباب………………………………………….. 51

ب) نظریّه سبب مقدم در تأثیر………………………………………………. 52

ج) نظریّه سبب مستقیم و نزدیک ………………………………………. 52

د) نظریّه سبب مناسب و متعارف …………………………………………… 53

بندچهارم) دخالت عوامل خارجی …………………………………………….. 54

الف) قوه قاهره وحادثه ناگهانی …………………………………………. 54

ب) دخالت شخص ثالث …………………………………………………. 55

خلاصه فصل اول……………………………………………………………………….. 55

فصل دوّم: فعالیّت های آموزشی دانش آموزی و مسئولیّت مدنی اشخاص ………………………. 57

مبحث اوّل: تعریف، اهداف، عوامل وانواع فعالیّت های آموزشی ……………………. 57

گفتاراوّل: مفهوم فعالیّت های آموزشی در مدارس ……………………………………… 57

بند اوّل) آموزش وپرورش و نظام تعلیم وتربیّت………………………… 58

بند دوّم) اهمیّت آموزش و پرورش ………………………………………………… 60

بندسوم) اهداف آموزش و پرورش………………………………………………….. 60

بند چهارم) نظام آموزش و پرورش و قوانین آن…………………………………………….. 61

گفتار دوّم) اهداف و انواع فعالیّت های آموزشی دانش آموزان………………….. 62

بند اوّل) دانش آموز و اهداف آموزشی در مدارس……………………………………. 62

بند دوّم) انواع فعالیّت های آموزشی دانش آموزان ……………………………………… 63

بند سوم) دوره های آموزشی در مدارس……………………………………………….. 64

بند چهارم) اداره محیط های آموزشی و پرورشی ………………………………… 64

گفتار سوم) اوّلیای آموزشی…………………………………… 65

بند اوّل) مدیریت اداره آموزش وپرورش………………………………… 65

بند دوّم) معاون آموزش و پرورش ………………………………………….. 65

بند سوم) مدیر و معاون مدرسه …………………………………………………. 65

بند چهارم) معلم و مربی ……………………………………………………………. 65

گفتارچهارم) فضا های آموزشی و انواع آن………………………………………….. 67

بند اوّل) مدرسه و انواع آن ……………………………………………………… 67

بند دوّم) فضای کارگاه ……………………………………………………………… 68

بندسوم) فضای آزمایشگاه……………………………………………. 69

بند چهارم) فضای ورزشی و تفریحی …………………………………………………….. 69

مبحث دوّم: مسئولیّت مدنی اشخاص در برابر فعالیّت دانش آموزان …………………….. 70

گفتار اوّل: مسئولیّت مقامات اداری در آموزش و پرورش ………………………. 71

بنداوّل) مسئولین اداری آموزش و پرورش در وزارت ………………………… 71

بنددوّم) مسئولین اداری آموزش و پرورش در ادارات کل ……………………. 71

بندسوم) مسئولین اداری آموزش و پرورش در مدیریت ها …………………………….. 71

بندچهارم) اولیای آموزشی ومسئولیّت های شغلی آنان……………………………………. 72

گفتار دوّم: مسئولیّت معلمان …………………………………………………………… 74

بند اوّل) مسئولیّت عمومی معلمین …………………………………………………………… 74

بنددوّم) مسئولیّت شغلی معلمان در کلاس درس ………………………………………. 75

بندسوم) مسئولیّت شغلی معلمان فنی……………………………………… 75

بندچهارم) مسئولیّت مدنی مسئولان مدارس در فعالیّت های ورزشی……………… 76

گفتارسوم) مسئولیّت سرپرست یا محافظ صغیر و مجنون (مادّه 7 قانون مسئولیّت مدنی)……. ..80

بند اوّل) تعریف قیود مقرر در مادّه 7 ق.م.م……………………………………………. 80

بند دوّم) ماهیت و مبنای مسئولیّت سرپرست محافظ صغیر و مجنون و شرایط تحققّ آن…………………………………. 83

بندسوم) مسئولیّت مدنی والدین و اوّلیای آموزشی در برابر اعمال زیان بار دانش آموز………………………………………. 86

بندچهارم) ضمانت اجرای پیش بینی شده در مادّه 7 قانون مسئولیّت مدنی و مادّه 1216 قانون مدنی………………… 87

گفتارچهارم) مسئولیّت مدنی دولت در برابر دانش آموزان ………………………….. 88

بند اوّل) ماهیت مسئولیّت دولت در برابر دانش آموزان………………………………. 88

بند دوم) مسئولیّت وزارت، ادارات کل و مدیریت های تابعه آموزش و پرورش …………………………………………….. 89

بندسوم) مسئولیّت اداره کل نوسازی و تجهیز مدارس………………………………… 89

بند چهارم) مسئولیّت آموزش و پرورش به نمایندگی از دولت……………………….. 89

خلاصه فصل دوم…………………………………………………………………………… 90

فصل سوم: حوادث دانش آموزی، ایمنی و جبران خسارت……………………………. 92

مبحث اوّل: حوادث و عوامل حادثه زا…………………………………. 92

گفتار اوّل: مفهوم حادثه …………………………………………………………………. 93

بند اوّل) تعریف حادثه ……………………………………………………………… 93

بند دوّم) انواع حادثه…………………………………………………….. 93

بند سوم)حوادث مدرسه ای………………………………………………………………. 94

بندچهارم) نحوه وقوع حوادث مدرسه ای………………………………………………. 94

گفتار دوّم) علل و مصادیق حوادث طبیعی در محیط های آموزشی ……………………………… 95

بند اوّل) حادثه ناشی از عوامل انسانی ………………………………………………….. 95

بنددوّم) صدمه ناشی از عوامل محیطی(شرایط ناایمن)………………………………….. 95

بند سوم) حوادث ناشی از تجهیزات ………………………………………………… 96

بندچهارم) اثر حوادث در دانش آموزان امروزی ………………………………………… 96

گفتار سوم) وقایع ناگوار در مدارس ………………………………………………… 96

بند اوّل)بررسی وقایع در مدارس …………………………………………………….. 96

بند دوّم)پیامدهای وقایع ناگوار……………………………………………….. 97

بند سوم) نمونه هایی از وقایع دانش آموزی ……………………………………………… 98

بند چهارم) راه های پیشگیری ………………………………………….. 98

گفتارچهارم) ایمنی در مدارس ……………………………………………. 99

بند اوّل) ایمنی و ضرورت ایمن سازی مدارس ………………………………………. 99

بنددوّم) اهمیّت و ضرورت ایمن سازی مدارس………………………………….. 99

بندسوم) ویژگی های مدارس امن ……………………………….. 100

بندچهارم) راه های افزایش ضریب ایمنی مدارس………………………………………………………………..101

مبحث دوّم: اثر مسئولیّت مدنی……………………………………. 101

گفتاراوّل: جبران خسارت وارده …………………………………………………… 102

بند اوّل) مفهوم خسارت …………………………………………………………. 102

بند دوّم) انواع خسارت…………………………………………………………………….. 102

بند سوم) خسارات غیر قابل جبران …………………………….. 107

بندچهارم) ناکامی مسئولیّت مدنی درجبران خسارت زیان دیدگان …………………………………… 108

گفتار دوّم) شیوه های جبران خسارت…………………………………………………………….. 108

بند اول) جبران عینی………………………………………………………………………………… 109

بنددوّم) جبران خسارت از طریق دادن معادل…………………………………….. 110

بند سوم) ارزیابی خسارت و نوسان آن…………………………………………………………….. 112

بند چهارم) وسایل تأمین جبران خسارت…………………………………………………. 114

گفتار سوم) راه های تضمین جبران خسارت……………………………………… 115

بند اوّل) تعربف بیمه و انواع آن………………………………………………. 115

بند دوّم) بیمه مسئولیّت ………………………………………………………….. 116

الف)مفهوم بیمه مسئولیّت………………………………………………………. 116

ب)انواع بیمه مسئولیّت……………………………………………………………………… 116

بند سوم) بیمه حوادث ……………………………………………………………………. 117

الف) تعریف بیمه حوادث ………………………………………………………………. 117

ب) مفهوم حادثه در بیمه مسئولیّت …………………………………………….. 117

ج) بیمه حوادث تحصیلی ………………………………………………………………… 117

بند چهارم) صندوق تأمین خسارت از زیان دیده …………………………….. 118

گفتارچهارم) دعوی مسئولیّت مدنی ……………………………………………………….. 118

بند اوّل) طرفین دعوای مسئولیّت مدنی ………………………………………………… 119

بند دوّم) خواسته دعوی و مراجع صلاحیتدار برای دعوی خسارت آموزشی ………………………….. 120

بند سوم) ماهیت حکم دادگاه در دعوی مسئولیّت مدنی …………………………………………………………………..120

بند چهارم) بررسی آرای محاکم در دعوی مسئولیّت مدنی ………………….. 121

خلاصه فصل سوم ……………………………………………………………………………. 126

نتیجه……………………………………………………………………………………………… 128

پیشنهادات………………………………………………………………… 132

منابع……………………………………………………………………………………………………… 134

چکیده انگلیسی………………………………………………………… 140

چکیده:

این مطالعه با هدف شناسایی«مسئولیّت حقوقی دولت در جبران خسارت وارده به دانش آموزان» تنظیم شد و تلاش گردید تا به این سوال پاسخ داده شود که با استناد به قوانین موجود در نظام حقوقی ایران، ضمن ملاحظه مسئولیّت شخصی دانش آموزان، والدین آنان و مسئولیّت اولیای آموزشی و با توجّه به گستردگی روز افزون حوادث و گسترش مفهوم«مسئولیّت مدنی»، مسئولیّت حقوقی دولت در جبران خسارت وارده به دانش آموزان چگونه است؟ تحقیق از نوع توصیفی بوده وروش به کار رفته در جهت جمع آوری داده ها«فیش» می باشد. در تحصیل داده ها از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. از مهم ترین یافته های این مطالعه می توان گفت، هرچند مسئولیّت مدنی در نظام های مختلف حقوقی رویكردهای متفاوتی وجود دارد، مسئولیّت مبتنی بر عدم تقصیر نظام جدیدی است که وارد عرصه ی حقوقی کشورها شده است. باعنایت به عمده ترین هدف مسئولیّت مدنی که تحقق جبران کامل خسارت می باشد؛ یک تئوری واحد نمی تواند در همه موارد مبنای مسئولیّت مدنی قرار گیرد. اگرچه در برخی از قوانین حقوق ایران، می توان ملاك قانونی پذیرش مسئولیّت مدنی دولت در اَعمال خود را یافت. از آنجایی که مسئولیّت مدنی دولت دارای مبنای واحدی نیست؛ با گرایش به نظریه های عمومی مسئولیّت و اتکا به اصل مسئولیّت پذیری دولت ها و به طور عموم اصل جبران کامل خسارت، اقتضا دارد، هر جایی که رابطه تبعیت بین اشخاص وجود داشته باشد، تابع به دلیل ارتکاب فعل زیان بار مسئول شناخته شود و متبوع نیز به دلیل اقتدار، کنترل و نظارتی که بر تابع دارد باید مسئول تلقی شود. زیرا تاوان داشتن اقتدار بر دیگری داشتن مسئولیّت ناشی از اعمال وی می باشد و دولت به نمایندگی از طرف مردم خسارت را جبران می کند. آن چه موجبات مسئولیّت و پرداخت خسارت وارده به دانش آموزان توسط دولت را فراهم می نماید، تدابیر و دوراندیشی هایی است که دولت بابد در جهت تأمین نظم آموزش عمومی، مراقبت و نگهداری از دانش آموزان و حفظ سلامت آنان انجام می داده است. لذا دولت در برابر حوادث دانش آموزی مسئول می باشد.

واژگان کلیدی:

مسئولیّت مدنی، حوادث دانش آموزی، دولت، جبران خسارت.

مقدمه

الف) بیان موضوع تحقیق

اتّفاقاتی که برای دانش آموزان حادث می شود، علی رغم مراقبت های لازم، به علت تعدد عوامل و تنوع متغیّرها، نبود صراحت قانونی، تشتّت نظریات لحاظ شده در برخی از آرا صادره از محاکم در خصوص شناسایی مسئول یا مسئولین و انتساب مسئولیّت و مسئول جبران خسارت از جهاتی عاری از ابهام نمی باشد.

چون دغدغه بروز حادثه، خاطر اولیای آموزشی را مشغول می سازد، در این تحقیق، نظر بر این است که مبانی مسئولیّت شخصی دانش آموزان، والدین آنان، مسئولیّت اولیای آموزشی و مسئولیّت مدنی دولت تعیین گردد. جنبه های مختلف بروزحوادث، عوامل مؤثر در ورود خسارت و در نهایت تحصیل نقش هر یک شناسایی شود. اگرچه هرکس مسئول اعمال خود بوده و دانش آموزان نیز از این قاعده مستثنی نیستند؛ امّا چنان چه دانش آموزی در راستای فعالیّت های آموزشی دچار حادثه گردد و یا سبب خسارت به خود یا دیگری شود؛ نسبت به«یدضمانی»اولیای مدرسه نیز مؤثر واقع می شود. مسئولیّت والدین نیز نسبت به فرزندان خود چهره ای متمایز از دیگر اشخاص دارد؛ از آنجایی که ماهیت مسئولیّت مدنی در نظام های مختلف همواره در حال تحوّل بوده است؛ در این رهگذر، «مسئولیّت مدنی دولت» نیز از جریان تحولات متأثر گشته است و با اتّکا به اصل مسئولیّت پذیری دولت ها،«دولت» نیز به عنوان متبوع، در برخی از مواقع در برابر«حوادث آموزشی» مسئول پاسخ گویی و جبران خسارت می باشد. هرچند به تصریح ماده 11ق.م.م در مواردی که بروز حوادث به نبود، کمبود، نواقص وسایل آموزشی، ورزشی و امکانات دولتی مربوط می شود و چنان چه خسارتی بر دانش آموزان وارد گردد؛ دولت مسئول به شمار مى رود. در غیر این صورت مسئولیّتی متوجّه دولت نخواهد بود؛اما باعنایت به «مسئولیّت مدنی دولت» با نگاه حقوق عمومی، صرف نظر از حقوق و تکالیف دولت، شخصیت حقوقی دولت نه فقط در مقام«تصدی» بلکه به عنوان«حاکمیت» ایجاب مى کند که دانش آموزان را در مقابل حوادث مورد حمایت قرار دهد و از عهده ی جبران زیان وارده برآید. صرف نظر از نظریاتی همچون:«عدم مسئولیّت دولت»، «اصل حاکمیت مطلق دولت»، «نظریه سنتی تقصیر» با بازخوانی نظریات و بهره گیری از اندیشه های حقوقی جدید و بررسی چرایی مسئولیّت و اصل مسئولیّت پذیری دولت ها، باید پذیرفت که «دولت»، یعنی دولت پاسخگو.

لذا باتوجّه به مراتب در این تحقیق تلاش می گردد تا به این سوال پاسخ داده شود که با استناد به قوانین و تئوری های ارائه شده؛ علت مسئولیّت حقوقی دولت در جبران خسارت وارده به دانش آموزان چه می باشد.

ب) پیشینه تحقیق

درباره«مسئولیّت مدنی» مباحث زیادی مطرح شده است؛ امّا در خصوص«مسئولیّت مدنی دولت» در جبران خسارت وارده به دانش آموزان در فعالیّت های آموزشی، با عنایت به حدود مطالعات انجام شده به نظر می رسد؛ کمتر به این بحث اختصاص یافته است. هرچند مقالاتی تحت عناوین«مسئولیّت بدون تقصیر دولت»، «طرح مسئولیّت مدنی آموزگار ناشی از عمل دانش آموز» منتشر شده است؛ اما در خصوص چهره مدنی مسئولیّت دولت که وسیله ای برای حمایت از دانش آموزان در مقابل حوادث می باشد؛ به ندرت تحقیق و پژوهش انجام شده است. امید است که بابررسی«مسئولیّت حقوقی دولت» در قبال حوادث آموزشی در خصوص انتساب بیشتر مسئولیّت به دولت با نگاهی نو مدنظر قرار گیرد.

ج)اهمیّت و انگیزه انتخاب موضوع تحقیق

بنا به ضرورت توجّه به حقوق شهروندان و این که دانش آموزان نیز بخشی از شهروندان می باشند و سرمایه های انسانی گران قیمتی هستند که سرنوشت آینده جامعه به دست آنان رقم خواهد خورد و قسمتی از عمر خود را در فضاهای آموزشی سپری می کنند و امکان بروز حادثه و ورود خسارت جانی و مالی برای آنان در آن فضاها وجود دارد. چه این که در موارد پیش آمده، خسارت وارده به آنان آن طور که باید جبران نشد و یا در بعضی موارد در شناسایی مسئول یا مسئولین و مسئول جبران خسارت نارسایی هایی باعث دغدغه اولیای آموزشی گشته که نیاز به تحقیق و بررسی همه جانبه احساس گردید و به نوعی انگیزه اصلی برای انجام این تحقیق محسوب می شود که در صورت انجام مطالعه و شناسایی وظایف و مسئولیّت های دولت در جبران خسارت وارده به دانش آموزی و ارائه آن به مسئولین ذیربط می توان انتظار داشت که به میزان زیادی از حوادث دانش آموزی که ناشی از جهل مسئولین نسبت به وظایف خود در قبال دانش آموزان می باشد جلوگیری گردد.انرژی به کار رفته مربوط به دعاوی مطروح درمحاکم، هزینه های دادرسی، اشغال وقت محاکم، هزینه های درمان، آثار تلخ وقایع ناگوار بر روح و روان زیان دیده، خانواده مصدوم و اجتماع و آثار مفید پیش گیری از وقایع قابل پیش بینی و پیشگیری و رفع خطر و در نهایت تأمین نیازهای عمومی دانش آموزان و جبران خسارت دست آوردهای این تحقیق می باشد.

د) سوال ها و فرضیه های تحقیق

با عنایت به هدف و سوال اساسی تحقیق، در این مطالعه تلاش بر آن است که به سوالات ذیل پاسخ داده شود.

1) مسئولیّت تأمین، حفظ سلامتی، نگهداری ومراقبت دانش آموزان و همچنین پاسخ گویی در برابر حوادث در محیط های آموزشی با چه اشخاصی می باشد؟

2) با توجّه به اصل کلی كه مقرر می دارد؛ هیچ ضرری نباید بدون جبران باقی بماند، آیا هنوزهم با پای بندی به نظریه مسئولیّت مدنی مبتنی بر تقصیر و اعمال حاکمیت، دولت ازاین قاعده کلی مذکورمستثنی می باشد؟

3) آیا مسئولیّت دولت در برابر دانش آموزان در محیط های آموزشی دولتی فقط محدود به نقص وسایل اداری (قلمرو ماده 11 ق.م.) خلاصه می شود؟

در برابر پرسش های ایجاد شده فرضیه های زیر مطرح می گردد.

1)به نظر می رسد با توجّه به قوانین مسئولیّت مدنی از جمله ماده 7 ق.م.م هرچند نگهداری و مراقبت از دانش آموزان در محیط های آموزشی با اولیای آموزشی می باشد و والدین آنان نیز در مقابل فرزندان مسئول هستند. حق و تکلیف«دولت» و «ملت» نسبت به یکدیگر رابطه ای غیرقابل تفکیک است و مهم ترین حقوق اجتماعی، قوانینی است که تنظیم روابط میان دولت و مردم را هدف قرار می دهد لذا مسئولیّت تأمین نیازهای دانش آموزان ودرصورت وقوع حادثه و ورود خسارت مسئولیّت جبران با دولت است.

2) به نظر می رسد شخصیت حقوقی و اعتباری دولت و تفاوت منشأ و ماهیت قدرت دولت و حدود اختیارات آن نه تنها رافع «مسئولت مدنی دولت” نمی باشد؛ بلکه به عنوان «دولت رفاه»انتظار می رود که پاسخگو باشد.

3) به نظر می رسد پذیرش«اصل مسئولیّت پذیری دولت ها» ایجاب می کند که در حقوق متقابل دولت و مردم در بخش آموزش عمومی و ارایه خدمات آموزشی، فرض بر آن است كه مصالح آموزشی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و نوع «مسئولیّت مدنی دولت» در ارتباط با اَعمال خود و كاركنانش درشرایطی ، «فرض بر تقصیر» و در شرایط مورد نظر این مطالعه در برابرحوادث آموزشی «فرض بر مسئولیّت» باشد.

ه)اهداف تحقیق

هدف کلی:

الف- شناسایی علل بروز حوادث در فعالیّت های آموزشی