توسعه فعالیتهای کشاورزی از شاخص ­های اساسی توسعه در کشورهایی همچون ایران محسوب می­گردد. بی­شک رشد درآمد زارع و افزایش سطح رفاه خانوار روستائی از اساسی­ترین اهداف توسعه زیر بخش زراعت است. در بدو امر به نظر می­رسد بایستی سیاستهائی در جهت متعادل ساختن قیمت محصولات زراعی به سود تولید کنندگان اعمال گردد. اما از آنجایی که حساسیت تقاضای اغلب این محصولات ناچیز است، لذا افزایش قیمت آنها بار سنگینی بر دوش مصرف‏ کنندگان تحمیل خواهد نمود (اکبری و بخشوده، 1375). بدین جهت باید با افزایش میزان کل محصول، می­توان بدون افزایش چشمگیر در قیمت محصولات، درآمد روستائیان را افزایش داد. از طرفی در سمت تقاضای محصولات کشاورزی ما با دو عامل افزایش جمعیت و بالارفتن تدریجی سطح درآمد سرانه مواجه هستیم و بدلیل آنکه کشورمان در مراحل میانی توسعه قرار دارد، این رشد همچنان ادامه خواهد یافت که حتی با فرض کنترل ضایعات (حین تولید و مصرف) و تعیین الگوی مصرف تولیدات کشاورزی باز هم تاثیر دوعامل فوق­الذکر مستمر، چشمگیر و فزاینده خواهد بود (آل محمد، 1380). به­ناچار عرضه مواد غذایی باید افزایش یابد یا به عبارتی رشد زراعت باید بیش از پیش افزایش یابد (انویه تکیه، 1374). بدین ترتیب نه تنها به جدی­ترین مسئله کشاورزی ایران یعنی کمبود عرضه پاسخ گفته می­ شود، بلکه با جلوگیری از خروج ارز(جهت واردات) امکان سرمایه ­گذاریهای جدید سودآور فراهم شده و وضع کشاورزان بهبود می­یابد. لازم به ذکر است که افزایش تولید در حالت کلی از دو طریق امکان­پذبر است (سلطانی و همکاران، 1378):

1- افزایش سطح زیر کشت

2- افزایش عملکرد محصولات

اما همانگونه که همه صاحبنظران معتقدند با وجود آنکه اراضی کشاورزی قابل ملاحظه­ای در کشور ما وجود دارد، چون به زیرکشت بردن آنها مستلزم هزینه­ های زیادی است و همینطور به دلیل کمبود آبرسانی یا عدم امکان آبرسانی به برخی اراضی، استفاده مفید از آنها غیر ممکن است. لذا افزایش اراضی کشاورزی چندان اقتصادی به­نظر نمی­رسد (باقری، 1379). افزایش عملکرد محصولات نیز با کاربرد شیوه ­های تولید بهتر و مدرن، بکارگیری تکنولوژی مناسب در مزارع، بکارگیری بذر اصلاح شده، توسعه فعالیت­های مکمل و متمم…در نهایت می­توانند موجب افزایش تولید کل محصولات گردد (سلطانی و همکاران، 1378). پس از آنکه مسلم شد چه سطحی از تکنیک و تکنولوژی برای هر واحد زیر کشت، محصول و یا درآمد را حداکثر می­ کند، باید مطمئن شویم که عوامل اقتصادی در سطح خرد، منابع خود را به نحو مطلوبی بین فعالیت­های گوناگون تخصیص می­ دهند (آل محمد، 1380).  بنابراین با تشخیص بهینه نبودن الگوی کشاورزی مناطق مختلف در ایران، باید نسبت به تخصیص مجدد منابع در بین فعالیتهای مختلف جهت بهینه کردن الگوی کشت تا رسیدن به هدف اصلی، خواه افزایش درآمد زارع یا سطح رفاه روستائیان و یا…، اقدام کرد. برنامه ­ریزی کل مزرعه می ­تواند به صورتی کارا به تطبیق کشاورزان با یک اقتصاد در حال تحول و شرایط تکنولوژیکی جدید کمک کند که این امکان از طریق برنامه ­ریزی خطی امکان­ پذیر است (هیزل[1] و همکاران، 1986). در ساده­ترین شکل، برنامه ­ریزی خطی روش تعیین یک ترکیب ایجادکنده حداکثر سود با توجه به گزینه­ های تولیدی موجود در مزرعه است که دسترسی به این ترکیب با توجه به مجموعه ­ای از محدودیت­های ثابت درون مزرعه ممکن می­باشد (دانتزیگ[2]، 2002). دانه­ های روغنی از محصولات با ارزش بخش کشاورزی به شمار می­روند که به عنوان ماده اولیه صنایع روغن­کشی و تامین­کننده نیازهای چربی، پروتئین و ویتامین در حیات موجودات زنده نقش اساسی را ایفا می­ کنند. دانه­ های روغنی به عنوان گیاهان صنعتی، به دلیل کاربردها­ی فراوان در تغذیه انسان و کنجاله آن در تغذیه دام و طیور و مصارف متعدد صنعتی، از جایگاه ویژه­ای در بین محصولات کشاورزی برخوردارند. این دانه­ها بعد از غلات بعنوان دومین منبع تولید انرژی در تغذیه انسان مطرح می­باشند.

1-2 مشخصات جغرافیایی و اقلیمی ساری

استان مازندران یکی از استانهای پیشرو در تولید دانه­ های روغنی می باشد. حدود 19%درصد از دانه­ها روغنی کشور در این استان تولید می­ شود. شهرستان ساری با 3/3685 کیلومتر مربع وسعت حدود 5/15 درصد کل مساحت استان را به خود اختصاص داده است. این شهرستان بین 35 درجه و 58 دقیقه تا 36 درجه و 50 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 56 تا 53درجه و 59 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است. همچنین این شهرستان به عنوان مرکز استان از شمال به دریای خزر، از مشرق به شهرستان نکاء، از جنوب به سلسله جبال البرز و استان سمنان و از مغرب به شهرستان­های جویبار، قائم شهر و سوادکوه متصل می­ شود. حدود 25% از دانه­ها روغنی استان مازندران در شهرستان ساری تولید می­­شود و این شهرستان در بین شهرستان­های تولید کننده دانه­ های روغنی در این استان رتبه اول را دارا می­باشد. از توانمندی‌ها و قابلیت‌های موجود در شهرستان ساری برای افزایش تولید دانه‌های روغنی می­توان موارد زیر را نام برد:

1- تنوع و گستردگی امكانات طبیعی در شهرستان برای توسعه كشت انواع دانه‌های روغنی.

2- تنوع و تعدد نباتات روغنی قابل كشت و تنوع ارقام با سازگاری بالا با شرایط اقلیمی مختلف به ویژه در كلزا.

3- امكان كشت كلزا و سویا در دو نوبت كشت پاییزه و بهاره.

4- امكان استفاده از ظرفیت‌های موجود از جمله كشت كلزا در اراضی شالیزار بعد از برداشت برنج.

اختلاف فاحش بین متوسط عملكردهای فعلی و عملكردهای تولیدكننده برتر (5/4 تن در سویا، 6/3 تن در آفتابگردان، 4 تن در گلرنگ، بیش از 8 تن در كلزا و 2 تن در كنجد) در این شهرستان (جهاد کشاورزی شهرستان ساری، 1387)، بیان‌کننده امکان افزایش تولید در این زمینه است. مطالعات انجام شده نشان‌دهنده ظرفیت بالای منابع آب و خاک كشور برای انجام امور به زراعی و افزایش سطح زیركشت این شهرستان­است و با بهره گرفتن از اراضی آیش فعلی، تجهیز  و نوسازی اراضی و انجام پروژه‌های اصلاح خاك نظیر زهكشی، می‌توان به این ظرفیت‌‌ها رسید. یکی از مهمترین خصوصیات­ها استان مازندران و شهرستان­های آن، وفور آب بعنوان حیاتی­ترین منبع کشاورزی در این استان و شهرستان ساری بسیار چشمگیر است. میانگین بارش سالانه در این شهرستان 888 میلیمتر و متوسط دمای آن 9/2 تا 2/36 درجه سانتیگراد در تغییر است. همچنین، همانطوریکه اشاره شد با توجه به کشت وسیع زمین­های شهرستان به برنج که تنها 6 ماه از سال را دربرمی­گیرد، 6 ماه باقی­مانده می ­تواند فرصت مناسبی برای کشت محصولات دیگر و بالاخص دانه­ های روغنی باشد. به ­همین منظور نواحی زراعی شهرستان ساری در نظر گرفته شد، تا ضمن طراحی الگوی کشت بهینه محصولات زراعی، به بهترین ترکیب از تولید، به نحوی که به کسب حداکثر درآمد خالص برای زارعین منجرگردد، دسترسی پیدا کنیم. همچنین با آگاهی از قیمت سایه­ای منابع، بهره­برداران و برنامه­ ریزان شهرستان می­توانند با بهره گرفتن از ارزش نهایی محصولات تصمیم بگیرند که آیا می­توان یک منبع یا یک فعالیت اقتصادی را بنحو سود بخشی گسترش داد یا خیر؟ سپس در ادامه و با حذف قیمت­های سایه­ای و جاگذاری قیمت­های بدون حمایت دولت (‏قیمت بازار آزاد و یا قیمت جهانی نهاده­ها) به جای آن، الگوی کشت منطقه مجددا بررسی و جا به ­جایی انواع محصولات در آن مشاهده خواهد شد تا مشخص شود که حمایت­ها دولت چه تاثیری روی الگوی کشت منطقه و بخصوص دانه­ها روغنی خواهد داشت. یا این حمایت­ها با اصل خودکفایی در تولید دانه­ های روغنی مغایرت دارد؟

1-3 فرضیه­ های تحقیق:

1- الگوی کشت فعلی منطقه در شهرستان ساری از نظر اقتصادی بهینه نیست.

2- کشت دانه­ های روغنی در منطقه دارای مزیت­نسبی نمی ­باشد.

3- حمایت­های دولت بر توسعه کشت دانه­ های روغنی تاثیر چشمگیری ندارد.

1-4 مهمترین اهداف این تحقیق به شرح ذیل می­باشد:

1- بررسی شرایط موجود استان از لحاظ سطح زیر کشت و عملکرد دانه­ های روغنی در مقایسه با سایر استان­های کشور

2- تعیین الگوی کشت بهینه محصولات زراعی شهرستان و بررسی جایگاه دانه­ های روغنی در بین محصولات زراعی با توجه به امکانات و منابع موجود و بدون در نظر گرفتن شاخص مزیت­نسبی 3- تعیین قیمت سایه­ای منابع مورد استفاده در محصولات زراعی وتعیین دامنه تغییرات منابع موجود و میزان فراوانی آن­ها بالاخص دانه­ های روغنی شهرستان ساری

4- بررسی الگوی کشت بهینه محصولات زراعی شهرستان پس از اعمال قیمت­های بازاری و اعمال شاخص مزیت­نسبی و بررسی مجدد جایگاه کشت دانه ­های روغنی در منطقه

5- بررسی تاثیر حمایت­های دولت پس از اعمال قیمت­های سا­یه­ای عوامل تولید در کشت دانه‏های روغنی در منطقه

6- بررسی تاثیر سیاست ارزش­گذاری نرخ ارز بر الگوی بهینه کشت در حالت اعمال سود اجتماعی

6- معرفی عوامل موثر بر تغییر یا عدم تغییر الگوی بهینه کشت و همچنین عوامل محدود کننده افزایش سطح زیر کشت و تولید دانه­ های روغنی در منطقه

1-5 نتایج مورد استفاده پس از انجام تحقیق

با توجه به نقش موثر دولت در روند تولید محصولات کشاورزی و همچنین، تاثیر بسیار مهم نحوه و مقدار پرداخت یارانه­ها به کشاورزان توسط دولت، نتایج این تحقیق می ­تواند میزان این تاثیر گذاری بر رتبه­ی دانه­ های روغنی در الگوی کشت منطقه را بررسی کند.

1-6 جنبة جدید بودن و نو آوری طرح در چیست ؟

با توجه به این موضوع که تاکنون هیچ مطالعه­ ای در زمینه تاثیر یارانه­های دولت بر کشت دانه­ های روغنی و همچنین اثرات حذف این یارانه­ها بر الگوی کشت یک منطقه در داخل کشور انجام نگرفته است، مطالعه حاضر می ­تواند حاوی مطالب سودمندی برای سازمان­ها و نهادهای زیربط در جهت توسعه کشت وافزایش تولید دانه­ های روغنی باشد.

1-7  دانه­ های روغنی:

دانه‌های روغنی از محصولات با ارزش بخش­كشاورزی به شمار می‌روند كه به عنوان ماده اولیه صنایع روغن‌کشی و تأمین‌كننده نیازهای چربی، پروتیین و ویتامین در حیات موجودات زنده نقش اساسی را ایفا می‌كنند. دانه‌های روغنی به عنوان گیاهان صنعتی، به دلیل کاربردهای فراوان در تغذیه انسان و کنجاله آن در تغذیه دام و طیور و مصارف متعدد صنعتی، از جایگاه ویژه‌ای در بین محصولات کشاورزی برخوردارند. چرخه صنعت روغن‌نباتی بر وجود و عدم دانه‌های روغنی استوار است. جدول (1-1)،  که میزان سرانه استفاده از انواع روغن­های خوراکی در کشور افزایش یافته و این امر نشان دهنده اهمیت دانه­ های روغنی به عنوان یکی از تامین کننده­ های منابع روغن‏های خوراکی کشور می­باشد. حمل و‌نقل دانه‌های روغنی به لحاظ پراکندگی مناطق تولید در سطح کشور از موارد مهم و تأثیر‌گذار بر هزینه‌های تولید روغن‌نباتی است. تغییرات تولید دانه‌های روغنی در یک دوره 40 ساله كه صنایع روغن‌كشی از تولیدات دانه‌های روغنی كشور بهره‌مند شده‌اند، نشان می‌دهد كه در ابتدا تنها از پنبه دانه و سپس از دو منبع سویا و آفتابگردان و طی سال‌های اواخر دهه 1370 از سایر محصولات مانند گلرنگ و كلزا استفاده شده است. سایر منابع مانند كنجد به طور محدودی در صنایع روغن‌كشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. با اجرای سیاست خودكفایی در تولید دانه‌های روغنی، كشت دانه روغنی كه عمده‌ترین آن دانه روغنی كلزا است، گسترش پیدا كرده و به قیمت تضمینی از كشاورزان خریداری می‌شود. با وجود این، حدود 85 درصد نیاز كشور به دانه روغنی به صورت دانه یا روغن‌خام از طریق واردات تأمین و در كارخانه‌های روغن‌كشی و فرآوری روغن تبدیل به روغن خوراكی می‌شود. از آنجا كه قیمت تمام شده دانه داخلی در مقایسه با قیمت دانه وارداتی بالاتر است، به‌منظور خرید دانه داخلی توسط کارخانه‌های روغن‌كشی دو سیاست وجود دارد. یک سیاست می‌تواند پرداخت ضرر و زیان خرید تضمینی دانه روغنی باشد كه این سیاست برای دولت بار مالی به

      جهانی شدن واقعیتی كلی است كه ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و غیره را شامل می­ شود و درواقع باید آن را به مثابه یک نظام اجتماعی نوین دید كه كاركردهای مختلفی در ابعاد گوناگون دارد. بسیاری از صاحب نظران بر این باورند كه جهانی شدن بیشتر جنبه­ اقتصادی دارد و یكی ازبرجسته ترین تحولاتی كه در سال­های اخیر به وقوع پیوسته هم­گرایی و ادغام اقتصادهای ملی در اقتصادهای جهانی بوده است كه در پی پیشرفت­های تكنولوژیک و فناوری اطلاعات ودر بستری از سیاست­های آزاد سازی به پیش رفته است. جهانی شدن واژه­ی رایج دهه­ ١٩٩٠ میلادی، هرچند در مورد آن بحث­های زیادی صورت گرفته است، ولی هنوز تعریفی جامع و فراگیر كه دربردارنده­ی كلیه­ جوانب این پدیده باشد، ارائه نشده است و هم‏چنان پیرامون تعریف آن مشاجرات و ابهامات فراوانی مشاهده می­ شود. کروگمن و رنه بالز جهانی شدن را ادغام بیشتر بازارهای جهانی تعریف کرده ­اند‌. کول آن را الگوی تکامل یابنده­ای از فعالیت‌های فرامرزی بنگاه­ها و شرکت‌ها می­داند. مک‌ایوان جهانی شدن را گسترش بین ­المللی مناسبات تولیدی و مبادله‌­ی سرمایه­سالارانه می­داند(آذربایجانی وهمکاران،1382). هم­چنین پراتون، جهانی شدن را فرایندی از تحول می­داند که مرزهای سیاسی و اقتصادی را کم­رنگ کرده، ارتباطات را گسترش داده و تعامل فرهنگ‌ها را افزون می نماید(دادگرو همکاران، 1382). صندوق ‌بین‌المللی پول(IMF) نیز جهانی شدن را رشد وابستگی متقابل اقتصادی کشورها در سراسر جهان از طریق افزایش حجم و تنوع مبادلات کالا و خدمات و جریان سرمایه در ماوراء مرزها و هم­چنین از طریق پخش گسترده‌تر و سریع­تر تکنولوژی می­داند(کریمی هسنیجه، 1386). در زمینه­ جهانی شدن اقتصاد بخش کشاورزی اهمیت ویژه­ای در اقتصاد ایران دارد. این بخش یکی از تواناترین بخش­های اقتصاد کشور و تأمین کننده­ بیش از یک­پنجم تولید ناخالص داخلی، یک­پنجم اشتغال، بیش از چهار­پنجم نیاز­ها­ی غذایی و بیش از یک­چهارم صادرات غیر‏نفتی است. بنابراین هر گونه تغییر و تحول در این بخش می ­تواند شاخص ­ها­ی مهم اقتصادی کشور را تغییر دهد. توسعه­ بخش کشاورزی، پیش شرط و نیاز ضروری توسعه اقتصادی کشور است و تا زمانی که موانع توسعه در این بخش برطرف نشود، سایر بخش­ها نیز به شکوفایی، رشد و توسعه دست نخواهند یافت(امیرتیموری و خلیلیان، 1386 ). از مهم­ترین ابزار تصمیم ­گیری برای کارگزاران و بنگاه­های اقتصادی قیمت کالاها و خدمات است. به عبارت دیگر قیمت کالاها و خدمات باعث ایجاد علائمی برای تصمیم سازی کارگزاران و بنگاه­های اقتصادی برای تخصیص منابع محدود یک جامعه در بین خواسته­ های نامحدودآن است. برآیند تمام نیروهای بازاری و غیربازاری در قیمت کالا تجلی پیدا کرده و باعث ارسال علائم مذکور می­گردد (مهرابی، 1382). تغییر در قیمت­های نسبی (رابطه­ مبادله­ قیمتی) هر فعالیت یا بخش اقتصادی در مقایسه با بخش‏های دیگر اقتصاد‏ی می تواند موجبات چرخش تخصیص منابع و سرمایه­ها از فعالیتی به فعالیت دیگر یا از بخشی به بخش دیگر را فراهم سازد. واضح است که هر بخش یا فعالیتی که رابطه­ مبادله­ قیمتی به زیان آن باشد در گردونه­ی تخصیص منابع و در نتیجه رشد تولید زیان می‏بیند. در ایران قیمت­های بخش کشاورزی و سایر بخش­ها­ی اقتصادی چه در بازار داخلی و چه در بخش تجارت داخلی بوسیله انواع سیاست­های کلان اقتصادی مورد تأثیر قرار می­گیرند و این امر به نوبه­ی خود موجب می­گردد که رابطه­ مبادله­ قیمتی بخش کشاورزی و زیر بخش ها­ی آن نیز تحت تأثیر قرار گیرند. با توجه به اتکاء ایران به درآمد­های نفتی و نوسانات فراوان این درآمدها که اقتصاد ایران را با بحران مواجه کرده و خواهد کرد، بایستی به بخش­ها­ی دیگر اقتصاد، توجه شود که بخش کشاورزی در این زمینه دارای مزیت­ها­ی فراوانی است که باید تقویت شود. لازمه­ی شکل­ گیری یک بخش قوی در درازمدت، اتخاذ سیاست­ها­ی مناسب است و این سیاست­ها بدون شناسایی و تشخیص عوامل مؤثر و مهم نمی ­تواند عملی شود. لزوم گریز از صادرات تک­محصولی و رهایی از مشکلات ناشی از آن، ایجاد تنوع در محصولات صادراتی، تأمین ارز جهت سرمایه ­گذاری و افزایش سهم در تجارت جهانی و بازارهای بین­المللی، اهمیت صادرات غیر­نفتی را به وضوح نشان می­دهد. برای رسیدن به این مهم، بخش کشاورزی دارای مزیت­ها و مشخصه­های مهمی همچون تنوع آب و هوایی، دمای مناسب، تنوع زمین، نیروی کار ارزان، بستر فعالیت اقتصادی نزدیک به نیمی از جمعیت کشور، وابستگی کم­تر به فن­آوری پیچیده و داشتن امکانات گسترش تولید است(خلیلیان، 1381). امروزه سیاست تجارت بین­الملل محصولات کشاورزی در اکثر کشورها به عنوان یک استراتژی کلیدی تلقی می­ شود، به گونه­ ای که این فرایند با سرعتی بیش از رشد تولید کالا­ها و خدمات توسعه یافته است. به عنوان مثال، حجم کل تولید جهانی کالاها و خدمات طی دوره­ 82-1953 تقریباً چهار برابرشده است. این در حالی است که حجم صادرات جهانی در طی دوره­ مذکور شش برابر شده است. حجم کل تولید جهانی کالا­ها و خدمات و هم­چنین حجم صادرات جهانی در ارتباط با محصولات کشاورزی نیز به ترتیب دو و چهار برابر شده است که بیان­گر رشد جهانی صادرات است(هوک، 1986). اغلب کشور­ها برای افزایش رشد اقتصادی به دنبال توسعه­ تجارت با سایر کشورها و تولید کالا بر اساس مزیت­نسبی هستند(مصری نژاد و ابراهیمی، 1385). سیاست­های آزاد سازی تجاری بر ساختا

ر کل اقتصاد اثرگذارند. کشورهای وارد­کننده کالا­های کشاورزی با اعمال تعرفه­های گمرکی و کشور­های صادر­کننده با پرداخت یارانه­ی صادرات کالا­های کشاورزی سعی کرده ­اند، تا بخش کشاورزی خود را تحت حمایت قرار دهند. به دنبال تلاش کشور­ها برای آزادسازی تجاری محصولات کشاورزی روند مشابهی که در مورد کالاهای صنعتی وجود داشت، روال گذشته حمایت از بخش کشاورزی دچار تغییر شد و نهایتاً این تلاش‏ها منجر به ایجاد توافق جدیدی در میان اعضاء سازمان تجارت جهانی گردید. بر اساس این توافق­ها مقرر گردید، موانع تعرفه­ای و غیرتعرفه­ای کاهش و هم­چنین یارانه­ی صادرات کالا­های کشاورزی محدود گردد. اجرای توافق­های مذکور دارای مفاهیم و اثرات مهمی برای چگونگی توسعه بخش کشاورزی کشور­های عضو و غیرعضو می باشد که بررسی آن برای کشورهایی چون ایران که هم وارد­کننده و هم صادر­کننده کالاهای کشاورزی است، بسیار ضروری به نظر می رسد. از آن­جا كه بخش كشاورزی ایران از گستردگی فراوانی برخوردار است، این اعتقاد وجود دارد كه بخش كشاورزی از توانایی بالفعل و بالقوه­ی فراوانی برخوردار بوده و این استعداد در آن نهفته است كه درصورت فراهم آمدن شرایط مناسب توانایی قابل توجهی در عرضه به بازار‏های جهانی داشته باشد. با چنین اندیشه­ای تلاش گردیده است كه اثر جهانی شدن اقتصاد بر رابطه­ مبادله­ كشاورزی ایران، مورد بررسی قرار گیرد. برای این منظور و باتوجه به اینكه بسیاری از عوامل مهم جهانی­شدن اقتصاد، بر بخش كشاورزی ایران تأثیری ندارند(مانند سرمایه گذاری مستقیم خارجی) بنابراین جهانی شدن در بخش كشاورزی ایران را تنها از لحاظ تجاری­شدن می توان مورد بررسی قرار داد كه در این ارتباط از شاخص تجارت درون صنعت (IIT) برای اندازه‏گیری جهانی شدن استفاده شده است.

1-2- بیان مسئله

      اقتصاد كشور­ها در دنیای معاصر در دو رویكرد خلاصه می­شوند، كشورهای با رویكرد اقتصاد باز و كشورهای با رویكرد اقتصاد بسته. در رویكرد اقتصاد باز اقتصاددانان معتقدند كه موانع تجاری، موانع سرمایه ای وغیره می­بایست كاهش یابد تا میدان برای فعالیت بخش خصوصی و كاهش فعالیت های غیركارای دولتی فراهم گردد. پدیده­ جهانی­شدن اقتصاد بر این رویكرد تأكید دارد. این مهم باعث می­ شود كه ساختار بازارهای مختلف در اقتصاد­های متفاوت از درجه مشابهت بیشتری برخوردار گردد. مطالعات و تجربیات بسیار زیاد نشان از رشد اقتصادی، افزایش بهره­وری، افزایش رفاه و غیره در اینگونه رویكرد دارند. البته مطالعاتی نیز وجود دارد كه نشان می دهد این رویكرد دارای مضراتی مانند گسترش فقر به ویژه در كشورهای درحال توسعه و بیكاری نیز به همراه دارد. در مجموع اگر بتوان با سیاست­های مدبرانه، اثرات منفی آن را كاهش داد، می توان منافع زیادی از اینگونه رویكرد حاصل نمود. در رویكرد دیگر، اقتصاد بسته است كه عنوان می­ شود با سیاست­هایی مانند جایگزینی واردات، استقلال داخلی و غیره می توان قدرت اقتصادی برتری را حاصل نمود. بنابراین پایان نامه­ حاضر، حداقل ضرورتی كه برای سیاست­مداران و جامعه­ علمی بر جای خواهد گذاشت، این است كه در اتخاذ تصمیم اقتصاد بسته یا باز در بخش کشاورزی با مطالعات علمی پربارتری برنامه ­ریزی اقتصادی را به پیش برند و بدون مطالعه اینگونه تحقیقات، مسلماً دور از انتظار نیست كه تصمیمات و سیاست های نادرست كه می تواند سال­ها اثرات مخرب آن برجای بماند را اتخاذ نمایند. تاکنون پنج نوع کاربرد متفاوت از واژه­ی جهانی شدن مطرح شده است. برخی به مفهوم آزاد‏سازی اشاره می­ کنند. جمعی این واژه را غربی­شدن می­دانند. برخی دیگر از این واژه، مفهوم بین ­المللی را در نظر دارند. عده­ای مفهوم جهانی­سازی  را مورد توجه قرار داده­اند و برخی دیگر جهانی­شدن را در قالب قلمروزدایی دنبال می­ کنند(ناجی راد، 1385 ). جهانی­شدن با مشخصه­ها­ی یکپارچگی تجارت، حرکت سریع سرمایه، تسریع در مبادله فن‌آوری، پیشرفت­ها­ی فنی و نزدیک نمودن اقتصاد­ها­ی ملی به اقتصاد­ها­ی واحد و فرا­ملی، ارائه­کننده­ تعریف جدیدی از روابط، متغیر‏ها و سیاست­‌ها­ی اقتصادی است. ایجاد فضای رقابتی از مهم­ترین و اساسی­ترین عناصر برای ورود به فرایند جهانی شدن است(کریمی، 1386). یکی از پدیده­های بسیار قابل توجه دهه­‌های اخیر در اقتصاد جهانی، در هم­آمیزی و ادغام رو به افزایش اقتصاد­های ملی در اقتصاد جهانی است که آثار آن را می توان در افزایش بازرگانی بین­المللی، جهانی شدن تولید و جریان مستقیم سرمایه ­گذاری خارجی (FDI) ملاحظه کرد(دادگر و همکاران، 1382). تغییر و تحول قیمت محصولات صادراتی كشور­های در حال توسعه و توسعه یافته در تقابل با یك­دیگر قرار دارد. این تقابل قیمت‏ها درجه­ برخورداری هر كشور را از تجارت بین­الملل نشان می­دهد. رابطه­ مبادله شاخصی است كه بررسی رفتار آن در طی زمان به عنوان معیاری برای بررسی میزان برخورداری از منافع تجارت بین­الملل، در هر كشور مورد استفاده قرار می­گیرد. امروزه رابطه­ مبادله یكی از مهم­ترین ابزارها برای تجزیه و تحلیل مسایل اقتصاد كلان و توسعه اقتصادی از قبیل منافع حاصل از بازرگانی بین المللی، تحولات حجم و تركیب مبادلات و اثر آن بر روی سطح دستمزد­ها، رفاه عمومی و درآمد­ملی محسوب می شود. در نظریه­ های اقتصاد بین-الملل، رابطه­ مبادله جایگاه ممتازی دارد و اقتصاد­دانانی بر له و علیه روند بلند­مدت رابطه­ مبادله در بین كالا‏های صنعتی و مواد اولیه و یا در بین كشور­های در حال توسعه و توسعه­یافته مقالاتی به رشته تحریر درآورده‏اند(حسینی و سیدی، 1381). بی­ثباتی اقتصاد كلان باتوجه به تغییرات در رابطه­ مبادله، مانعی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی به­شمار می رود و منجر به كندی رشد اقتصادی و بدتر شدن توزیع درآمد می­ شود و از سرمایه ­گذاری در سرمایه ­های فیزیكی و انسانی ممانعت می كند. رویكرد دیگر مربوط به تأثیر­پذیری رابطه­ مبادله از متغیرهای كلان و یا تأثیر­گذاری بر آن است؛ به عبارت دیگر این متغیر، به عنوان شاخصی برای تجزیه و تحلیل تئوری­های اقتصاد بین‏الملل، بر متغیر­های اقتصاد كلان؛ مانند رشد اقتصادی، حساب جاری، قیمت­های داخلی و غیره اثر می گذارد و متقابلاً از آن­ها تأثیر می­پذیرد. همان طور كه می دانیم، اقتصاد ایران اقتصادی نفتی است. اقتصاد­های متكی به نفت در برابر بی­ثباتی رابطه­ مبادله بسیار آسیب‏پذیرند. بر اساس شواهد تجربی، تأثیر بی­ثباتی تولید­ناخالص­داخلی در اقتصاد­های نفتی دو برابر بیشتر است. بنابراین بررسی تأثیر رابطه­ مبادله و شوك­های آن بر اقتصاد داخلی می تواند راهكار­های مفیدی را برای سیاست­گذاران اقتصادی در زمینه­ مقابله با این شوك ها ارائه نماید(تقوی و همکاران، 1386).

 1-3- سؤالات اصلی تحقیق

سؤالاتی که این مطالعه به آن­ها پاسخ می دهد، به صورت زیر است:

• آیا جهانی­شدن در کوتاه­مدت تأثیر مثبت بر رابطه­ مبادله­ی(خالص، ناخالص و درآمدی) کالاهای کشاورزی دارد؟

• آیا جهانی­شدن در بلندمدت تأثیر مثبت بر رابطه­ مبادله­ی(خالص، ناخالص و درآمدی) کالاهای کشاورزی دارد؟

• آیا جهانی شدن پروسه (فرایند، جریان) است و یا طرح از قبل طراحی شده است؟

 1-4- فرضیات تحقیق

فرضیاتی که در این تحقیق در نظر گرفته شده ­اند، به صورت زیر است:

• جهانی­شدن در کوتاه­مدت بر رابطه­ مبادله­ (خالص، ناخالص و درآمدی) کالا­های کشاورزی اثر مثبت دارد.

• جهانی­شدن در بلند­مدت بر رابطه­ مبادله­ (خالص، ناخالص و درآمدی) کالا­های کشاورزی اثرمثبت دارد.

• اقتصاد کشاورزی ایران در مسیر جهانی­ شدن گام برمی­دارد.

بدون شک می‌توان گفت خاک، یکی از منابع طبیعی و شاید مهمترین زیر‎بنای تمدن هر کشوری است. بر اساس تعریف، خاک پیکره‌های طبیعی متشکل از فاز جامد (مواد معدنی و مواد آلی)، مایع و گاز است که روی سطح زمین قرار دارد، فضا را اشغال می‎کند و به‎وسیله افق‌ها یا لایه‌هایی شناخته می‌شود که از مواد اولیه در نتیجه اضافه شدن، از دست دادن، انتقال، تغییر شکل انرژی و ماده قابل تشخیص می‎باشد و توانایی نگهداری ریشه‌های گیاهان را در محیط طبیعی خود دارا می‌باشد.

تمدن، زندگی، پیشرفت انسان‌ها و حیات موجودات زنده، مرهون شکل قشر نازک سطحی کره خاکی است. بدیهی است که وابستگی بسیار زیاد انسان به خاک، توجه همه‎جانبه به آن را بیش از پیش پر اهمیت جلوه می‌دهد. رشد شتابان و روز افزون جمعیت، نیاز به این میراث گران‎بهای بشری را افزایش داده است و این در حالی است که وسعت خاک‌های قابل بهره‎برداری جهان محدود می‌باشد و از سوی دیگر، به علت عدم توجه کافی به اعمال مدیریت‌های مناسب، خسارات جبران‎ناپذیری در این زمینه به‎وجود آمده‎اند و هر ساله خطر فرسایش خاک، بیش از همیشه رخ نمایانده است و اراضی گسترده‌ای بدین طریق غیر‌قابل استفاده می‌گردند.

از آن‎جایی که مهمترین عامل تولیدات کشاورزی، خاک است، پیشرفت سریع و بنیادی کشاورزی، به میزان تولید جامعه و شیوه‌های استفاده از خاک بستگی دارد. در واقع، به همان اندازه که زندگی انسان به خاک متکی است، دوام و تکامل خاک نیز به نحوه استفاده بشر از آن بستگی دارد. بررسی‌های تاریخی نشان‎دهنده آن است که تمدن‌های بزرگ دنیا مناطقی را که دارای خاک حاصلخیز و آب کافی بوده‌اند، به عنوان محل سکونت خویش بر‎گزیده‌اند. سقوط تمدن‌های بزرگ (مانند بین‎النهرین، دره رود نیل و چندین ناحیه دیگر در آفریقا و آمریکای لاتین) هم به دلیل عدم بهره‎برداری صحیح از خاک بوده است که به‎تدریج باروری خود را از دست داده است. بنابراین، بدیهی است که اهمیت خاک به عنوان اساسی‌ترین منبع تولید مواد غذایی و حفظ بقای جامعه بشری، هر روز محسوس‌تر می‎گردد و باعث می‌شود تا با مطالعه و شناخت دقیق خصوصیات ژنتیکی، مورفولوژیکی، فیزیکوشیمیایی، کانی‌شناسی رسی، میکرومورفولوژی خاک و طبقه‌بندی خاک، استفاده مناسب و پایدارتری از منابع خاک صورت گیرد. شناخت خاک‌های منطقه مورد مطالعه باعث می‌شود تا اراضی بر اساس پتانسیل تولیدی که دارند بهره‎برداری شوند و در نتیجه از فقیر شدن خاک ناشی از استفاده نامناسب، جلوگیری به عمل آید و در نهایت باعث می‌شود تا میزان عملکرد محصولات کشاورزی در واحد سطح بالا رود. با توجه به اهمیت موارد فوق، مطالعات خاکشناسی و چگونگی تشکیل، تکامل و رده‌بندی خاک‌های واقع بر سطوح مختلف ژئومورفولوژی در مناطق جیرفت واقع در استان کرمان به عنوان موضوع مورد تحقیق انتخاب گردید. منطقه مورد مطالعه در فاصله 230 کیلومتری جنوب شرق کرمان واقع شده است. خاک‌های منطقه، دارای مواد مادری آهکی، رژیم رطوبتی اریدیک و رژیم حرارتی هایپرترمیک می‎باشند و چنین به نظر می‌رسد که از میان عوامل پنج‌گانه خاکسازی، عامل پستی و بلندی و به تبع آن ژئومورفولوژی و همچنین اقلیم گذشته، نقش بیشتری در تشکیل و تکامل خاک‌های منطقه مورد مطالعه داشته باشد.

1-2-‎ هدف‌های تحقیق

1- مطالعه تأثیر فاکتور پستی و بلندی و ژئومورفولوژی بر تشکیل و تکامل خاک در منطقه جیرفت

2- بررسی خصوصیات فیزیکی، شیمیایی، کانی‌شناسی رسی و میکرومورفولوژی خاک‌های منطقه

3- مقایسه طبقه‌بندی خاک‌های منطقه مطالعاتی، بر اساس دو سیستمWRB  و رده‎بندی خاک آمریکایی

2-1-کلیات

نقطه آغاز توجه به خاک به عنوان محیط رشد گیاه، به 400 سال قبل از میلاد بر می‌گردد. در آن سال‌ها ارسطو و افلاطون خواص خاک را در ارتباط با تغذیه بررسی کردند. در قرن نوزدهم مفهوم خاک از دیدگاه زمین‌شناسان آلمانی (مانند رامن و فالو)، پوشش سنگ‌های سطحی هوا‎دیده و تا حدودی شسته شده بود.

بی‎شک، مفهوم علمی و نوین خاک در علوم کشاورزی، مرهون تلاش‌های دانشمندان بزرگ روسی هم‎چون داکوچایف (1898) می‌باشد. تا قبل از کشف بزرگ داکوچایف، هیچ‎گونه مفهومی از چگونگی تشکیل خاک در دست نبود. او نخستین دانشمندی بود که نقش عوامل خاک‌سازی را در تشکیل خاک مورد توجه قرار داد و اظهار نمود که خاک، عبارت است از مجموعه‌ای از پیکره‌های طبیعی که دارای افق‌های مختلف و خصوصیات مورفولوژیک گوناگون می‎باشد. داکوچایف پیدایش این افق‌ها را نتیجه فعالیت مشترک عواملی مانند مواد مادری، موجودات زنده و زمان می‌دانست و در گوشه‌ای نیز اهمیت پستی و بلندی در تشکیل خاک را مورد اشاره خویش قرار داد. وی عوامل بالا را فاکتورهای وابسته[1] نام نهاد. این دانشمند معتقد بود که تغییر در هر یک از عوامل خاک‌ساز می‌تواند باعث شود تا ماهیت خاک تغییرکند، ولی هر یک از این عوامل به تنهایی تأثیر خاص داشته و با سایر عوامل نیز ارتباط دارد و در نهایت، می‌تواند باعث ایجاد تنوع در خاک‌ها شود. ینی (1941) هم از پنج عامل نام برده شده به‎وسیله داکوچایف به عنوان عوامل مشخص‎کننده وضعیت سیستم خاک یاد کرد و افزود که هر یک از این عوامل می‌تواند به فرض ثابت بودن سایر عوامل، به‎طور مستقیم تغییر کند. وی این عوامل را متغیرهای مستقل² نامید و آنها را در مجموع به صورت یک فرمول که تشکیل خاک، تابعی از آن‎ها می‎باشد،به صورت زیر ارائه نمود: 

S=f(Cl،O،R،P،T)

S: خصوصیات خاک                  R: پستی و بلندی

Cl: اقلیم                                  O: موجودات زنده

 P: ماده مادری                           T: زمان

باید توجه داشت که مدل‌های داکوچایف و ینی، مدل‌های تجربی می‎باشند و اطلاعات چندانی در مورد پویایی خاک در اختیار ما نمی‌گذارند، ولی از آن زمان تا‎کنون مدل‌های کمی مناسبی در این‎باره ارائه شده است.

هیلگارد (1892) دانشمند زمین‌شناس و خاکشناس آمریکایی، ضمن ابراز نظریاتی در مورد وابستگی خاک و اقلیم، به عوامل خاک‌ساز نیز اشاره نمود، اما فرمولی برای بیان نحوه تأثیر این عوامل ارائه نکرد. پس از هیلگارد، کوفی (1912) سیستم طبقه‌بندی خاک را بر پایه اصول پیدایش خاک داکوچایف وگلینکا برای ایالت‌های متحده بنیان نهاد. او خاک را جسمی طبیعی و دارای خصوصیات، ژنز و ماهیت خاص خود می‌دانست که جایگاه مستقلی را در سطوح‌ مختلف زمین اشغال می کند. سیمونسون (1959) بیان کرد که تشکیل و تمایز افق‌ها در خاک، متأثر از وقوع چهار تغییر به صورت افزایش[2]، خروج²، جا‎به‎جایی³، و تغییر شکل⁴ است. در حین تشکیل و تمایز افق‌ها در خاک، تغییرات یاد‎شده از راه فرایندهای ساده‌ای مانند انحلال، آب‌گیری، اکسایش، آبشویی، رسوب و غیره اعمال می‌شوند. این فرایندهای ساده در همه خاک‌ها، ولی با سرعت‌های مختلف انجام می‌شوند و به نوبه خود، به‎وسیله عوامل تشکیل‎دهنده خاک، مهار و کنترل می‌گردند. در واقع، عوامل تشکیل‎دهنده خاک با تأثیر بر این تغییرات و فرایندهای بسیار متنوع، در تشکیل و تکامل خاک دخالت دارند. اسمیت (1975) درآغاز دهه 1970 به این باور رسید که پیدایش خاک برای رده‌بندی، بسیار مهم است، اما عامل پیدایش به خودی خود نمی‌تواند به عنوان پایه‌ای برای طبقه‌بندی خاک باشد. جکسون و شرمن (1953) اظهار داشته‌اند که هوادیدگی در خاک، دارای دو جهت کاملاً مشخص است. آن‌ ها هوادیدگی را که در لایه زیرین سالوم رخ می‌دهد (افقC ) هوادیدگی ژئوشیمیایی⁵  و هوادیدگی را که در بخش سولوم (افق‎های بالاتر از C) روی می‎دهد را هوادیدگی پدوشیمیایی⁶ نامیده‌اند. به عقیده آن‌ ها هوادیدگی پدوشیمیایی در برگیرنده تجزیه و تخریب‌های فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و سایر

دانه های روغنی بخش مهمی از گیاهان زراعی را تشکیل می­دهند. استفاده از دانه های روغنی در مصارف غذایی انسان، کنجاله آن در تغذیه دام و همچنین نقش آنها در صنعت اهمیت تولید این محصولات می باشد.با توجه به افزایش سریع جمعیت کشور، نیاز به تولید بیشتر مواد غذایی احساس می گردد در این بین مصرف روغن در ایران طی سالهای اخیر افزایش یافته است که این افزایش مصرف همگام با افزایش تولید نبوده است به طوری که تنها حدود 10درصد روغن مورد نیاز در داخل کشور تولید می گردد.بررسی های صورت گرفته بیانگر این مطلب است که کشور دارای امکانات کافی جهت تولید محصولات روغنی می باشد در سالهای اخیر گیاه بزرک در سطح جهانی به عنوان یکی از مفیدترین نباتات روغنی مورد توجه قرار گرفته است.(2)

بزرک و کتان  دو تیپ رشدی از یک گونه زراعی می باشند والد احتمالی این گیاه(Linum angustifolium) است که در نواحی مدیترانه به طور وحشی رشد می کند و به سهولت با ارقام زراعی تلاقی می یابد. بزرک به ژنوتیپ های از گیاه اطلاق می شود که ساقه آنها کوتاه و دارای انشعابات زیاد بوده و در نتیجه عملکرد دانه آنها زیاد می باشد.(3)

بزرک از اولین گیاهان اهلی شده توسط بشر است قدمت این گیاه به شش تا هشت هزار سال پیش بر می گردد. در حال حاضر دامنه سطح زیر کشت این گیاه در جهان قابل توجه می باشد و کانادا، آرژانتین و هند از تولید کنندگان عمده ی آن می­باشند.(5)

 کشت این گیاه حدود 5000 تا 5500 سال قبل از میلاد در ایران انجام شده و یکی از زراعت های قدیمی کشور را تشکیل می داده است متاسفانه در حال حاضر کشت این گیاه در نقاط محدودی از کشور خلاصه می گردد.

دانه بزرک دارای 45-40 درصد روغن و34-23درصد پروتئین می باشد.افزون بر تولید روغن، کنجاله آن 42-46 درصد پروتیئن داشته و می تواند به عنوان منبع پروتئینی در تغذیه دام به کار رود. روغن بزرک معمولی به سبب دارا بودن میزان زیاد اسید چرب غیر اشباع لینولنیک (52%) به عنوان روغن صنعتی استفاده می شود، ولی روغن ژنوتیپ های جدید حاصل از برنامه های به نژادی را به خاطر کاهش چشم گیر میزان این اسید چرب (حدود 2%) و شباهت ترکیب اسیدهای چرب آن با روغن آفتابگردان می توان به عنوان روغن خوراکی به کار برد.(22،29،30)

ارقام بزرک با کیفیت روغن خوراکی در کشورهای مختلف از جمله کانادا و استرالیا و انگلستان کشت می گردد.(29)

متاسفانه روغن بزرک در ایران جایگاه خوراکی بسیار کمی دارد و بیشتر برای مصارف رنگ سازی و نقاشی و ساخت موادی چون مرکب چاپ، صابون و سینولئوم (کفپوش) مورد استفاده قرار می گیرد. به منظور جدا سازی ژنوتیپ هایی با کیفیت روغن خوارکی از نوع روغن صنعتی،رنگ زرد بذر می تواند به عنوان یک نشانه ظاهری به کار رود.(6)

1-2خصوصیات گیاهی:

بزرک با نام علمی (Linum usitatissimum) گیاهی است که یکساله از خانواده کتان و تنها گونه این خانواده است که اهمیت تجاری دارد.(3)

ارتفاع بوته در بزرک معمولا از 40 تا 90 سانتی­متر است. بوته معمولا دارای یک ساقه باریک است اما در صورت پایینی تراکم بوته، فراوانی رطوبت و حاصلخیزی خاک ممکن است دو تا چند شاخه از ناحیه قاعده بوته رشد کند و به گیاه ظاهری مشابه پنجه زنی در غلات  دهند.(1،5)

ساقه اصلی و پنجه ها یا شاخه­ها به انشعاباتی که گلها بر روی آنها قرار دارند ختم می گردند. ریشه بزرک کوتاه و منشعب است عمق توسعه ریشه در خاکهای نفوذ پذیر به راحتی به 1 متر می رسد. انشعابات جانبی ریشه کتان تا 30 سانتی­متری اطراف بوته گسترش می یابند.(1)

برگهای بزرک کوتاه، باریک و بدون دمبرگ می باشند و به صورت متناوب بر روی ساقه آرایش یافته­اند.

گلها با آرایش گرزن در بخش انتهایی ساقه اصلی، پنجه ها و شاخه ها به ظهور می رسند. هر گل دارای پنج گلبرگ، پنج کاسبرگ و پنج پرچم می باشد.رنگ گلبرگ ها از خصوصیات واریته ای بوده و از آبی تیره تا سفید و صورتی کمرنگ متغیر است.

باز شدن گلها به تدریج و از پایین به طرف بالای ساقه و طی 2تا 4 هفته اتفاق می افتد در روزهای گرم و آفتابی، بازشدن گل کمی بعد از طلوع آفتاب انجام می شود و گلبرگ ها در اوایل بعد از ظهر همان روز ریزش می یابند.(3،22)

بزرک گیاهی خودگشن است و درصد دگرگشنی به فعالیت حشرات بستگی داشته و از 0.3 تا 2درصد متغیر می باشد.میوه بزرک به صورت کپسول کوچک، خشک و عموما ناشکوفا می باشد که از پنج برچه تشکیل شده است در هر برچه دو تخمک وجود دارد که توسط دیواره ای به نام دیواره برچه کاذب از هم جدا شده ­اند. در هر کپسول 6 تا 10 دانه تشکیل می شود دانه­ های بزرک به شکل بیضی مسطح با نوک تیز و به طول 5/3 تا 5 میلی­متر دیده می شوند. وزن هزار دانه در بزرک 5 تا 7 گرم است. دانه بزرک به رنگ های زرد، طلایی یا قهوه ای روشن تا قهوه ای تیره دیده می شود.(1،29)

روغن ژنوتیپ­های معمولی بزرک دارای میزان زیادی(50%) اسید چرب غیر اشباع لینولنیک است پس از روغن کشی روغن بزرک در اثر اکسیده شدن این اسید چرب بو و طعم نامطلوبی پیدا می کند. بنابراین نمی توان از آن به عنوان روغن خوراکی استفاده نمود.(6)

استفاده از پروژه های جهش زایی در برنامه ­های به نژادی این گیاه، به منظور ایجاد ژنوتیپ­هایی گردیده­است که روغن آنها از نظر میزان اسید چرب لینولنیک بسیار ناچیز (حدود 2%) بوده ولی دارای میزان زیادی اسید چرب لینولئیک می باشند که برای سلامتی مفید می باشند.(41)

روغن ژنوتیپ های جدید می تواند به مصارف خوراکی مانند روغن آشپزی و سالاری برسد.(19)

نتایج پژوهش های مختلف نشان داده است که میزان اسید لینولنیک کم (2%) در روغن بزرک توسط دو مکان ژنی مستقل کنترل می شود و استفاده از این ژن ها در پروژه های تولید ارقام خوراکی بزرک به آسانی امکان پذیر است. به منظور جداسازی ژنوتیپ های با کیفیت روغن خوراکی از نوع روغن صنعتی رنگ زرد بذر می تواند به عنوان یک نشانه ظاهری مطلوب به کار رود ضمن اینکه رنگ زرد با طلایی کردن رنگ آرد و دانه، ظاهری خوشایندتر برای استفاده از دانه آن در تولید فراورده های غذایی فراهم می نماید.(30)

دانه بزرک با یک پوشش چسبناک پوشیده شده است که آن را براق ساخته و زمانی که مرطوب شود چسبناک می شود. کنجاله دانه بزرک حاوی 4/9- 5/3% صمغ است .صمغ دانه بزرک یک مخلوط پلی ساکاریدی ناهمگن است و اختلاف در ترکیب مونوساکارید ها به تنوع واریته های آن نسبت داده می شود.(10،19)

صمغ دانه بزرک پودر سفید تا کرم رنگی است که رنگ آن نشان دهنده خلوص صمغ است و به آهستگی آب جذب می کند و تشکیل محلولی با ویسکوزیته متوسط می دهد.

ترکیب موتوساکارید های صمغ دانه بزرک شامل D-زایلوز،  L-رامنوز، L-گالاکتوز، D-گلوکز و L – گالا کتورونیک اسید است.صمغ دانه بزرک دارای خواص قوام دهندگی می باشد و به همین دلیل می تواند در فراورده های غذایی به کار برده شوند. صمغ دانه بزرک از نظر خواص تکنولوژیکی بسیار شبیه به صمغ عربی است و دارای خواص تثبیت کنندگی و سوسپانسیون کنندگی بوده و می تواند به عنوان عامل امولسیون کننده در شیرهای شکلاتی و دسرها به کار برده شود. همچنین به جهت دارابودن خاصیت بافری قوی می تواند در نوشیدنی های میوه ای به کار رود و از جهت دیگر در تولید محصولات نانوایی و بستنی مورد استفاده قرار گیرد.

همانطور که گفته شد این صمغ پایدار کننده­ بسیار خوبی برای سوسپانسیون های خوراکی بوده و به علت خاصیت امولسیون کنندگی به عنوان جانشین سفیده تخم مرغ در محصولات شیرینی پزی به کار برده می شود.این صمغ ارزشمند علاوه بر این که در صنایع غذایی موارد استفاده زیادی دارد. در صنایع داروسازی نساجی، نقاشی، چاپ و نفت نیز بسیار کاربرد دارد. امروزه روغن بزرک و محصولات متنوع حاصل از آن منبع درآمد ارزی برای بسیاری از کشورها از جمله آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی گردیده است.

در ایران، دانه بزرک جز دسته دانه های با روغن خشک شونده قرار گرفته که از روغن آن تنها به منظور

تنظیم دریافت غذا[1] مجموعه ای از سازوکارهای[2] فیزیولوژیک با سطوح مختلف تنظیم کننده را شامل

 می شود که نواحی گوناگونی از دستگاه عصبی مرکزی و هم چنین محل هایی در خارج این دستگاه را درگیر می نماید.عوامل مختلفی مانند پپتیدها، هورمون ها، میانجی ها و تعدیل کننده های عصبی[3]، شبکه ها، مسیرها، هسته ها و مراکز مغزی، دستگاه عصبی خودمختار و نیازهای متابولیکی در این پدیده دخیل هستند. اکثر اطلاعات موجود راجع به تنظیم عصبی اشتها در PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران از نتایج تحقیقاتی که روی موش صحرایی[4] صورت گرفته، بدست آمده است، اما به لحاظ آنکه مراکز و مناطق عصبی تنظیم دریافت غذا در PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران (مراکز هیپوتالاموسی و خارج هیپوتالاموسی) در سطوح پایینی مغز  قرار دارند و نیز به علت اینکه خوردن غذا یکی از نیازهای اساسی جهت ادامه حیات همه مهره داران می باشد، لذا به نظر می رسد که اساس سازوکارهای تنظیم اشتها در PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران و پرندگان با یکدیگر مشابه می باشد[73].

آیا اخذ غذا در پرندگان تنظیم می شود یا اینکه پرندگان با یک الگوی تصادفی غذا می خورند؟

هنگامیکه در ابتدا  مصرف خوراک توسط جوجه ها محدود می شود و سپس  بعد از مدتی غذا به صورت آزاد در اختیار آنها قرار داده می شود به طور کلی یک افزایش در مصرف خوراک دیده می شود که این اصل به کنترل وزن بدن توسط پرنده باز می گردد[98]و برعکس آن، هنگامیکه پرندگان در یک دوره زمانی وادار به مصرف غذای اجباری[5] می شوند، پس از اینکه غذا به طور آزاد در اختیار آنها قرار داده

 می شود میزان مصرف غذا باز هم  بدلیل وجود سازوکارهای کنترل وزن بدن کاهش می یابد[77].

 زمانیکه به جوجه هایی که به طور ژنتیکی برای وزن کم (تخمگذار) و یا زیاد (گوشتی)  انتخاب شده اند ابتدا محلول گلوکز خورانده می شود و سپس غذا به صورت آزاد در اختیار آنها قرار داده می شود، آنها میزان مصرف غذای خود را در طی زمان کاهش داده که بدنبال آن میزان مصرف کالری نیز کاهش می یابد[48].

در پرندگان سنگین وزن حدود 30 روز طول می کشد تا تعادل و بالانس انرژی برقرار شود در حالیکه در پرندگان سبک وزن این زمان به 15روز کاهش می یابد. همچنین نشان داده شده است که تغییر رژیم غذایی بلدرچین از فیبر بالا به فیبر کم، منجر به تغییرات در مصرف غذا در طی 8 تا10 روز  می گردد[106].

این نتایج نه تنها دلالت بر این امر دارد که پرندگان میزان مصرف غذای خود را کنترل می کنند بلکه اثبات شده است که این سازو کار کنترلی می تواند بر اساس وزن بدن و تنوع ژنتیکی تغییر کند.

تنظیم اخذ غذا یک مجموعه تنظیمی پیچیده است که هر دو بخش مرکزی و محیطی در این کنترل نقش دارند.

راجع به اهمیت بررسی تنظیم دریافت غذا در پرندگان پرورشی، مک کارتی و سیجل[6] در سال 1983گزارش کردند که افزایش میزان رشد در جوجه های گوشتی به طور عمده، از افزایش دریافت غذا ناشی می شود و کیفیت غذایی در این رابطه حداقل نقش را دارد[86].

در خصوص اهمیت تحقیق در زمینه سازوکارهای تنظیم اخذ غذا در پرندگان بایستی متذکر شد که این تحقیقات علاوه بر اینکه منجر به بهبود روش های افزایش اشتها در جوجه های گوشتی و بوقلمون می شود، از جنبه توسعه روش های عملی محدودیت در مصرف غذاها و کاهش اشتها در مرغان  مادر نیز حائز اهمیت است، زیرا از آنجا که افزایش بیش از حد وزن بدن سبب کاهش تولید تخم های بارور (نطفه دار) می گردد، لذا بایستی به تنظیم وزن بدن و چاقی در این گروه از مرغان نیز توجه نمود.

 اندوكانابینوئید ها[7]و گیرنده های كانابینوئیدی[8]و پروتئینهای كاتالیز كننده بیوسنتز و غیر فعال سازی اندوكانابینوئیدها، سیستم اندوكانابینوئیدی را تشكیل می دهند[103]. در گذشته جهت بهبودی اشتهای بیماران از گیاه ماری جوانا استفاده می شد كه در واقع ماده مؤثره این گیاه به عنوان یک كانابینوئید اگزوژن می باشد. اندوكانابینوئید ها مشتق از اسید آراشیدونیک می باشند. دو اندوكانابینوئید به نامهای آراشیدونوئیل اتانول آمین یا آناندماید و 2- آراشیدونوئیل گلیسرول یا 2-AG در PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران شناخته شده است كه گیرنده های آنها شاملCB1 و CB2 می باشند[72]. اندوکانابینوئیدها  در سیستم های تنظیمی فیزیولوژیک متعدد از جمله تنظیم اخذ غذا، وزن بدن و تعادل انرژی[9]در PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران نقش دارند. در مطالعات صورت گرفته در PESTAN(به خاطر محدودیت سایت در درج بعضی کلمات ، این کلمه به صورت فینگیلیش درج شده ولی در فایل اصلی پایان نامه کلمه به صورت فارسی نوشته شده است)داران، وجود گیرنده های كانابینوئیدی و لیگاندهای اندوژن آنها در بخشهای مختلف مغز به اثبات رسیده است و اخیراٌ  وجود این گیرنده ها در مغز مرغ نیز گزارش شده است.

این رساله در دو بخش گردآوری شده است. بخش نخست آن به بررسی منابع اختصاص دارد و بخش دوم آن به شرح تحقیقی که در قالب پایان نامه دوره ی دکترای حرفه ای نگارنده اجرا شده، می پردازد.

در این تحقیق برای اولین مرتبه از روش تزریق درون بطن مغزی[10] در جوجه های نوزاد[11] یا چند روزه استفاده شده است.

 در بخش نخست، سعی شده است که سازوکارهای نوروفیزیولوژی تنظیم اشتها به طور کلی و بخصوص در پرندگان مرور گردد. گفتنی است که این مرور بیشتر در پرندگانی که از نظر اقتصادی اهمیت دارند تمرکز دارد. همچنین در این بخش به شرح آخرین تحقیقات انجام شده در زمینه نقش سیستم اندوکانابینوئیدی و گیرنده های آن مخصوصا نقش گیرنده CB2[12] در تنظیم مرکزی دریافت غذا پرداخته شده است. در بخش دوم نیز به شرح مراحل مختلف اجرای این تحقیق پرداخته شده است که شامل مواد و روش کار، نتیجه و بحث و نتیجه گیری می باشد. 

2-1–کلیات نوروفیزیولوژی تنظیم اشتها

2-1-1- مراکز تنظیم دریافت غذا و نوروپپتیدهای درگیر در تنظیم اشتها

در بیشتر حیوانات مقدار چربی و وزن بدن علی رغم تغییرات زیاد مصرف روزانه غذا و انرژی در حد ثابتی باقی می ماند. برای تعادل انرژی در بدن، سیستم های فیزیولوژیک پیشرفته و قدرتمندی شامل سیگنالهای آوران و وابران وجود دارد. علاوه بر این هورمون هایی در گردش خون هستند که در شروع و پایان یک وعده غذایی نقش دارند و همچنین هورمون هایی هم وجود دارند که در ارتباط  با تعادل انرژی و میزان چربی بدن نقش بازی می کنند. تلفیق این سیگنالها توسط اعصاب محیطی و مراکز مغزی مانند هیپوتالاموس و تنه ی مغزی صورت می گیرد. سپس این سیگنالهای تلفیق شده میزان نوروپپتیدهای مرکزی را تنظیم می کنند که مورد اخیر هم خود میزان مصرف انرژی و مصرف غذا را تصحیح می نماید. این تعادل انرژی در اغلب موارد باعث تنظیم دقیق وزن بدن می شود[133].

احتمالا اشتها توسط شبکه های عصبی تنظیم می شود که در این شبکه ها از نوروپپتیدهای ویژه ای به عنوان سیگنال استفاده می گردد.نقش کلیدی در تلفیق سیگنالهای تنظیم کننده اشتها به خصوص بر عهده

هسته کمانی[13]است. دسترسی این هسته به سیگنالهای تنظیم کننده انرژی با منشا گردش خون، از طریق برجستگی میانی[14] می باشد. لازم به ذکر است که این ناحیه توسط سد خونی-مغزی[15]پوشش داده نشده است[9].

تلفیق سیگنالهای تنظیم کننده وضعیت تغذیه ای بدن بر عهده دو مجموعه نورونی درون هسته کمانی است[18].

یکی از این دو مجموعه نورونی دریافت غذا را از طریق تنظیم ترشح نوروپپتید وای [16]NPY  و پپتید مرتبط با آگوتی AgRP[17] تحریک می کند [9] و دیگری دریافت غذا را مهار می نماید که این عمل از طریق بیان ژن پرواپیوملانوکورتین POMC[18] و پپتید تنظیم کننده نسخه برداری کوکائین و آمفتامین  [19]CART انجام می شود[48]. (شکل2-1)

رشته های عصبی حاوی نوروپپتید های محرک اشتها و کاهش دهنده اشتها از هسته کمانی وارد هسته های هیپوتالاموسی مانند هسته مجاور بطنی [1]PVN ، هیپوتالاموس پشتی میانی[2]DMH، ناحیه هیپوتالاموس جانبی[3] و ناحیه پری فورنیکال[4]می شوند. نورونهای ثانویه یا ردیف دوم در این نواحی قرار دارند که اطلاعات مربوط به تعادل انرژی را تجزیه و تحلیل می نمایند که به این نورون های ثانویه مسیرهای پایین دست یا مسیرهای ردیف دوم گفته می شود[133]. (شکل2-2) هسته ی کمانی هم به نوبه ی خود سیگنالهای تعادل انرژی با منشا خونی را دریافت می کند[133].

شکل 2-2-هسته های هیپوتالاموسی درگیر در کنترل اشتها(BDNF=brain neurotrophic factor) منبع[133]

در مورد PVN بایستی متذکر شد سیگنالهایی مانند NPY و ملانوکورتین و غیره که از هسته کمانی و هسته دسته منزوی NTS[5]  می آیند در PVN با یکدیگر تلفیق می شوند. این هسته به تزریق بسیاری از پپتید های دخیل در تنظیم اشتها حساس بوده و سیگنالهای ارسال شده در این هسته تلفیق شده و منجر به تغییراتی در سیستم نورواندوکرین می شوند[133].

ارتباطات گسترده ای بین DMH با هسته های دیگر هیپوتالاموس از جمله هسته کمانی وجود دارد و  این هسته نورونهای حاویNPY   صادره از هسته کمانی را دریافت می کند و نیزدر تلفیق سیگنالها نقش دارد[133].

هیپوتالاموس جانبی و ناحیه پری فورنیکال نیز حاوی نورونهای ثانویه ای هستند که اطلاعات مربوط به تعادل انرژی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهند. تخریب ناحیه هیپوتالاموس جانبی منجر به پرخوری و تحرک آن باعث سیری می شود. بدین لحاظ این ناحیه به مرکز گرسنگی یا تغذیه معروف[6] بوده است.

هیپوتالاموس جانبی و هیپوتالاموس شکمی میانی اولین مراکزی بودند که در دهه ی 1940 و 1950 به عنوان مراکز درگیر تنظیم مصرف غذا شرح داده شده اند[133].

هترینگتون ورانسون [7]در سال 1940[59]واناندوبروبک[8] در سال 1951[1]گزارش کردند که تخریب هیپوتالاموس شکمی میانی VMH سبب افزایش دریافت غذا می شود. این ناحیه در سال 1954 در قالب

فرضیه دو گانه هیپوتالاموسی[9] به عنوان مرکز سیری[10] معرفی گردید[107].

ارتباطات دو طرفه گسترده ای بین هیپوتالاموس و تنه مغز به ویژه NTS وجود دارد که به مسیرهای تنه ی مغز موسوم است. تنه ی مغز در تعامل با شبکه  های هیپوتالاموسی، نقش اساسی را در تنظیم تعادل انرژی به عهده دارد. در این ناحیه سد خونی – مغزی ناقص است و درنتیجه در موقعیتی مناسب برای پاسخ به