انسان از بدو خلقت خود تا كنون در تخریب خاك و محیط زیست خود نقش مهم و اساسی ایفا نموده است. امروزه، در آغاز هزارة سوم، علیرغم بالا رفتن سطح دانش و فن‌آوری، هنوز مسئله مهم جهان غذا می‌باشد. انسان، كماكان با مشكلاتی چون گسترش قحطی، گرسنگی، سوء تغذیه و همچنین عدم اطمینان از دسترسی به غذای كافی روبرو است. در سال‌های اخیر مفهوم توسعة پایدار در رابطه با حفظ و نگهداری منابع رایج شده است. پس از روبرو شدن جهان با بحران‌های آلودگی محیط زیست، تخریب لایة اوزن، تغییرات آب و هوا و به دنبال آن افزایش گرمای اتمسفر، به‌طور روز افزونی این نظریه مورد تأكید و تأیید جهانی قرار گرفت كه توسعة پایدار، راهكاری است كه می‌تواند نیازهای نسل‌های كنونی را تأمین كند بدون آنكه نسل‌های آینده را از منابع و امكانات زیستی جهان محروم نماید (تعریف توسعه پایدار). در هر حال واقعیتی به نام «رشد جمعیت» آدمی را ملزم به تولید بیشتر محصولات كشاورزی به‌منظور تأمین غذا و حركت در جهت افزایش تولید در واحد سطح نموده است. این امر نیز به‌جز از طریق تولید و مصرف مقادیر بیشتر كود محقق نمی‌گردد. در اكثر نقاط دنیا از جمله كشور ما، مصرف افراطی مواد شیمیایی برای دستیابی به عملكرد بالا در محصولات زراعی و جبران كمبود منابع تغذیه‌ای باعث افزایش هزینه‌های تولید همراه با تخریب منابع خاكی، آبی و زیستی شده است. آلودگی آب‌های سطحی و زیر زمینی، فشردگی و كاهش باروری و همچنین خصوصیات فیزیكی مثبت خاك‌ها، كاهش كیفیت محصولات كشاورزی به‌ویژه محصولات باغی، جدی بودن تخریب محیط زیست در اثر استفاده نامتعادل از نهاده‌های كشاورزی بخصوص كود شیمیایی و نیز كاربرد روش‌های غلط، همگی باعث شدند تا در بیانیة جهانی غذا از حاصلخیزی خاك به عنوان كلید تحقق امنیت جهانی غذا نام برده شود (عزیزی و همكاران، 1388).

امروزه در اكثر محافل علمی، صحبت از نظام‌های زراعی سالم و با دوام از نظر اكولوژیكی و توسعة سیستم‌های پایدار كشاورزی به میان آمده است. توجه به كشاورزی پایدار با مصرف نهاده‌های كمتر، از اواسط دهة 1980 در نتیجة فشارهای اقتصادی و حساسیت نسبت به محیط زیست و جلوگیری از تخریب زمین‌های زراعی بوجود آمد. آنچه مسلم است كشاورزی پایدار را نباید تنها به عنوان مجموعه‌ای از ارزش‌ها به‌حساب آورد بلكه باید آن‌ را نوعی بینش قلمداد نمود كه در آن جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و حتی فلسفی نهفته است و ابعاد فرهنگی آن كمتر از جنبه‌های فنی و تكنیكی مربوطه نیست. تا كنون تعاریف بسیار متعددی توسط دانشمندان مختلف برای كشاورزی پایدار ارائه شده است ولی به‌طور خلاصه می‌توان كشاورزی پایدار را چنین تعریف نمود كه عبارت است از نوعی سیستم كشاورزی كه در آن با به‌كار بردن حداقل نهاده‌ها و عوامل مصنوعی و شیمیایی خارجی، بتوان عملكرد مطلوبی بدست آورد به نحوی كه حداقل تأثیر سوء بر روی محیط زیست گذاشته شود. انجمن علوم زراعی آمریكا نیز در سال 1988 تعریفی را برای كشاورزی پایدار ارائه كرده است كه كاربرد زیادی دارد. طبق این تعریف كشاورزی پایدار در دراز مدت كیفیت محیط و منابع طبیعی را ارتقاء می‌دهد، غذا و پوشاك انسان را تأمین می‌كند، از نظر اقتصادی پویاست و همچنین كیفیت زندگی كشاورز و كل جامعه را افزایش می‌دهد. در واقع یک سیستم پایدار كشاورزی می‌بایست از نظر اكولوژیكی مطلوب، از نظر اقتصادی سودمند و از نظر اجتماعی مورد قبول باشد. كشاورزی پایدار تمام ساختارهای یک فرضیة ایده‌آل را داراست. فرضیة ایده آلی كه نیازمند دسترسی به یک روش كلی، تلفیق خود نظم و یا نظامی جهت‌دار است به‌طوری كه صرفاً جنبه‌های پژوهشی را دارا نباشد. در این نوع كشاورزی تأكید بر روی به  حداكثر رساندن تولید نبوده بلكه بهینه بودن استفاده و پایدار نمودن تولید در یک دورة طولانی مد نظر می‌باشد. مهم‌ترین عملیات‌ها و راهكارهایی كه برای ایجاد پایداری در كشاورزی می‌توان انجام داد به‌طور مختصر به شرح زیر است:

* حداقل علمیات خاك‌ورزی از طریق اعمال شخم حداقل یا سیستم‌های بدون شخم.

* كشت مخلوط.

* استفاده از مالچ ها به‌ خصوص، مالچ‌های گیاهی و زنده.

* تناوب زراعی مناسب.

* تلفیق دام با زراعت.

* مبارزه بیولوژیک یا مدیریت تلفیقی آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز.

* تغییر كاشت (به‌عنوان روشی برای به حداقل رساندن خسارت آفات و بیماری‌ها)

* استفاده از كودهای آلی.

* استفاده از كودهای بیولوژیك.

در خصوص عوامل مؤثر در برقراری پایداری در سیستم‌های زراعی، یكی از مهم‌ترین مواردی كه امروزه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار گشته و تحقیقات زیادی نیز بر روی آن انجام می‌گیرد، استفاده از برخی ریز موجودات مفید خاكزی است كه همزیستی آنها با گیاهان، تأمین كنندة عناصر غذایی و رشد بهتر آنها می‌باشد كه اصطلاحاً به آنها«كود بیولوژیك»گفته می‌شود. كودهای بیولوژیک منحصراً به مواد آلی حاصل از كودهای دامی، بقایای گیاهی و غیره اطلاق نمی‌شود بلكه تولیدات حاصل از فعالیت ریز موجودات كه در ارتباط با تثبیت نیتروژن یا فراهمی فسفر و یا عناصر غذایی در خاك فعالیت می‌كنند را نیز شامل می‌شود (بای‌بوردی و همكاران، 1380). این كودها درست در نقطة مقابل كودهای شیمیایی قرار دارند به‌طوری كه مصرف آنها بدون نگرانی اثرات سوء زیست محیطی، غالباً موجب بهبود شرایط فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیک در كشاورزی از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و در گذشتة نه چندان دور تمام مواد غذایی مورد مصرف انسان با بهره گرفتن از چنین منابع ارزشمندی تولید می‌شده است ولی بهره‌برداری علمی از این گونه منابع سابقة چندانی ندارد. علی‌رغم كاهش كاربرد كودهای بیولوژیک به علل مختلف طی چند دهة گذشته، به نظر می‌رسد جایگزینی تدریجی كودهای شیمیایی خصوصاً كودهای نیتروژنه و فسفاته با كودهای بیولوژیک به‌دلیل مزایای نسبی كودهای بیولوژیک و به‌علاوه ارزانی آن امری كاملاً اجتناب ناپذیر باشد. لذا یكی از مسائل مهمی كه می‌تواند موضوع تحقیقی بسیاری از مراكز پژوهشی و دانشگاهی باشد استفاده از این گونه ریز موجودات مفید به منظور تأمین مایحتاج غذایی و تحریک رشد گیاهان زراعی، توسعه و ترویج فرهنگ تولید و استفاده از كودهای بیولوژیک و فرهنگ سازی در خصوص لزوم استفادة صحیح از منابع طبیعی مولد غذا و حمایت از سلامت محیط زیست است (خاوازی، 1381).

با توجه به اهمیت و نقش حبوبات به عنوان منابع پروتئین، نكته حائز اهمیت در تولید این گیاهان، افزایش زیست توده آنها بدون كاربرد نهاده‌های مضر شیمیایی اعم از كود یا سموم دفع آفات می‌باشد. مدیریت صحیح استفاده از گونه‌های میكروبی همیار  با گیاهان، در بهبود عملكرد و كیفیت آنها تأثیر گذار خواهد بود. امروزه استفاده از موادی مانند سوپرجاذب‌ها جهت كاهش تاثیرات منفی ناشی از تنش خشكی و افزایش تاثیر كودها و آفت‌كش‌ها  دارای اهمیت است (شاه حسینی و همكاران، 1388).

1-1-1- فرضیات:

1- استفاده از كود نیتروكسین اثر معنی داری بر عملكرد دانه در گیاه لوبیا چیتی دارد.

2- استفاده از بیوسوپرفسفات به‌طور معنی‌داری باعث افزایش عملكرد دانه در لوبیا چیتی می‌گردد.

3- كاربرد كود نیتروكسین و بیوسوپرفسفات به‌طور معنی‌داری باعث افزایش عملكرد بیولوژیكی در لوبیا می‌شود.  

1-1-2-  اهداف:

تعیین سطح بهینه كاربرد كود نیتروكسین و بیوسوپرفسفات و اثر آنها بر اجزاء عملكرد در لوبیا

بررسی اثر كاربرد كود نیتروكسین و بیوسوپرفسفات بر عملكرد دانه در لوبیا چیتی

بررسی اثر كاربرد كود نیتروكسین و بیوسوپرفسفات بر عملكرد بیولوژیكی در لوبیا چیتی

1-2- كلیات

 1-2-1- حبوبات

  حبوبات به عنوان مهم‌ترین منابع غذایی گیاهی سرشار از پروتئین، دارای ارزش غذایی زیاد و قابلیت نگهداری خوبی هستند. طبق مطالعات انجام شده، ترکیب مناسبی از پروتئین حبوبات با غلات می‌تواند سوء تغذیه و کمبود اسید آمینه‌های ضروری انسان را بر طرف سازد. از طرف دیگر، با توجه به توانایی تثبیت نیتروژن در این گیاهان، قرار دادن آنها در تناوب، به پایداری سیستم‌های زراعی کمک می‌کند. یکی از راه‌های افزایش تولید محصولات کشاورزی، افزایش عملکرد در واحد است. استفاده از ارقام اصلاح شده، تهیه و آماده سازی بستر مطلوب کاشت، انتخاب تاریخ و روش کاشت مناسب، میزان بذر، تناوب زراعی و غیره موجب افزایش عملکرد در واحد سطح می‌گردد. یکی از عوامل مهم در تغییرات عملکرد حبوبات، تغذیه مناسب می‌باشد. تغذیه مطلوب بوته، تغذیه‌ای است که در نتیجه آن، عوامل محیطی دیگر نظیر آب، نور، و غیره نیز به‌طور مؤثر مورد استفاده گیاه قرار گیرد و در عین حال، رقابت درون بوته‌ای طوری باشد تا حداکثر عملکرد به‌دست آید (مجنون حسینی، 1379). حبوبات دومین منبع غذایی بشر پس از غلات و عمده‌ترین منبع پروتئین گیاهی است. (باقری و همکاران، 1380. کوچکی و بنایان اول، 1386). مقدار پروتئین حبوبات حدود 2 تا 4 برابر غلات و 10 تا 20 برابر گیاهان غده‌ای می‌باشد. حبوبات 20 درصد پروتئین و 10 درصد انرژی جمعیت انسانی را تأمین می‌کند و به دلیل داشتن 8 تا 14 درصد پروتئین دارای انرژی بیشتری نسبت به علوفه ذرت می‌باشد. به‌طور متوسط رژیم غذایی خصوصاً در جهان سوم بیشتر نشاسته است و کمبود پروتئین در تغذیه میلیون‌ها نفر انسان در کشورهای توسعه نیافته، امروزه یکی از مشکلات می‌باشد (مجنون حسینی، 1379). حبوبات به دلیل دارا بودن درصد قابل توجهی از مواد پروتئینی از ارزش غذایی نسبتاً بالایی برخودار می‌باشد (آیکروید و دوقتی، 2003). پروتئین که یکی از مواد غذایی عمده در تغذیه جانوران محسوب می‌شود، از دو منبع گیاهی و حیوانی قابل تأمین است. میزان پروتئین در غذای حیوانی معمولاً کمتر از میزان پروتئین در منابع گیاهی است. ولی پروتئین‌های موجود در غذاهای حیوانی به‌علت داشتن تعداد و مقدار اسید آمینه بیشتر، با ارزش‌تر از پروتئین‌های گیاهی است. از طرفی، تولید پروتئین حیوانی از پروتئین گیاهی مشکل‌تر و گران‌تر است. لذا در کشورهایی که به دلایل اقتصادی و یا مذهبی قادر به استفاده از گوشت و فرآورده‌های دامی نیستند، حبوبات می‌توانند منبع عمده پروتئین را تشکیل دهند. مطالعات حاکی از آن است که قسمتی از کمبود پروتئین را می‌توان به‌وسیله مصرف حبوبات خصوصاً لوبیا جبران نمود. حبوبات علاوه بر تأمین پروتئین، به‌علت وجود باکتری‌های تثبیت کننده نیتروژن هوا در ریشه، در حاصلخیزی خاک مؤثر می‌باشند. در کشورهای پیشرفته، نیز به عنوان مکمل غذایی دارای مصرف زیادی است (مجنون حسینی، 1379).

1-2-2- لوبیا

 لوبیا یکی از حبوبات مهم است که دارای 20 تا 25 درصد پروتئین می‌باشد و طبق گزارش دفتر آمار و فناوری اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی 88-87 سطح زیر کشت لوبیا در کل کشور اعم از آبی و دیم 93888 هکتار و تولید آن 37/181372 تن بوده وسطح زیر کشت سایر حبوبات معادل 24985 هکتار وتولید 52/33448 تن  بوده است. خشکی یکی از مهم‌ترین فاکتورهای محدود کننده تولید محصولات در سراسر جهان می‌باشد. در حبوبات دوره رشد غلاف و سرعت پیری برگ‌ها با شروع تنش آب و افزایش درجه حرارت‌های محدود کننده رشد، افزایش می‌یابد. در صورت فراهمی رطوبت، رشد غلاف‌ها و بلوغ آنها در یک دوره طولانی‌تر انجام می‌شود و برگ‌ها با سرعتی آهسته‌تر پیر می‌شوند. چند صد گونه از جنس Phaseolus که دارای اهمیت اقتصادی ویژه‌ای در تغذیه انسان می‌باشد در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر دنیا به‌دست آمده است. از این چند صد گونه فقط تعداد بسیار محدودی امروز زراعت شده که از بین آنها صدها نوع در نواحی گرم و معتدله دنیا کشت و کار می‌شود. تصور می‌شود که مبدأ اولیه لوبیای معمولی از آمریکای جنوبی و بومی آن منطقه بوده است (غفاری‌خلیق، 1379).

یکی از مهم‌ترین حبوبات در جهان، لوبیا است. تمامی گونه‌های لوبیا متعلق به دو جنس عمده است. جنس Phaseolus که شامل گونه‌های بذر درشت آمریکایی است و جنس Vigna که شامل گونه‌های بذر ریز آسیایی است. گونه‌های آمریکایی، بومی آمریکا و گونه‌های آسیایی بومی جنوب آسیا هستند. گونه‌های آمریکایی دارای غلاف‌هایی پهن با نوک بلند می‌باشد و دارای تعداد محدودی بذر در هر غلاف (4تا8 عدد) می‌باشند. گونه‌های آسیایی نیز دارای غلاف کوچک (حداکثر به طول 10سانتی‌متر) و استوانه‌ای هستند. در داخل هر غلاف تعداد زیادی بذر (تقریباً 20عدد) وجود دارد. در حال حاضر 18 نوع لوبیا در سطح جهان کاشته می‌شود. (کوچکی و بنایان اول، 1386).

(Phaseolus vulgaris var.) که در زبان فارسی به نام لوبیا چیتی معروف بوده و در زبان انگلیسی Pinto bean  و یا Spotted bean نامیده می‌شود، یکی از زیر گونه‌های لوبیای معمولی است. لوبیا دارای واریته‌های بوته‌ای با رشد محدود و واریته‌های رونده، با رشد نامحدود می‌باشد که تا ارتفاع 2 الی 3 متری هم رشد می‌کنند. گل‌ها در این گیاه به رنگ های متنوع سفید، صورتی و ارغوانی مایل بنفش مشاهده می‌شوند. گل‌ها بر روی محور گل‌آذین از پایین به بالا شکوفا می‌شوند. غلاف‌های لوبیا، کشیده و آویزان هستند. شکل غلاف در ارقام مختلف، متفاوت و به اشکال خمیده، مستقیم، پهن یا استوانه‌ای مشاهده می‌گردند. (کوچکی و بنایان اول، 1386).

لوبیا گیاهی گرمادوست است و برخی ارقام آن نسبت به طول روز بی تفاوت و بعضی دیگر حساس یا روز کوتاه می‌باشند. این گیاه خودگشن است و سیستم ریشه‌ای نازک و باریک دارد. (دوبتز و ماهالا، 1999). برای رشد کامل لوبیا 130-120 روز وقت لازم است. از حدود 39-26 روز پس از کاشت چنانچه طول روز بین 18-10 ساعت باشد، به گل می‌نشیند. کمبود رطوبت را تا حدودی تحمل می‌کند. البته در شرایط خشک، تولید آن به شدت کاهش می‌یابد، ولی در طی پر شدن غلاف و گلدهی، به هوای خشک حساس است. بهترین مناطق کشت آن مناطقی است که در آخر فصل رشد آن، بارندگی صورت نگیرد. (کوچکی و بنایان اول، 1386).

لوبیا دارای سیستم ریشه‌های بسیار زیادی بوده که شامل یک ریشه اصلی و راست و تعدادی ریشه‌های جانبی می‌باشد که بیشتر در نزدیک سطح خاک به‌وجود می‌آیند. در روی ریشه‌های کوچک لوبیا غده‌های قهوه‌ای رنگ نامنظم تثبیت کننده ازت جا گرفته و به‌صورت مجتمعی درآمده‌اند. ساقه‌های لوبیا باریک، زاویه‌دار و راه‌راه که مقطع آن تقریباً چهارگوش و گاهی همراه با خطوط ارغوانی رنگ است. در روی ساقه‌های لوبیا برگ‌های مرکب سه برگچه‌ای به‌صورت متناوب در روی دمبرگ بلندی قرار گرفته‌اند. دمبرگ لوبیا در قاعده به‌وسیله استیپول کوچک نوک‌داری احاطه شده است. برگچه‌های لوبیا، کرک‌دار، پهن و به‌تدریج به طرف قاعده باریک می‌گردد، در حالی‌که شکل برگچه‌ها به طرف رأس باریک منتهی می‌شود. برگچه وسطی لوبیا بزرگترین برگچه بوده و به‌وسیله دو استیپول احاطه می‌گردد در حالی‌که دو برگچه جانبی هریک دارای یک استیپول می‌باشد. گل‌های لوبیا خوشه‌ای بوده بدین معنی که تعداد زیادی گل در امتداد دمگل قرار گرفته و هر گل به‌وسیله برگک‌های تقریباً مدور احاطه شده است. هر گل شامل کاسه گل که سه یا پنج قسمتی است و جام گل که سفید یا ارغوانی است می‌باشد. تخمدان کوچک و کرک‌دار می‌باشد. لوبیا گیاهی است یک‌ساله و بهاره که دارای یک شکل بوته‌ای و یک شکل بالا رونده است. در شرایط گرمسیری و نیمه گرمسیری، لوبیا را در انواع خاک‌ها کشت می‌کنند اما قادر به رشد در خاک‌های رسی با بافت سنگین که سطح سفره آب زیرزمینی در آنها بالا باشد، نیست. شوری زیاد خاک، به طور قابل توجهی باعث کاهش لوبیا می‌شود. ارقام متفاوت از نظر تثبیت ازت با هم فرق دارند. این اختلافات تا حدی به علت تفاوت در انتقال و اختصاص کربوهیدرات‌های غیرساختمانی به گره‌ها در واریته‌های متفاوت است. در بسیاری از نقاط جهان، عملکرد لوبیا را می‌توان به‌طور قابل توجهی از طریق بهبود عملیات زراعی، افزایش داد. تاریخ کاشت، مقدار بذر، فواصل و عمق کاشت مناسب همراه با مدیریت خوب آبیاری، استفاده از کود و کنترل آفات،

اعمال مدیریت صحیح و كارآمد در هر منطقه بر مبنای اطلاعات دقیق از وی‍‍‍ژگی های كمی و كیفی رستنی ها و آگاهی از روابط گیاهان با یكدیگر و نیز عوامل محیطی میسر می باشد. شناخت عوامل محیطی موثر بر استقرار و گسترش گیاهان می تواند ما را با سازگاری گونه های بومی هر ناحیه آشنا كند تا بر اساس سرشت این گونه های بومی، نسبت به مدیریت بوم شناختی اقدام گردد ¹¹  (تقی پور ع 1385 ) .  

بررسی‌ها ی انجام شده توسط داراب یزدانی و همکاران در غرب ایران نشان می‌دهد كه جایگزینی داروهای با منشاء طبیعی با داروهای شیمیایی در سطح دنیا به سرعت رو به توسعه و گسترش است و كشورهای مختلف با بهره‌گیری از توانهای بالقوه خود از جمله تنوع پوشش گیاهی، تنوع اقلیمی، ارزان بودن انرژی و نیروی كارگری و وجود تكنولوژی‌های برتر و. .. سهم خود را از تجارت جهانی گیاهان دارویی می‌گیرند و به طوری كه كشوری مانند كانادا خود را غول خفته گیاهان دارویی می‌داند. در این رهگذر می‌بایست با شناخت و بهره‌گیری هر چه بهتر از توانهای بالقوه خود كه شاخص‌ترین آنها تنوع اقلیمی، تنوع پوشش گیاهی، پیشینه تاریخی طب سنتی و تا حدودی منابع انرژی ارزان می‌باشد و همچنین با سیاست‌گذاری صحیح و برنامه‌ریزی‌های كلان سهم واقعی خود را از این تجارت كسب كنیم ⁵³ ( یزدانی د 1382).

مطالعات قلی وند و همکاران در استان کردستان و پژوهشکده گیاهان دارویی نشان می دهد کشور ایران دارای توانمندی های زیادی در عرصه گیاهان دارویی و معطر بوده و از این جهت می تواند جایگاه ویژه ای در صنایع غذائی ،داروسازی و آرایشی- بهداشتی در دنیا داشته و در عرصه صادرات گیاهان دارویی مطرح شود. اسانس ها را می توان از مهمترین مواد موثره گیاهان داروئی دانست.با توجه به غنی بودن پوشش گیاهی ایران و برخورداری از تنوع گونه ای فراوان و در نتیجه وجود گونه های انحصاری ،استخراج و تحلیل كمی و كیفی تركیب های موجود در این گیاهان از اهمیت خاصی برخوردار است ⁴⁰ ( قلی وند م 1388 ).

بر اساس نوشته های دراراب یزدانی و سحر شهنازی كشور ایران با موقعیت خاص آب و هوایی، بیش از 7500 گونه گیاهی را در خود جای داده است كه 2 تا 3 برابر پوشش گیاهی تمامی قاره اروپاست و پیش‌بینی می‌شود كه بیش از 750 گونه دارویی در پوشش گیاهی ایران وجود داشته باشد⁵⁴( یزدانی د  1382) .

استان کهگیلویه و بویراحمد در جنوب غربی ایران در امتداد سلسله کوههای زاگرس قرار گرفته و به دلیل شرایط توپوگرافی ، اقلیمی و موقعیت خاص خود رویشگاه بیش از 2000 گونه گیاهی است .¹³ (جعفری ع 1372 ) از بین گونه های فراوان گیاهی ، گیاهان دارویی و مرتعی با خاصیت ها و کاربردهای متعدد می توان به گیاه چویل با نام علمی Ferulago angulata و کما ferula  اشاره کرد .

 علت انتخاب موضوع :

دو گیاه چویل  و کما  از گونه های مهم مرتعی و دارویی کشور ایران به خصوص ناحیه زاگرس مرکزی است  و در سالهای اخیر برای مصارف دارویی  و مرتعی مورد بهره برداری های فراوان قرار گرفته اند ¹⁴ ( جعفری 1384 ) . بررسی های به عمل آمده نشان می دهد حدود 35 گونه چویل و 172گونه گیاه کما در دنیا و تقریبا 8 گونه چویل و  30گونه از انواع کما در ایران یافت می شوند  ⁵⁴ (یزدانی د 1382) . در زمینه  پراکنش این گونه ها به ویژه در طبقات ارتفاعی ، اطلاعات کمی وجود دارد و اطلاعات موجود نیز برای برنامه ریزی در زمینه  مدیریت علمی ؛ بهره برداری و حفاظتی ،  کافی به نظر نمی رسد لذا در این تحقیق ،  برای تعیین اثر  عامل اکولوژیک  ارتفاع  بر  تراکم ، پراکنش و صفات کمی این دو گونه اجرا شده است .  نتایج حاصل از این تحقیق می تواند برخی از جنبه های مهم و مبهم  علمی در ارتباط با رویشگاه های  این دو گونه  گیاهی  را برطرف نماید . بنابر این اثر ارتفاع   به عنوان متغیر مهم و اکولوژیکی بر پراکنش ، تراکم و میزان تولید زی توده ( بیوماس ) این دو گونه مورد بررسی قرار می گیرد .

هرچند که تعیین پراکنش و تراکم و اندازه گیری بیوماس تولیدی گیاهان مرتعی در طرح های مرتعداری استان و یاسایر نقاط کشور بررسی شده است ولی مطالعات گسترده ای برای تعیین اثر هریک از عوامل اکولوژیک ( به صورت منفرد )  بر رشد ونمو ، حضور یا عدم حضور ، جامعه گرایی و تراکم گونه ها ،  صورت نگرفته است  . در این راستا می توان به مطالعه بررسی اکو – فیتو سوسیولوژیکی رویش های گیاهی منطقه کوه گل در سالهای 72- 1370 ، منطقه حفاظت شده دنای غربی طی سالهای 80-1377 و دنای شرقی – کوه دیل در طی سالهای 89-1388 توسط عزیزالله جعفری ( استاد مشاور ) اشاره کرد . برخی نتایج حاصل از این مطالعات به صورت مقالات در مجلات و سمینارها ی مختلف ارائه شده است . علاوه بر این ، سه فقره پایان نامه تحت عنوان بررسی عامل اکولوژیک ارتفاع ، شیب و خاک بر استقرار رویش های گیاهی در منطقه حفاظت شده دنای شرقی و دیگری تحت عنوان بررسی اثر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر شیب تغییرات تنوع زیستی در منطقه دنای غربی و تاثیر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر میزان و نوع ترکیبات  فلانوئیدی در گیاه پونه سای سی سختی ( Nepeta macrosiphon ) توسط نامبرده راهنمایی و مشاوره شده است و در این تحقیقات هر چند به اختصار به گونه های مورد مطالعه اشاره شده است ولی این گونه ها در سطح وسیع مورد مطالعه قرار نگرفته اند . علاوه بر این در ارتباط با صفات کمی ، پراکنش و تراکم گونه های مورد مطالعه در این پایان نامه ، تا کنون تحقیقی صورت نگرفته است لذا در این تحقیق اثر عامل اکولوژیکی ارتفاع بر خصوصیات مورفولوژیکی ، تراکم و پراکنش گونه های مورد نظر در کوه ساورز بررسی شده است  .

فرضیه ها :

1- افزایش ارتفاع از سطح دریا با عث کاهش عملکرد بیوماس در دو گیاه کما و چویل می شود

2- افزایش ارتفاع باعث کاهش تراکم و پراکنش دو گیاه کما و چویل می گردد

اهداف تحقیق :

• بررسی عامل مهم اکولوژیکی ارتفاع بر رشد و نمو ،حضور یا عدم حضور ، پراکنش و تراکم دو گونه ی چویل و کما

• تعیین محدوده ی ارتفاعی رویش دو گونه مورد بررسی ( حداقل و حداکثر ارتفاع رویشگاه )

• تعیین مهم ترین رویشگاه های دو گونه مورد بررسی در طبقات ارتفاعی

• تعیین مهم ترین طبقات ارتفاعی ار نظر تولید بیوماس

• تعیین مهم ترین نقاط و طبقات ارتفاعی برای کشت و احیاء گونه های مورد بررسی

معرفی خانواده چتریان :

تیره بزرگی از گیاهان  با  نام چتریان umbelliferae یا Apiaceae که به تیره جعفری نیز معروف هستند. این تیره شامل 150 جنس و در حدود 3000 گونه گیاه است که عموماً در مناطق معتدله دو نیمکره مخصوصاً نیمکره شمالی می رویند. و جود گل آذین چتری و برگهای غالباً مرکب از بریدگیهای باریک و نازک ؛ آنها را از سایر گیاهان به خوبی متمایز می سازد. به علت وجود گل آذین چتری است که به تیره چتریان معروف هستند. در بین گیاهان این تیره گونه های فراوان دارویی وجود دارد که اغلب آنها مورد شناسایی مردم بوده و در طبابت مورد استفاده قرار می گیرند ²⁵  (  زرگری,ع.1376) .

گیاهان تیره چتریان معمولاً در همه اندام‌های خود ( در مجاری درون بافتی به نام شیزوژن ) دارای اسانس می‌باشند اماً اساساً اسانس دانه و ریشه آن‌ ها مورد توجه است. گیاهان تیره مذکور عمدتاً در نواحی معتدل می‌رویند و عموماً در دوره رویشی خود نیاز چندانی هم به آب ندارند. حتی این کم نیازی به آب به کیفیت مرغوب اسانس آن‌ ها موثر است⁴⁵ (مافی ح 1388) .

گیاهان تیره چتریان چنانکه از نام تیره آن‌ ها پیداست دارای گل‌آذینی به شکل چتر ساده یا مرکب می‌باشند. تشخیص گل‌آذین چتری امری ساده است. اغلب گونه‌‌های این تیره علفی، یکساله، دوساله یا چند ساله‌اند. برگ‌ها غیر متقابل و بی‌زبانه، دارای بریدگی‌های عمیق با غلافی درشت در قاعده هستند⁴⁵ (مافی ح 1388).

تعدا اندام‌های هر حلقه گل مضربی از پنج است. از ناحیه پایینی تخمدان دو برچه به هم چسبیده نمو می‌نمایند که پس از نمو از هم جدا می‌شوند و میوه‌ای فندوقه‌ای دو قسمتی تشکیل می‌دهند. میوه فندوقه‌ای دوقسمتی و ریشه، محصول اصلی گیاه است⁴⁵ (مافی ح 1388) .

از گیاهان این خانواده می توان به کرفس، شوید، جعفری ، کندل، کما ، چویل یا چویر ، کرفس سفید ، شلیل ، زگیلی ، بیلهر ، پیکل ، جاشیر، جعفری کوهی ، خوش آویزه کوهی ، آنغوزه، باریجه و … اشاره کرد .

عوامل مؤثر بر رشد و نمو گیاهان مرتعى

  1-2-1-  ارتفاع از سطح دریا :  با افزایش ارتفاع از سطح دریا از میزان دمای هوا کاسته شده و بر میزان بارندگی افزوده می شود . دوره سرما و یخبندان طولانی تر و ذوب شدن یخ ها برف ها کند تر می شود و رشد گیاهان بطئی تر صورت می گیرد .

   1-2-2-  عرض جغرافیائى  :   عرض جغرافیایی هر نقطه ارتباط معنی داری با میزان تابش ، زاویه تابش  ، درجه حرارت ، و به تبع میزان   بارندگی داردمجموعه عوامل فوق الذکر سبب شکل گیری رویش های گیاهی در نقاط مختلف کره زمین شده است .  عرض جغرافیایی در استوا صفر ودر قطبین 90 درجه است رویش های گیاهی در عرض های  جغرافیایی تفاوت های عمده ای دارند

   1-2-3-  شیب 

 شیب از جمله عوامل اکولوژیکی مؤثر بر رشد و نمو گیاهی  است .در شیب های تند با توجه به شرایط ثقلی زمین ، آبها سریعتر حرکت کرده و کمتر در خاک نفوذ می کنند و فرسایش خاک شدیدتر است . در شیب های ملایم مقدار بیشتری از اب بارندگی در زمین فرو می رود و ذخائرآبی زمین را غنی تر می سازد و فرسایش کمتری صورت گرفته و شرایط بهتری برای رشد گیاهان مرتعی فراهم می آورد . با توجه به این که در مناطق مختلف کرده زمین جز منطقه استوایی ؛ عامل نور و حرارت نسبت به رطوبت محدودیت کمتری دارند و شیب های شمالی در نیمکره شمالی و جنوبی کم تر در معرض تابش آفتاب و به تبع آن از دست دادن رطوبت هستند لذا در این شیب ها رطوبت ناشی از بارش باران و یا ذوب شدن برفها مدت طولانی تری باقی می ماند لذا رشد و نمو گیاهی معمولا بیشتر از شیب های دیگر است .

    1-2-4- جانوران 

 از گیاهان مرتعى جانوران گوناگون تغذیه مى‌کنند. جانوران وحشى و دام‌ها مرتع را مورد چرا قرار مى‌دهند .از سوى دیگر گیاهان مرتعى مورد حمله تعدادى از جوندگان مانند موش و خرگوش و جانورانى چون تشی، جوجه‌تیغى و انواع حشرات و دیگر آفات قرار مى‌گیرند. وجود جانوران مختلف در اکوسیستم مرتع گاهى سودمند و در پاره‌اى از موارد زیان‌آور است.   به هر صورت، گیاهان مرتعى در کنار همه عوامل یاد شده بالا و ایجاد تعادل با شرایط موجود محیط به هستى مراتع تداوم مى‌بخشند و در این میان چراى دام‌ها در صورتى‌که بى‌رویه صورت گیرد این تعادل را بَر‌هم خواهد زد. در مراتع مورد مطالعه تعداد دامها بیش از سه‌ برابر ظرفیت مرتع، زنگ خطرى  برای پوشش های گیاهی به شمار می آید.

  1-2-5- انسان 

 فعالیت‌هاى انسان هم در جهت تخریب مراتع و هم در جهت توسعه و احیاء آن مى‌تواند مؤثر باشد. توسعه صنعت و کشاورزی، احداث راه‌ها، کارخانه‌ها، شهرها و اِعمال مدیریت چراى نادرست و غیره وسعت مراتع را محدود مى‌کند و آن را به ‌نابودى مى‌برد؛ و در مقابل اِعمال مدیریت صحیح و آگاهانه و عملیات احیاء و اصلاح مراتع در توسعه مراتع و رشد و نمو گیاهان مرتعى و تداوم حیات اکوسیستم مرتع آثار مثبت دارد. 

  1-2-6-   آفات و بیمارى‌ها 

 از میان گیاهان تعداى به‌صورت انگلى روى گیاهان دیگر زندگى مى‌کنند و زیان‌هائى را بر آنها وارد مى‌آورند. از این جمله می توان به گیاهان انگلی سس، .Cuscuta sp، و گل جالیز robanche spp. که انگل کامل بوده و از گیاهان میزبان تغذیه می کنند شرایط زیستى را براى گیاه میزبان مشکل مى‌سازد، و موجب از بین‌ رفتن آن مى‌شود. در میان قارچ‌ها، بعضى مولد بیمارى در گیاهان مرتعى هستند.   تعدادى از موجودات جانورى نظیر حشرات نیز آفت گیاهان مرتعى هستند یا در آنها ایجاد بیمارى مى‌کنند. تعدادی از

به منظور این هدف آزمایشی در سال 88-1387 به صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 3 تکرار و با تیمارهای آزمایش شامل فاکتور کود آهن در 4 سطح (6،4،2،0) کیلوگرم در هکتار و فاکتور کود روی نیز در 4 سطح (6،4،2،0) کیلوگرم در هکتار به مرحله اجرا درآمد. نتایج نشان داد که اثر سطوح مختلف کود آهن بر تعداد غلاف در بوته، وزن هزار دانه، تعداد دانه در بوته، شاخص برداشت، تعداد غلاف در شاخه اصلی، و تعداد غلاف در شاخه فرعی تأثیر معنی داری نداشت ولی بر روی عملکرد بیولوژیک، عملکرد اقتصادی و درصد روغن تأثیر معنی داری داشت. اثر سطوح مختلف کود روی بر تعداد غلاف در بوته، تعداد غلاف در شاخه فرعی، عملکرد اقتصادی، تعداد دانه در بوته، شاخص برداشت، تعداد غلاف در شاخه اصلی و وزن هزار دانه معنی دار نشد ولی بر روی عملکرد بیولوژیک و درصد روغن تأثیر معنی داری داشت. اثر متقابل سطوح مختلف کود آهن و روی بر تعداد غلاف در بوته، عملکرد اقتصادی، تعداد دانه در بوته، شاخص برداشت، تعداد غلاف در شاخه اصلی، تعداد غلاف در شاخه فرعی، وزن هزار دانه و درصد روغن  معنی دار نشد ولی بر روی عملکرد بیولوژیک تأثیر معنی داری داشت. محلول پاشی تیمار 6 کیلوگرم در هکتار کود آهن بخاطر داشتن بیشترین عملکرد اقتصادی و محلول پاشی تیمار 2 کیلوگرم درهکتار کود آهن و6 کیلوگرم در هکتار کود روی بخاطر داشتن بیشترین عملکرد درصد روغن پیشنهاد می شود.

واژگان کلیدی: کلزا، محلول پاشی، کود آهن، کود روی، عملکرد، روغن

1-1- کلیات

« تا چشم كار می‌كند گیاهان زیبایی كه به زردی می‌زنند زمین پهناور و پر بركت را پوشانده‌اند و با آسمان آبی و ابرهای سخاوتمند آن، منظره‌ای بدیع و به یاد ماندنی پدید آورده‌اند. این میهمانان تازه وارد كشاورزی كهنسال ایران زمین، بسیار زودتر از آنچه گمان می‌رفت خود را در دل میزبان مهربان خود جای كرده‌اند و عزیز شمرده می‌شوند. هرچند كه هنوز برخی به این میهمانان كشت و صنعت كشورمان به دیده تردید می‌نگرند و قابلیت‌های آن را باور ندارند » (سورزنچی، 1382).

در سال 1798 میلادی، مالتوس در مقاله‌ای با عنوان « ارزیابی جمعیت » اظهار داشت، سرانجام رشد جمعیت از ظرفیت‌های تولید مواد غذایی تجاوز می‌کند (اسمعیلیان، 1382).

گرچه به نظر می‌رسد، نظر مالتوس درباره روند تصاعد هندسی جمعیت جهان در برابر تصاعد حسابی تولیدات غذایی از نظر منطقی کاملاً درست نباشد، با این حال روزی را که بشر به ناچار با بحران غذا روبرو خواهد شد، به تصویر می‌کشد. در حال حاضر کشاورزی به عنوان ابزاری که قادر است از سایر علوم در جهت تولید غذا استفاده کند، مورد توجه خاص کشورهایی است که استقلال و تمامیت ارضی و قدرت رقابت بین‌المللی در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی را جزء اهداف بلند مدت توسعه قرار داده‌اند (مجنون حسینی ، 1383). 

در تاریخ تكامل بشر از هزاران سال پیش تاكنون از دورانی كه انسان دوران تلاش معاش حیوانی را پشت‌سر گذاشت و با نیروی اندیشه‌ی خود، هنر كاشت، داشت و برداشت را فرا گرفت و سعی بر ترسیم نیازمندی‌های بزرگ جامعه خویش نمود. علم كشاورزی به طور عام و زراعت به طور خاص دستخوش تغییرات عظیمی گردید تا هرچه بیشتر نیازمندی‌های رو به تزاید آدمی را به تبع افزایش بهره‌وری واحدهای كشاورزی تأمین نماید. در این میان بالا بردن راندمان تولید محصولات زراعی به هر نحو ضروری به نظر می‌رسد. با توجه به روند رشد سریع جمعیت درجهان كه 90 درصد از این افزایش متعلق به كشورهای در حال توسعه بوده و درعین حال توجه به این اصل كه هیچ ملتی نمی‌تواند و نباید برای تأمین مواد غذایی اصلی خود به سایر كشورها وابسته باشد لذا نیاز به تحول در نظام كنونی كاشت و جهت‌گیری تولید محصولات كشاورزی به سمت محصولات استراتژیک امری ضروری تلقی می‌گردد (ضمیری ، 1378).

در واقع توسعه اقتصادی جامعه نوین وابسته به گیاهان زراعی است چرا كه به طور مستقیم و غیر مستقیم برای مصرف انسان مورد نیاز می‌باشند (عبدلی ، 1381).

متأسفانه آمارهای موجود حاكی از عدم تناسب بین میزان تولید مواد غذایی و نیاز جامعه می‌باشند مساحت و محدوده اراضی قابل كشت و استفاده از ارقامی با پتانسیل تولید پایین یا با نیازهای آب و هوایی خاص از جمله دلایل ایجاد این عدم تناسب هستند. با توجه به موارد ذكر شده جهت دادن مطالعات به‌نژادی و به‌زراعی بسوی گیاهان جدید همراه با راندمان تولید بالا و جایگزین آنها در الگوی مصرف جامعه می‌توانند ازجمله راه‌كارهای مناسب برای رفع این معضل باشند.

هم‌اینك روغن خوراكی مورد نیاز از انواع دانه‌های روغنی مانند آفتابگردان، ذرت، سویا، پنبه، بادام زمینی، كنجد، گلرنگ، كتان و كلزا تأمین و استحصال می‌شود.

طبق مطالعات انجام شده، حجم و میزان تولید دركشور (حداقل تا سال 1380) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. البته در سطح جهان علاوه بر موارد فوق محصولاتی چون هوهوبا و نخل روغنی  نیز در تأمین روغن نقش مهمی دارند (فقیه ، 1379).

در سالهای اخیر به منظور تأمین نیازهای جامعه با در نظر گرفتن سیاست كاهش وابستگی به كشورهای خارجی به افزایش تولید و سطح زیر كشت این قبیل محصولات بیشتر توجه شده است. در ایران مصرف روغن‌های نباتی بعنوان یک ماده غذایی همراه محصولات دیگر نظیر برنج و آرد گندم از سال 1325 خورشیدی وارد الگوی مصرف شده ولی در بدو با عدم استقبال مردم رو‌به‌رو شدند زیرا مردم این روغن ها را فاقد انرژی غذایی می‌دانستند ولی با آگاهی از تركیبات و خواص مواد موجود در آنها به تدریج به مصرف روغن‌های نباتی روی آوردند و در بسیاری موارد آن را بر روغن حیوانی ترجیح دادند (فقیه ، 1379).

در كشور ما با توجه به فاصله روز افزون تولید داخلی دانه‌های روغنی با مصرف روغن و كنجاله كه معلول رشد مصرف سرانه از 5/2 كیلوگرم به 18 كیلوگرم و افزایش جمعیت از 20 میلیون نفر به 70 میلیون نفر از سال 1340 تا‌كنون می‌باشد منجر به تخصیص 30 درصد از ارز كالاهای اساسی (معادل 5/1 میلیارد دلار) به واردات دانه‌های روغنی و كنجاله گردیده است (بی نام ، 1384).

به این ترتیب در صورتی كه روند موجود ادامه یابد تنها 10-8 درصد از نیاز به دانه‌های روغنی از تولید داخل تأمین می‌گردد. برای تأمین روغن خوراكی جمعیت كشور كه در 10 سال آینده حدود 80 میلیون نفر برآورد می‌گردد با فرض مصرف سرانه فعلی 18-17 كیلوگرم باید سالانه در حدود 4/1-3/1 میلیون تن واردات دانه‌های روغنی داشته باشیم كه در صورت افزایش مصرف سرانه به 23 كیلوگرم و حضور روغن نباتی سالم در سبد غذایی خانوار، لزوم تأمین 7/1-6/1 میلیون تن دانه های روغنی بدیهی به نظر می‌رسد كه این امر با فرض حداقل 200 هزار تن تولید داخلی در نظر گرفته شده است به این ترتیب با در نظر گرفتن قیمت هزار دلار به ازاء هرتن روغن خوراكی در طی 10 تا 20 سال آینده حداقل نیاز به مصرف 5/1 تا 2 میلیارد دلار جهت واردات روغن خام خواهیم داشت. این امر درحالی است كه آمار فوق صرفاً مربوط به روغن خام می‌باشد و شامل كنجاله مورد نیاز نمی‌باشد (بی نام ، 1389).

با توجه به موارد ذكر شده، وزارت جهاد كشاورزی طرح 10 ساله خودكفایی دانه‌های روغنی (1392–1382) با هدف نیل به 000,078,1 هكتار سطح زیر كشت دانه‌های روغنی و 000,300,2 تن محصول (مجموع 5 دانه روغنی مورد نظر) جهت دستیابی به 73 درصد خودكفایی در تأمین روغن خوراكی را در دستور كار قرار داد (حافظیان زاده ، 1378).

اهمیت صنعتی كشت و تولید كلزا دركشور مربوط به تولید روغن آن می‌باشد كه پس از غلات دومین منبع غذایی انرژی زا برای مردم جهان می‌باشد. توسعه كشت ارقام مختلف كلزای پاییزه در كشور چنانچه با هدف تولید روغن بیشتر صورت پذیرد بایستی بر مبنای عملكرد روغن ارقام باشد و در این رابطه میزان عملكرد دانه به تنهایی قادر به تعیین این شاخص نخواهد بود (نبوی محلی ، 1376).

روغن‌های گیاهی از مهمترین منابع تأمین انرژی برای انسان به شمار می‌روند بطوریكه امروزه صنایع روغن كشی در سطح دنیا از اهمیت خاصی برخوردار است. افزایش مصرف روغن تا حدودی با ارتقاء سطح زندگی مردم جوامع مختلف در ارتباط است. كاشت دانه‌های روغنی از دیرباز بخش مهمی از كشاورزی کشورهای مختلف از جمله كشورهای بزرگ آسیایی مثل چین و هندوستان را تشكیل می‌داده است. دانه‌های روغنی پس از غلات منبع غذایی مردم جهان را تشكیل می‌دهند این محصولات علاوه بر دارا بودن ذخایر غنی اسیدهای چرب، حاوی پروتئین نیز می‌باشند(نبوی محلی ، 1376).

استفاده از پروتئینهای گیاهی به جای گوشت و نیز معرفی دانه‌های روغنی جدید مانند سویا و كلزا به بازارهای جهانی سبب اهمیت روز افزون این محصولات شده است. همگام با رشد جمعیت و بهبود سطح زندگی به خصوص در كشورهای در حال توسعه، تقاضا برای روغن‌ها و نیز پروتئین‌های گیاهی كه از محصولات فرعی دانه‌های روغنی می‌باشد افزایش یافته است و از این رو یكی از مهمترین مسائل مورد بحث دركشاورزی و صنعت كشورها به شمار می‌رود(نبوی محلی ، 1376).

گیاه كلزا به عنوان یكی از مهمترین گیاهان روغنی در سطح جهان مطرح است كه افزایش سطح كشت و تولید آن در 20 سال اخیر قابل مقایسه با سایر گیاهان روغنی نمی‌باشد هر‌چند در اوایل قرن بیستم به واسطه وجود اسیداروسیک در روغن و گلوكوزینولات دركنجاله‌، مصرف آن محدود گردیده ولی به تدریج با ایجاد ارقام دوصفر و سه‌صفر كه مقدار اسیداروسیك، گلوكوزینولات و فیبر آنها بر پایه 2 درصد و 30 میكرومول در هر گرم كنجاله تنظیم شده بود فصل تازه‌ای در تولید این گیاه گشوده شد (پیروزبخت ، 1375. کاظمی ، 1377. نبوی محلی ، 1376).

با گذشت زمان بر اهمیت و ارزش مصرف روغن كلزا افزوده شده است. بطوریكه امروزه متخصصان بهداشت مواد غذایی در كانادا مصرف روغن كلزا را به دلیل فراوانی اسیدهای چرب اشباع نشده برای بیماران قلبی توصیه می‌كنند(میر بلوک ، 1379).

كیفیت دانه كلزا تا حدود زیادی به میزان روغن آن بستگی دارد. دركل كلزا دارای حدود 40 درصد روغن نباتی بوده و كیفیت روغن در ارقام جدید بسیار مطلوب و به دلیل داشتن بیش از 60 درصد اسیداولئیک بهترین كیفیت روغن را داراست. درصد روغن گونه‌های مختلف تا حدی ممكن است تحت تأثیر شرایط محیطی قرار گیرد. عوامل محیطی حداقل به همان میزان عوامل ژنتیكی می‌تواند بر میزان روغن ارقام متعلق به یک گونه مؤثر باشد. از اینرو انتظار می‌رود كه تغذیه كلزا به عنوان یک عامل محیطی ویژه در تعیین میزان روغن اهمیت داشته باشد (میر بلوک ، 1379. نبوی محلی ، 1376).

تركیب اسیدهای چرب نقش مهمی در كیفیت روغن كلزا دارد و عوامل محیطی برعكس عوامل وراثتی، تأثیر كمی بر تركیب اسیدهای چرب دارند. روغن كلزا با نسبتهای بالای اسیداروسیک موجب لاغری حیوانات آزمایشگاهی و خوكها شده است. چنین جیره غذایی می‌تواند سبب مصرف غیر عادی چربی در عضلات قلب و ماهیچه‌های بدن همراه با تغییرات نامطلوبی در بافت میوكارد شود. در صورتی كه استفاده از روغن كلزا با حداقل اسیداروسیک این عوارض را درپی نخواهد داشت. روغن كلزا دارای اسیداروسیک اندك اساساً حاوی مقادیر زیاد اسیداولئیک می‌باشد ولی میزان اسیدلینولئیک آن نسبت به بسیاری از روغن‌های گیاهی بیشتر می‌باشد (احمدی و همکاران ، 1377).

روغن كلزا در مقایسه با روغن‌های حاصل از دانه‌های روغنی دیگر نظیر آفتابگردان، ذرت و سویا به دلیل دارا بودن اسیدهای چرب اشباع نشده و فاقد كلسترول از كیفیت تغذیه‌ای بالایی برخوردار است(آینه بند ، 1371).

در میان دانه‌های روغنی گیاه كلزا جایگاه ویژه‌ای دارد بطوریكه با داشتن متجاوز از 42 درصد روغن دانه میزان روغن آن از آفتابگردان، سویا، پنبه و گلرنگ بیشتر بوده و كیفیت روغن آن در ارقام جدید به دلیل دارا بودن بیش از 60 درصد اولئین  بهتر از سایر دانه‌های روغنی می‌باشد. كنجاله آن در ارقام جدید كیفیتی نزدیک به كنجاله سویا داشته و دارای 40 درصد پروتئین است. به این ترتیب زارع با كاشت هر هكتار كلزا درحدود 3 تن دانه از هر هكتار معادل تولید 1200 كیلوگرم روغن نباتی و 1650 كیلوگرم كنجاله برداشت می کند كه این امر در صورت كاشت سایر دانه‌های روغنی حاصل نمی‌گردد (سید احمدی و همکاران ، 1384).

علاوه بر موارد ذكر شده، كلزا قادر است در بسیاری از عرض‌های جغرافیایی بالا تا عرض‌های جغرافیایی پایین تر كشت شود بطوریكه وجود ارقام بهاره و پاییزه انعطاف مناسبی را برای آن در رابطه با اقلیم‌ها و مناطق مختلف آب و هوایی ایجاد نموده است(فقیه ، 1379).

در مجموع میتوان مزایای كشت كلزا را نسبت به سایر دانه‌های روغنی در موارد ذیل جستجو نمود:

– تولید روغن بیشتر با مصرف آب كمتر.

– قابلیت كشت پاییزه و عدم رقابت با محصولات زراعی كشت‌های بهاره و تابستانه.

– امكان كشت در شرایط دیم و زمین‌های آیش.

– قابلیت كاشت، داشت و برداشت با ادوات زراعی گندم و جو و بی‌نیازی به ماشین‌های زراعی خاص و سرمایه گذاری جدید برای خرید آنها.

– درآمد زایی بیشتر برای كشاورزان درمقایسه با كاشت غلات.

– جلوگیری از فرسایش خاك و شسته شدن ازت آن در فصل بارندگی.

– ایجاد اشتغال برای كشاورزان در زمستان و كاهش مهاجرت‌های فصلی روستاییان.

– كمك به تأمین سلامت مصرف‌كنندگان روغن‌های خوراكی (سورزنچی ، 1382).

1-2- فرضیه‌ها

• نوع و زمان مصرف عناصر کم مصرف یعنی محلول‌پاشی در هنگام خروج روزت و گلدهی باعث افزایش عملکرد می‌شود.

• دزهای مختلف کودهای آهن و روی بر عملکرد کلزا و بالا رفتن درصد روغن دانه تأثیر خواهند داشت.

• مصرف کودهای آهن و روی با هم اثر متقابل خواهند داشت.

1-3- اهدف

با توجه به اینکه عناصر در خاک تحت تأثیر عوامل خاکی و دیگر عوامل قرار می‌گیرند به فرمهایی تبدیل می‌شوند که غیر قابل جذب برای گیاه  می‌شوند، و گیاه به این عناصر نیاز دارد، لزوم استفاده از روش‌هایی که بتوان این عناصر را به گونه‌ای در اختیار گیاه قرار‌ داد که گیاه بتواند به راحتی از آن استفاده کند و چرخه زندگی خود را بدون هیچ کم و کاستی به پایان برساند را بیان می‌کند. بر اساس این مطالب اهداف زیر را میتوان در این تحقیق دنبال کرد:

1 –  شناخت تأثیر محلول پاشی کودهای آهن و روی بر عملکرد کلزا.

2 – شناخت تأثیر کود آهن و روی بر عملکرد روغن دانه کلزا.

3 – تعیین بهترین میزان دز مصرفی کود آهن و روی در کلزا.

1-4- مراکز پراکنش کلزا

گرچه مبدأ گونه‌های مختلف کلزا کاملاً روشن نیست. احتمال می‌رود گونه Brassica napus از تلاقی بین گونه‌های B.rapa  و B.oleracea به وجود آمده باشد. چون منشأ گونه اخیر از منطقه مدیترانه است، اعتقاد بر‌این است که گونه  B.napusباید از جنوب اروپا منشأ گرفته و از آنجا در اوایل قرن 18 به آسیا وارد شده باشد (داونی و رابلین،1989).

به نظر می‌رسد گونه B.rapa قدیمیترین گونه و بیشترین پراکنش را داشته باشد. این گونه لااقل در 2000 سال قبل در ناحیه‌ای که از غرب اروپا تا شرق چین و کره و از شمال نروژ تا شمال صحرا و هند امتداد داشته، یافت شده است (هرج،1976). بورخیل (بورخیل،1930به نقل از پراکاش،1980)پیشنهاد کرده است که مبدأ گونه B.rapa جایی در اروپا بوده که در آنجا ابتدا به فرم دو ساله وجود داشته و بعدها فرم یکساله

 سطح زیر کشت گندم دیم در استان فارس حدود 000/100 هکتار است که به دلیل وقوع خشکسالی های اخیر، نه تنها از وسعت آن کاسته شده بلکه میانگین عملکرد گندم نیز به کمتر از یک تن در هکتار کاهش یافته است(اداره آمار و اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی،1387).

 منطقه کازرون – که این تحقیق در آن انجام شده است- دارای میانگین بارندگی دراز مدت سالانه 500 میلی متر است که بخش عمده ای از اراضی دیم را به خود اختصاص داده است.خاک های موجود در اراضی دیم استان دارای طبیعت آهکی (دارای بیش از 40 درصد کربنات کلسیم) بوده و از نظر مقدار ماده آلی و عناصر غذایی اصلی فقیر هستند.برای نیل به افزایش عملکرد گندم دیم و نیز امنیت غذایی جامعه، باروری محصول امری اجتناب ناپذیر است. امروزه یکی از روش های باروری محصول تأمین نمودن عناصر غذایی اصلی و عناصر کم مصرف مورد نیاز گندم جهت حصول رشد و نمو بهینه آن است. ولی به دلیل محدودیت های خاک دیمزارهای استان نظیرpH بالا، پایین بودن ماده آلی خاک، کمبود رطوبت، کاربرد کودهای شیمیایی محتوی عناصر پر مصرف و کم مصرف با اشکالاتی همراه است. مثلاً عناصر کم مصرف بعد از افزوده شدن به این خاک ها به شکل های غیر قابل جذب برای ریشه تبدیل می شوند.

  از طرف دیگر اگر چه گزارشات متعددی در زمینه تأثیر کاربرد کودهای محتوی عناصر کم مصرف آهن و روی بر روی عملکرد و اجزاء عملکرد گندم آبی در داخل کشور ارائه شده است، با این وجود نمی توان از این نتایج برای شرایط دیم استفاده نمود. چون شرایط رطوبتی خاک دیم زارها فقط به باران متکی است و پراکنش باران نیز در این مناطق یکنواخت نیست. بنابراین هدف از این تحقیق بررسی تأثیر کاربرد کلات آهن (با نشان تجارتی برکسیل آهن) و کلات روی (با نشان تجارتی لیبریل روی) به صورت محلول پاشی در مراحل ساقه    دهی و خوشه دهی بود تا به کمک نتایج حاصله بتوان تأثیر هر یک از این عناصر را به تنهایی یا تأثیر متقابل کاربرد توأم هر دو عنصر را بر روی عملکرد و اجزاء عملکرد گندم دیم رقم چمران بررسی نمود و سطح بهینه این دو کلات که به حداکثر عملکرد دانه منجر می شود را معرفی نمود.

1-1 – اهداف تحقیق

 1- بررسی تاثیر کاربرد کلات های آهن و روی به صورت محلول پاشی در شرایط دیم          (میزان رطوبت نسبی کم هوا و خشکی نیمرخ خاک) بر روی عملکرد و اجزاء عملکرد گندم

2- بررسی تاثیر کاربرد هر یک از سطوح کلاتهای آهن یا روی بر عملکرد و اجزاء عملکرد گندم دیم

3- بررسی تاثیر متقابل کاربرد کلاتهای آهن و روی بر عملکرد و اجزاء عملکرد گندم دیم

 1-2- فرضیه ها

1- کاربرد محلولپاشی توام کلاتهای روی و آهن تاثیر منفی بر صفات كمی وكیفی گندم دیم نخواهد داشت.

2- کاربرد توام محلول پاشی کلاتهای آهن روی در دو مرحله رویشی گندم می تواند بر عملکرد و اجزاء آن با تشریک مساعی اثر رشد یابنده (synergism ) داشته باشد.

  1 -3-  مبداء گندم

 گندم گیاهی است که در همه سرزمین های معتدل می روید.این گیاه از دوران کهن پیش از تاریخ شناخته شده ولی خاستگاه آن تا کنون به طور کامل روشن نشده است. واویلف،خاستگاه گندم را منحصر به یک محل نمی داند،بلکه معتقد است که گندم چند مبداء دارد. از کاوشهای باستانی نیز برمی آید که گندم از شش هزار سال پیش شناخته شده و انسان آنرا برای خوراک خود گرد آوری و کم و بیش با کشت و برداشت آن آشنایی پیدا کرده است.  گندم گیاهی است یکساله،از گروه تک لپه ها[1] و از جنس تریتیکوم[2]،گونه های بسیار خودرو و پرورش یافته دارد.گونه های خودروی آن بیشتر علف هرز بوده و ارزش خوراکی چندانی ندارد(اهدائی،1365).

 1- 4- گیاه شناسی گندم

گندم از تیره غلات گرامینه[3] و جنس تریتیکوم و دارای گونه های زیادی است که مهمترین گونه زراعی آن (Triticum  aestivum)   یا (Triticum  vulgare)است و به گندم نانوایی نیز موسوم است. این گندم شامل رقم های بی شمار زراعی است که در شرایط اقلیمی متفاوت در ایران و سراسر جهان کشت می شود(نور محمدی و همکاران،1367).

1-5- رده بندی ژنتیکی گندم

1 -5-1-گندم دیپلوئید[4] تعداد کروموزوم آنها 14=n2  می باشد و تنها گونه زراعی این گروه Triticum monococum  می باشد و دارای محور سنبله محکمتری نسبت به اجداد وحشی خود می باشد. در خاکهای نامرغوب به خوبی رشد میکند . بلندی آن70 سانتیمتر است و بیشتر به مصرف خوراک دام میرسد. (کاظمی اربط،1374).

1-5-2- گندم تتراپلوئید[5]، که تعداد کروموزوم های  آن 28=n2 است که شامل گندم دوروم[6] است. این گندم دارای دانه های سرخ یا كهربایی زرد و سفید رنگ است . دانه ها اغلب شیشه ای بوده (نشاسته سخت) گلوتن دانه  خیلی زیاد و نشاسته آن كم است. در اصفهان، كردستان و آذربایجان كشت می شود. از دوران قدیم، آنرادر خاکهای کویری اسپانیا، الجزایر، ایران، هند و روسیه می کاشته اند. از روسیه به آمریکا برده شد. تحمل آن در برابر باد و بارندگی کم،بسیار است.از آرد آن برای ماکارانی استفاده می شود(کاظمی اربط،1374).

1-5-3-گندم هگزاپلوئید[7]،دارای 42=n2 کروموزوم است و به گندم های Sativum موسومند. این گندم ها دارای انواع زراعی پوشینه دار و زراعی بدون پوشینه هستند. بخشی ازمهم ترین گندم های این گروه عبارتند ازaestivum  Triricum =  T.vulgare (گندم نانوائی)،   T.compactum  (گندم سفت). گندم گروه هگزا پلوئید دارای سه ژنوم  می باشد كه  ژنوم A  از  T.monococcum ، ژنوم  B از T.turgidum و ژنوم D  از یک علف چمنی دیپلوئید از جنس T.tauschii  ( Aegilops squarrosa)  منشاء گرفته اند(کوچکی،1376).

1-6- سطح زیر کشت و تولید گندم در ایران و استان فارس

 سطح زیر کشت گندم در ایران حدود5/6 میلیون هکتار و تولید آن حدود 12-11 میلیون تن می باشد.از کل اراضی تحت کشت گندم در کشور،36 درصد گندم آبی و 64 درصد گندم دیم را تشکیل می دهد. حدود 000/100 هکتار از اراضی زراعی استان فارس به کشت گندم دیم اختصاص می یابد، و به سبب بروز خشکسالی های اخیر، از وسعت کشت گندم و نیز عملکرد آن در واحد سطح کاسته شده است. خاک دیم زارهای استان فارس اغلب آهکی [8] است. و به دلیل مقدار زیاد کربنات کلسیم (CaCo3) دارای واکنش قلیایی (pH>7) هستند. وجود pH بالا سبب می شود که افزودن کودهای شیمیایی محتوی آهن و روی به زمین برای گیاه موثر واقع نشود، یعنی عناصر آهن و روی موجود در کودها به شکل های غیر قابل استفاده ریشه گیاه درآیند. در حقیقت هم تحرک و هم قابلیت حل دو عنصر آهن و روی کاهش می یابد(ملکوتی،1383).

1-7- تاثیر آهن در تغذیه گندم

1-7-1- نقش آهن در گیاه

 آهن با نماد شیمیایی (Fe)، یک عنصر غذایی لازم برای گیاه محسوب می شود. بارزترین نقش آهن، شرکت کردن آن در نظام های آنزیمی درون گیاه است که در آن ها “هِم” (Haem) و “هِمین” (Haemin) به عنوان گروهای پروستتیک عمل می کنند. آهن در سنتز پروتئین های ” هم ” مثل (لگ هموگلوبین، هم كاتاز-پراكسیداز) و پروتئین های غیر “هم” مثل سیتوكروم ها كه در انتقال الكترون ها در میتوكندری و كلرو پلاست نقش دارند، دخالت دارد در اینجا، آهن نقشی شبیه به نقش منیزیم (Mg) در ساختمان یورفیرین کلروفیل بازی می کند. رنگدانه های هِم، اگر چه در متابولیسم (سوخت و ساز) بسیار مهم هستند با این حال فقط 01/0 درصد کل آهن موجود در برگ های گیاه را تشکیل می دهند. بقیه آهن به صورت فسفر پروتئین فریک به نام فیتوفریتین ذخیره می شود. فیتوفریتین یک نوع ذخیره آهن است که توسط پلاستیدهای در حال رشد به مصرف نیاز فتوسنتزی می رسد. حالت دیگر آهن که در کلروپلاست یافت می شود به نام فرودوکسین است که یک پروتئین آهن غیر هِم (Haem) است که با انتقال الکترون ها در فرایندهای اکسایش-کاهش شرکت[9] می کند. بین مقدار آهن و مقدار کلروفیل برگ، همبستگی مناسبی وجود دارد و گیاهانی که از آهن کافی برخوردار هستند، کلروفیل بیشتری دارند (لیندسی، 1974 ؛ منگل و کرکبی، 1987).

1-7-2- مقدار آهن در خاک و گیاه

 عنصر آهن، 5 درصد پوسته زمین را تشکیل می دهد. انواع مواد معدنی  آهن دار شامل سیلیکات های فرومنیزیم نظیر اُولوین، اُژیت، هورنبلند و بیوتیت است. در خاک های رسوبی، اکسیدهای آهن و سیدریت یا کربنات فرو FeCo3 معمول ترین انواع کانی های اولیه به شمار می آیند. مقدار کل آهن خاک تقریباً 2 درصد یا برابر 000/20 میلی گرم در کیلوگرم خاک است. اما عرضه آهن از این مواد به طرف ریشه گیاه به قابلیت انحلال این مواد در خاک وابسته است. پس بین قابلیت جذب آهن و قابلیت انحلال آن رابطه معنی داری وجود دارد.

 از طرفی واکنش محلول خاک یا  pH تأثیر زیادی بر قابلیت انحلال کانی های آهن دار خاک دارد. برای این که جریان توده ای [10] محلول خاک بتواند آهن کافی را در اختیار ریشه گیاه قرار دهد، بایستی انحلال پذیری آهن کل بالا باشد که این پدیده فقط، در pH برابر 3 امکان پذیر است. با افزایش pH محلول خاک از 3 به 4، فقط یک درصد نیاز گیاه به آهن تأمین می شود. بنابراین با در نظر گرفتن سطوح pH حاکم در خاک های مناطق خشک و نیمه خشک و حرکت آهن در محلول خاک به صورت پخش[11] مقدار آهن معدنی خیلی پایین تر از میزان آهن مورد نیاز گیاهان است. (چاپمن و همکاران، 1971).  به طور كلی آهن در خاك های قلیایی به صورت هیدرواكسید آهن و یا به صورت فسفا ت آهن رسوب یافته و برای گیاه غیر قابل جذب می گردد. به این صورت علایم كمبود می تواند در گیاه ظاهر گردد، چون آهن قابل جذب، از دسترس گیاه خارج شده است. برای جلوگیری از بروز علایم كمبود ، نمك های آهن را باید به كرات به محیط اضافه كرد. البته دانشمندان به این موضوع پی برده اند كه اگر آهن را به همراه اسید سیتریک یا اسید تارتاریک به محیط گیاه اضافه كنند، این مواد از رسوب آهن در محیط جلوگیری می كنند. این تركیبات اسیدی را عامل كلاته كننده (Chelating agents) می نامند، البته آنها با كاتیون هایی مثل آهن و كلسیم، كمپلكس محلول تشكیل می دهند در محلول های غذایی مدرن از اتیلن دی آمین تترااستیک اسید (EDTA) یا  دی اتیلن تری آمین پنتااستیک اسید (DTPA) یا اسید پنتیک به عنوان عامل كلاته كننده استفاده می كنند. استفاده مكرر از تركیبات معدنی آهن و یا استفاده ار كلاته های ذكر شده در شرایط دیم در فصل بهار كه هوا گرم بوده و رشد و نمو  گیاه سریع می باشد، به كارگیری آنها در شرایط دیم، در زمین های خشك،  بجز در شرایط استثنایی تقریبأٌ غیر ممكن می باشد. از این رو بهترین راه برای برطرف كردن كمبود آهن محلول پاشی بر روی برگ گیاه می باشد.(سیخون،2003).

مقدار آهن در بافت های سبز گیاه در مقایسه با مقدار عناصر پر مصرف پایین و به طور معمول در حد 100 میلی گرم در کیلوگرم ماده خشک است. مقدار آهن در دانه غلات اغلب از این مقدار نیز کمتر است به طوری که برای دانه گندم در حدود 64-20 میلی گرم در کیلوگرم دانه است (فروسارد و همکاران، 2000). به این ترتیب کل مقدار آهن خاک معمولاً بیش از نیازهای گیاه است (منگل و کرکبی، 1987)، ولی به دلیل قابلیت حل پایین کانی های آهن دار قادر به تأمین نیاز گیاهان از جمله گندم نیست.

1-7-3- کلات های آهن

کودهای شیمیایی آهن دار، مدتی پس از قرار گرفتن در خاك به شکل غیر قابل جذب برای گیاه تبدیل می شوند. چون قابل استفاده شدن عناصر کم مصرف نظیر آهن و روی در خاک های آهکی به سبب بالا بودن pH محلول خاک کاهش می یابد، امكان كود دهی از طریق خاك خشك، در كشت های دیم گندم پس از فصل بارندگی با محدودیت زیادی روبرو می باشد، از این رو استفاده  از کودهای عناصر یاد شده از طریق محلول پاشی بر روی برگ تنها راه بر طرف كردن احتیاج های گیاه می باشد. باید متذكر شد كه استفاده از تركیبات كلات آهن در محلول پاشی، دارای مزیت های زیادی نسبت به تركیبات معدنی این عنصر می باشد. کلات آهن، ترکیب کمپلكس آلی حاوی فلز آهن می باشد.در حقیقت، بنیان آلی کلات، دارای تعدادی پیوند کوالانتی است که کاتیون آهن را در خود نگه داشته است و نتیجه این پیوند یک ساختار حلقوی خیلی قوی است (منگل و کرکبی، 1987). کلات هایی که در خاک های آهکی به کار برده می شوند، به میزان کمتری تحت تأثیر شرایط نامطلوب خاک نظیر غلظت زیاد یون های Ca2+، HCo3-، POH3 و pH بالا و یا هیدرولیز میکروبی قرار می گیرند ساز و کارهای لازم در جذب عناصر کلات شده مانند آهن و روی توسط گیاه به طور کامل روشن نشده است و نیاز به مطالعه بیشتری دارد. با این وجود معلوم شده است که عامل کلات کننده و کاتیون فلزی همراه آن به یک میزان جذب ریشه ها نمی شوند. چنان چه pH محلول خاک اطراف ریشه ها بالا باشد، برخی از عوامل کلات کننده در محلول اطراف ریشه باقی مانده، در حالی که کاتیون فلزی آن جذب ریشه می شود                      (کانترا و همکاران، 2002).

مصرف کلات ها جهت مرتفع کردن کمبود آهن از اوایل دهه 1950 میلادی آغاز شد و با تولید و معرفی فرآورده های مختلف، کاربرد آن افزایش یافت. کارکرد این کلات ها در شرایط مختلف شیمیایی و گیاهی با بهره گرفتن از روش های مختلف آزمایش شده است. کلات های آهن مصنوعی برای جذب گیاه کاملاً موثر هستند و براساس پایداری شان در خاک، حلالیت در آب، توانایی جذب شدن به ریشه گیاه و تناسب آن ها برای محلول پاشی بر روی شاخ و  برگ یا مصرف در خاک توصیف می شوند. این خصوصیات براساس شرایط خاک و خواص آن ها برای محصولات مختلف استوار است (میر سید حسینی و همکاران، 2008). 

براساس گزارش های موجود، کاربرد کلات آهن (Fe-EDDHA) در خاک های آهکی، موجب افزایش غلظت آهن در اندام های گیاه شده است. حلالیت آهن در خاک به pH محلول خاک وابسته است و در محدوده 5/8-4/7= pH ، حلالیت آهن، حداقل است (منگل و کرکبی، 1987). پس در خاک های آهکی ایران، کلات های آهن با ثبات و پایداری بیشتر جهت تأمین نیاز آهن محصولات گیاهی مختلف لازم است. نتایج حاصل از خوابانیدن[12] مخلوط خاک و کلات آهن در شرایط دمائی و رطوبتی مطلوب نشان داد که کارایی این ترکیبات آلی از نظر جذب توسط گیاه به اثرات متقابل آنها با ذرات خاک و یا رها شدن فلز آهن از عامل کلات کننده مربوط است    (میرسید حسینی و همکاران،2008).

نتایج حاصل از آزمایش های انجام شده در ارتباط با مقادیر واقعی محتوی آهن در کلات های تولیدی و مقادیر مندرج در بروشورهای این محصولات، نشان داد که این دو با یکدیگر تفاوت دارند. به تعبیر دیگر، ارزیابی صحیح کفایت آهن یک کلات جهت برطرف کردن کلروز آهن[13]، نیاز به وضعیت تغذیه ای آهن گیاه مورد بررسی طی دوره معالجه دارد. بهترین روش برای تشخیص کمبود عناصر غذایی در گیاه، تجزیه مقدار آن عنصر در برگ ها است (سیخون، 2003).

خواص فیزیکو – شیمیایی کودهای آلی به ویژه کلات های آهن، از طریق آزمون های استاندارد تعیین می شود و معمولاً به وسیله ی بروشورهایی به همراه محصول عرضه می شود. این اطلاعات اگر چه در انتخاب و استفاده از کودهای مصنوعی سودمند است، اما برای مقایسات کیفی و زراعی، کافی نیستند. به همین دلیل انجام آزمایش های زراعی و کنترل کیفیت آن ها در خاک یا با روش محلول پاشی بر روی شاخ

استفاده از فاضلاب به عنوان یک منبع غذایی گیاهی در تولیدات زراعی و یا به منظور حاصلخیزکردن خاک‌ها ازقدیم الایام در برخی نواحی آسیاه معمول بوده است. اما اطلاعات مدون در این زمینه و بخصوص در مورد کاربرد پساب در کشاورزی مربوطه به سال 1351 در بنزولای آلمان (جی هارد؛1959 و روچینگ، 1911) و سال 1650 در ایدرن بورف اسکاتلند است (استنبرینگ، 1975). با توسعه روش‌های تصفیه فاضلاب، توجه به استفاده از پساب حاصله از تصفیه خانه‌ها در کشاورزی افزایش پیدا کرد (چک، 1966). بخصوص این که برخی از متخصصان براین باورند که بهترین روش برای دفع پساب پخش آن در اراضی کشاورزی است. زیرا با این روش چرخه مواد غذایی تکمیل شده و عناصری که در اثر زراعت از خاک خارج شده است دوباره به آن بازگردانده می‌شود (چک، 1964)، از طرف دیگر وارد ساختن پساب به خاک خطر آلودگی محیط و بخصوص رودخانه را نیز کاهش می‌دهد (ادن و همکاران، 1977). بنابراین ایده اولیه استفاده از پساب در کشاورزی به دو دلیل عمده شکل گرفت که عبارتند از: 1) جلوگیری از آلوده شدن رودخانه‌ها 2) استفاده از مواد غذایی موجود در آن برای زراعت. بتدریج موضوع حفاظت آب و استفاده مجدد از آن در مناطق کم آب نیز به آن اضافه شد. گرچه این سه دلیل هنوز هم به قوت خود باقی می‌باشند اما پیشرفت‌های علمی، ملاحظات اقتصادی و بخصوص تجاربی که تا به حال کسب شده است در پاره‌ای موارد مشوق مردم در استفاده از پساب برای زراعت و در مواردی مانع از کاربرد آن می‌باشند. از اواخر سال 1800 و اوایل قرن حاضر استفاده از پساب بتدریج در بسیاری از کشورهای اروپا گسترش پیدا کرد. گیاهان بقولات در توسعه کشاورزی دنیای جدید خیلی زود ظاهر شده‌اند و از قدیمی‌ترین نباتاتی هستند که مورد کشت و کار انسان قرار گرفته‌اند (مجنون حسینی، 1372). در بین حبوبات از نظر سطح زیر کشت و ارزش اقتصادی مقام اول متعلق به لوبیاست (کوچکی و بنایان اول، 1383). این گیاه 7-4 هزار سال قبل از میلاد مسیح در مکزیک و بین یک هزار تا سه هزار سال قبل از میلاد توسط بومیان آمریکای غربی کشت و کار می‌شده است و با کشف قاره آمریکا زراعت لوبیا در دنیا گسترش یافت (مجنون حسینی، 1372 ). لوبیا یکی از حبوبات عمده در دنیا محسوب می‌شود که دارای 25-20 درصد پروتئین و 56-50 درصد کربوهیدرات است و در بسیاری از کشورهای در حال توسعه به عنوان یکی از منابع مهم پروتئین گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد (مجنون حسینی، 1372 ). لوبیا دارای رشد محدودی است و به مجرد ظاهر شدن گل‌ها بر روی ساقه، رشد آن متوقف می‌شود. کشت لوبیا در مناطق گرمسیر و پر باران مناسب نبود. ولی در مناطق گرم و معتدل با مقدار بارندگی متوسط می‌توان اقدام به کشت آن نمود (مجنون حسینی، 1372). تمام گونه‌های لوبیا متعلق به دو جنس عمده است. جنس Phaseolus که شامل گونه‌های بذر درشت آمریکایی است و جنس vigna که شامل گونه‌های بذر ریز آسیایی است. گونه‌های آمریکایی، بومی آمریکا و گونه‌های آسیایی بومی جنوب آسیا هستند، گونه‌های آمریکایی، دارای غلاف‌هایی پهن با نوک بلند بود. و دارای تعداد محدودی بذر در هر غلاف (4 تا 8 عدد) اما بذرها درشت می‌باشند. گونه‌های آسیایی دارای غلاف‌های کوچک (حداکثر به طول 10 سانتیمتر) و استوآن‌ های هستند. در داخل هر غلاف تعداد زیادی بذر (تقریباً 20 عدد) وجود دارد (کوچکی و بنایان اول، 1383).

1-2- ضرورت اجرای آزمایش

پس از غلات، حبوبات دومین منبع مهم غذایی بشر است. یکی از مهمترین حبوبات در جهان لوبیاست و از لحاظ سطح زیر کشت در بین حبوبات مقام اول را دارد (کوچکی و بنایان اول، 1383). از دیدگاه کارشناسان تولیدات کشاورزی، افزایش تولید غذا تنها راه حل مشکل گرسنگی است و به‌ ویژه در کشورهای در حال توسعه، لازم به سرمایه‌گذاری بیشتر در امر تولید غذا می‌باشد. چنانچه قرار باشد عرضه غذا به صورت کنونی انجام شود، این کشورها می‌بایست طی 30 سال آینده حداقل 60 درصد به تولیدات کشاورزی خود بیافزایند. افزایش جمعیت جهان با نرخ 7/1 درصد نشان داده که سالانه بیش از 90 میلیون نفر به مصرف‌کنندگان محصولات کشاورزی در جهان افزوده می‌شود. بر این اساس تولید غذا میبایست به طور مداوم افزایش یابد تا از کمبودهای غذایی جلوگیری گردد. طی سال‌های گذشته، بازدهی محصولات کشاورزی به طور چشم‌گیری افزایش یافته است. این افزایش مدیون عوامل مختلف از جمله روش های مناسب مدیریت مزرعه، نظامهای تولیدی، کاربرد فنون جدید مبارزه با آفات و بیماری‌ها و استفاده بهینه از آب بوده است. در نواحی خشک و نیمه خشک مانند ایران، یکی از عوامل بسیار مهم در افزایش بازدهی محصول، تأمین آب مورد نیاز گیاه در یک نظام پایدار میباشد. آب یکی از منابعی است که در تولید محصولات کشاورزی نقش مهمی را بازی می‌کند و در صورتی که به طور صحیح مدیریت نشود عامل محدودکننده تولید پایدار در مناطق خشک خواهد بود. با توجه به خشکسالی‌های اخیر و برداشت بی رویه از منابع آب‌های زیر زمینی، در آینده‌ای نه چندان دور اکثر قنوات، چشمه‌ها و چاه‌ها خشک خواهند شد. لذا دو راه حل برای چاره‌جویی موارد یاد شده پیش رو قرار دارد. 1. کاهش سطح زیر کشت 2. استفاده بهینه از منابع آبی و به‌کارگیری منابع غیر متعارف آب. کاهش سطح زیر کشت از نظر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی با توجه به بحران جمعیت دارای عوارض گسترده‌ای است. بنابراین جهت پایداری تولید راه حل دوم منطقی میباشد. خشک‌سالی‌هایی که ظرف سال‌های اخیر به وقوع پیوسته، موجب شده تا منابع موجود آب شیرین به ویژه در مناطق خشک دچار نقصان گردد. در کشور ما برداشت آب از منابع آب زیرزمینی در مقایسه با سایر کشورها به مراتب بیشتر بوده و هم اکنون در شرایطی هستیم که از لحاظ منابع آب شیرین کمبود داریم و در دراز مدت، بحران منابع آب به صورت یک مساله جدی مطرح خواهد شد. از سوی دیگر افزایش جمعیت به ویژه در مناطق شهری، باعث تولید حجم بالایی از پساب فاضلاب می‌گردد که با روند فصلی دفع فاضلاب، مشکلات زیست محیطی فراوانی را در اطراف این نقاط ایجاد خواهد نمود. بنابراین توجه به منابع غیرمتعارف آب از جمله استفاده از آب فاضلاب تصفیه شهری یک ضرورت اجتناب ناپذیر می‌باشد و لازم است با انجام آزمایشات لازم در خصوص چگونگی استفاده از این منابع آبی جهت حفظ محیط زیست، ذخیره منابع آب‌های زیر زمینی و دستیابی به توسعه پایدار گام برداشت. استفاده از پساب فاضلاب شهری به عنوان یکی از منابع غیر متعارف آب، در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. بهترین شیوه دفع آب فاضلاب، پس ازانجام مراحل تصفیه، به‌جای آزادسازی آن در رودخانه‌ها و آلودگی محیط زیست، کاربرد آن در کشاورزی است. لوبیا از خانواده حبوبات كه در بعضی فرهنگ‌ها به ‌عنوان گوشت فقرا شناخته شده و یکی از گیاهان مهم زراعی دنیا بوده و تاکنون تحقیقات کمی در زمینه اثرات پساب بر روی رشد این گیاه صورت گرفته است که ضرورت مطالعه آن در ایران با توجه به نقش تغذیه‌ای آن حائز اهمیت است. از آنجائی ‌كه لوبیا از جمله محصولات مهمی است كه در یاسوج کشت میگردد و آب مصرفی و مورد نیاز آن بسیار زیاد و در سال‌های اخیر منابع آبی به‌ دلیل خشكسالی‌های پی در پی كاهش یافته، لذا با توجه به وجود یک واحد تصفیه خانه فاضلاب شهری در منطقه یاسوج، ضروری است تحقیقات لازم در خصوص چگونگی استفاده از آب فاضلاب در امر آبیاری مزارع لوبیا انجام تا در صورت موفقیت آمیز بودن این موضوع، در خصوص تأمین بخشی از آب مورد نیاز مزارع از طریق پساب فاضلاب شهری اقدام و این امر در سطح وسیع اجرا گردد. (کوچکی و بنایان اول، 1383).

13- فرضیه‌ها

آبیاری با پساب فاضلاب شهری اثر معنیداری بر رشد ارقام لوبیا دارد.

1. استفاده از آب فاضلاب تصفیه شهری در آبیاری لوبیا باعث افزایش عملكرد دانه می‌گردد.

1. به‌کارگیری آب فاضلاب جهت آبیاری مزارع لوبیا باعث افزایش عملكرد بیولوژیكی می‌گردد.

1. ارقام مختلف لوبیا عکس العمل متفاوتی نسبت به استفاده از پساب فاضلاب شهری دارند.

1-4– اهداف

بررسی و مقایسه اثر پساب فاضلاب شهری بر رشد دو رقم لوبیا.

1. تعیین عکس العمل دو رقم لوبیا از نظر استفاده از آب فاضلاب جهت نیل به حداکثر عملکرد دانه.

1. بررسی اثر آب فاضلاب شهری بر ارقام لوبیا جهت نیل به حداكثر عملكرد بیولوژیكی

1. بررسی اثر استفاده از آب فاضلاب در جهت كاهش یا عدم استفاده از کودهای شیمیائی.

1-5 – تاریخچه کشت و پیدایش لوبیا

یادداشت‌های تاریخی نشان می‌دهند که کشت لگوم‌ها از حدود 6 هزار سال قبل شروع شده است. قدمت ارقام پاکوتاه لوبیا به سن مجسمه برنز بر می‌گردد (میرشکاری، 1380). مبدأ لوبیا معمولی احتمالاً قسمت‌های حاره آمریکای جنوبی در مکزیک و گواتمالا است. واویلوف با توجه به تغییرات ژنتیکی زیادی که در آمریکای مرکزی و جنوب مکزیک یافت شده این منطقه را مبدأ لوبیا می داند. لوبیا 7-4 هزار سال قبل از میلاد مسیح در مکزیک و بین یک هزار تا سه هزار سال قبل از میلاد توسط بومیان آمریکای غربی کشت و کار می‌شده است و با کشف قاره آمریکا زراعت لوبیا در دنیا گسترش یافت. در قرن 16 لوبیا به اروپا آورده شد. بعداً توسط اسپانیائی‌ها و پرتغالی‌ها به انگلستان و از آن جا به افریقا و سایر نقاط دنیای قدیم برده شده است. و هم اکنون نیز در سطح گسترده بصورت کشت آبی (فاریاب)، در مناطق مدیترآن‌ های کشت می‌شود. لوبیا یکی از حبوبات عمده در دنیا محسوب می‌شود که دارای 25-20 درصد پروتئین و 56-50 درصد کربوهیدرات است و در بسیاری از کشورهای در حال توسعه به عنوان یکی از منابع مهم پروتئین گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد (مجنون حسینی، 1372). سطح زیر کشت آن در سال 1369 در دنیا بالغ بر 27 میلیون هکتار بوده که با عملکردی معادل 568 کیلوگرم در هکتار مجموعاً 5/15 میلیون تن تولید دارد. برزیل، هندوستان، مکزیک و ایالات متحده آمریکا از تولید کنندگان عمده این محصول می‌باشند. آسیا و آمریکا به ترتیب با بیش از 40 و 30 درصد بالاترین سطح زیر کشت را بخود اختصاص داده‌اند. سطح زیر کشت لوبیا در آفریقا (5/2 میلیون هکتار) و اروپا (2 میلیون هکتار) چشمگیر نیست. سطح زیر کشت لوبیا در برزیل بیش از 4، مکزیک 5/1، بوراندی 3/0 و یوگسلاوی سابق 4/0 میلیون هکتار می‌باشد (مجنون حسینی، 1372).

1-6- تولید لوبیا در مناطق مختلف جهان

طبق آمار منتشر شده FAO در سال 2004سطح زیر کشت کل گیاهان بقولات که به منظور تولید دانه کاشته می‌شوند حدود 18 میلیون هکتار (13 درصد سطح زیر کشت کل غلات) و محصول آن‌ ها بین 43 تا 44 میلیون تن است. پس از جنگ جهانی دوم سطح زیر کشت و تولید بذر حبوبات همسان با غلات افزایش نیافت. برای مثال در طی چند سال پس از جنگ جهانی، تولید گندم و برنج دو برابر شد (از 315 میلیون به 647 میلیون تن رسید)، حال آن که حبوبات تنها 26 درصد افزایش یافتند. اما اضافه تولید گیاهان به دلیل افزایش سطح زیر کشت آن‌ ها بود. از سال 1945 به بعد، سطح زیر کشت جهانی لوبیا تقریباً دو برابر شده است (از 12 به 23 میلیون هکتار افزایش یافته) و تولید دانه از 7 به 11 میلیون تن رسیده است. بزرگ‌ترین کشورهای تولید کننده لوبیا در آسیا، چین، هندوستان، سریلانکا، پاکستان، برمه، ویتنام و تایلند و در آمریکا، برزیل و مکزیک است و 75 درصد سطح زیر کشت کل جهان در این دو قاره قرار دارد. 80 درصد تولید بذر نیز در این مناطق متمرکز شده است. سطح زیر کشت لوبیا در آفریقا (تانزانیا، بروندی، زئیر، اتیوپی، الجزایر) بالغ بر 5/2 میلیون هکتار است و تقریباً 3 میلیون هکتار از زمین‌های اروپا مخصوصاً ایالات بالکان، رومانی، یوگسلاوی و بلغارستان زیر کشت لوبیا است (کوچکی و بنایان اول، 1383).

در کشور ما طبق آمار وزارت جهاد کشاورزی در سال 88-1387، سطح کل زیر کشت حبوبات 868756 هکتار بوده است که از این لحاظ استان کرمانشاه با 95/15 درصد رتبه اول و استان بوشهر با 0% رتبه آخر را به خود اختصاص داده اند. میزان کل تولید حبوبات کشور 507717 تن است که استان فارس با