دو‌پایه[4]، دگرگشن[5] و همیشه سبز[6] بلند است که متعلق به خانواده آراکاسه[7] می‌باشد (اسلام و همکاران[8]، 2011). این خانواده ۲۰۰ جنس و 2۵۰۰ گونه دارد (فاو[9]، 2008). نخل خرما به دلیل سازگاری و تحمل طبیعی بالا با شرایط نامساعد محیطی از قبیل خشکی، شوری و درجه حرارت بالا نقش اقتصادی و اجتماعی مهمی در مناطق بیابانی خاور‌میانه و شمال آفریقا را داراست (باکیت و همکاران[10]، 2008). به طوری که تقریباً 95 درصد از خرمای تولیدی کل جهان در خاور‌میانه تولید می‌شود (اسلام و همکاران، 2011).

براساس شواهد باستان شناسی قدمت کشت نخل خرما در ایران بیش از هفت هزار سال پیش می‌رسد که از بین‌النهرین منشاء گرفته است (وریگلی[11]، 1995). تعداد کل درختان نخل در جهان 105 میلیون و مساحتی حدود 800 هزار هکتار را می‌پوشاند (جین[12]، 2007). در حال حاضر خرما در پنج قاره دنیا و در بیش از ۳۴ کشور کشت و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. بیش از نیمی از خاک کشور ایران مستعد کشت و پرورش خرما می‌باشد. در حال حاضر، 21 درصد خرمای جهان از ایران تأمین می‌شود. در سال 1388، ایران با حدود 253 هزار هکتار سطح زیر کشت و با تولیدی بالغ بر 105400 تن، از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان خرما در دنیا بوده است و از نظر سطح زیر کشت بعد از امارات متحده عربی و از نظر تولید بعد از کشور مصر در رتبه دوم جهانی قرار داشت (فاو، 2009) که از این سطح 84 درصد را درختان بارور و 16 درصد را درختان غیر بارور یا نهال تشکیل می‌دهند.

2-1 بیان مسأله

خرما گیاهیست دو‌پایه که پایه‌های نر و ماده آن به صورت مجزا هستند. اما تا زمان گلدهی از همدیگر قابل تفکیک نیستند. نخل خرمای ماده پس از 5-3 سال به ثمر می‌نشیند و به طور کامل در 12 سالگی بالغ می‌شوند (جین، 2006). تکثیر خرما از طریق جنسی[13] و رویشی[14] است که تکثیر رویشی از طریق پاجوش[15] و تکثیر جنسی آن از طریق بذر صورت می‌گیرد. در گیاهان تکثیر شده از طریق رویشی بیماری‌های متعددی از قبیل بیماری‌های باکتریایی، قارچی، ویروسی و مایکوپلاسمایی تجمع‌ یافته که باعث کاهش بهره‌وری می‌گردد. معمولاً برای تکثیر خرما پا‌جوش‌های ریشه‌دار شده ترجیح داده می‌شوند زیرا آنها تولید درختان با کیفیت مشابه با درختان مادری خود می‌کنند (الخیری[16]، 2001). به این که هر درخت تعداد بسیار کمی پا‌جوش در طول زندگی خود تولید می کند (3-8 عدد) و برخی از ژنوتیپ‌ها پاجوش تولید نکرده و پا‌جوش‌ها مشکلاتی از قبیل عدم وجود ریشه را خواهند داشت (پوپنو[17]، 1973)، تولید از طریق پاجوش محدود بوده و مقرون به‌صرفه نمی‌باشد. تکثیر از طریق بذر نیز دارای محدودیت‌هایی از قبیل سرعت کم جوانه‌زنی، تنوع در نتاج تولیدی و نیاز به چندین سال برای رسیدن به مرحله‌ی باردهی و عدم تمایز درختان نر و ماده از هم تقریباً تا 5 سال بعد از کشت می‌باشد (چند و همکاران[18]، 2004).

برای غلبه بر مشکلات تکثیری، حل مشکلات مربوط به هیبریداسیون و برای حفظ ژرم پلاسم، ریز‌ازدیادی در شرایط آزمایشگاهی[19] (جنین‌زایی سوماتیکی یا اندام‌زایی) یک روش موفقیت‌آمیز است که تکثیر سریع جهت تولید تجاری ارقام برگزیده، تکثیر گیاهان با کیفیت بالا و یکسان از لحاظ ژنتیکی، تکثیر در مقیاس وسیع، ذخیره سازی طولانی مدت (انجماد[20])، بسته‌بندی، صادرات آسان و سریع، دستکاری ژنتیکی، کاهش مدت زمان تولید نهال، تولید خارج از فصل و گیاهچه‌های عاری از آلودگی را فراهم می‌آورد (ایک و همکاران[21]، 2005). جنین‌های سوماتیکی می‌توانند به طور غیر‌مستقیم از طریق کالوس یا به طور مستقیم و بدون دخالت کالوس تشکیل ‌شوند. گیاهچه‌های حاصل از کالوس گاهی اوقات تفاوت‌های ژنتیکی یا اپی‌ژنتیکی مختلف نسبت به کلون والدینی خود نشان می‌دهند به‌ویژه زمانی که دوره واکشت طولانی گردد در نتیجه کالوس غیر‌یکنواخت حاصل می‌گردد (کنی‌تا و کوثری[22]، 2002). همچنین برخی از هورمون‌ها در محیط کشت مانند 2,4-D ماهیتاً جهش‌زا هستند (حمید و همکاران[23]، 2009). جهش رخ داده در طی کالوس‌زایی که سبب ایجاد تنوع سوماتیکی در گیاهچه‌ها گردیده به‌ویژه زمانی که تنوع ایجاد شده سبب ایجاد صفاتی مانند تحمل به تنش‌های زنده و غیر زنده، کیفیت بالاتر از کلون‌های مادری و دیگر صفات زراعی باشد، می‌تواند مفید واقع ‌گردد (ال‌حفرمی[24]، 2009)، همچنین زمانی که تولید زیاد گیاهچه مد نظر است جنین‌زایی غیر‌مستقیم کاربرد دارد. جنین‌زایی سوماتیکی به واسطه‌ی مرحله کالوس‌زایی در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی بسیار کار‌آمد و محبوب است.زیرا گیاهچه‌های کشت بافتی که از طریق کالوس تولید می‌شود پتانسیل جنین‌زایی نابجا را دارا هستند. این جنین‌های سوماتیکی را می‌توان با پوشش مناسب به عنوان بذور مصنوعی به‌‌کار برد (بابخیت، 2005). تکنیک‌های موجود تکثیر سریع خرما به افزایش تقاضا برای میوه خرما در سراسر جهان کمک کرده است (جین، 2011).

3-1 ضرورت و اهمیت موضوع

در جنین‌زایی سوماتیکی انتخاب منبع ریز‌نمونه حساس‌ترین تصمیم بوده است، لذا از منابع مختلف گزارش‌های متعددی منتشر شده است. تلاش‌های اولیه از طریق رویان‌های تخم (شروئیدر[25]، 1970) بوده و بعد‌ها ریزنمونه‌هایی از قبیل رأس ساقه، برگ‌های اولیه‌، جوانه‌ی‌ جانبی، برگ‌های جوان و گل آذین مورد بررسی قرار گرفته است. در بسیاری از آزمایشگاه‌های تجاری، نخل خرما با جنین‌زایی از ریز‌نمونه رأس ساقه تولید می‌گردد که استفاده از این ریزنمونه‌ و استفاده از محیط‌های با اکسین بالا باعث بسیاری از مشکلات تکنیکی از جمله آلودگی‌های درون‌زای باکتریایی، قهوه‌ای شدن، تنوع سوماکلونال و مدت زمان طولانی جهت تولید (حدود 3 سال) شده است و این در صورتی انجام‌پذیر است که پروتکل شناخته شده‌ای وجود داشته باشد ( ابول ‌سعود[26] و همکاران، 2004). بنابراین ریزنمونه‌های جایگزین مناسب برای غلبه بر مشکلات ذکر شده در بالا مورد نیاز است. به عنوان مثال در آلودگی‌های باکتریایی میان‌بافتی می‌توان از ریز‌نمونه‌های جوان یا ریز‌نمونه‌های بافت آوندی نابالغ استفاده کرد (افکای[27]، 2005). همچنین استفاده از گل نر و بلاخص بساک‌ها به دلیل هاپلوئید بودن آنها و آلودگی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، نرزایی در گونه‌های چوبی[28] تنها در تعداد معدودی موفقیت‌آمیز بوده است (پیکسا و همکاران[29]، 2004). تاکنون نر‌زایی در نخل خرما گزارش نگردیده است و تنها مطالعات کمی بر روی کشت بساک نارگیل انجام گرفته است. از دیگر موارد، کشت جنین است که شامل برداشت جنین استریل از بذر و کاشت آن در یک محیط غذایی استریل است. کشت جنین برای نجات جنین‌ و یا رشد جنین از هیبریداسیون بین‌گونه‌ای[30] (جانستون و استرن[31]، 1957) و کاهش دوره خواب[32] طولانی مورد استفاده قرار می‌گیرد (هودد[33]، 1977). رابشلت و گس[34]، 1974 ریزنمونه‌هایی از جنین خرما را در شرایط درون ‌شیشه‌ای کشت دادند، میوه سبز نخل خرما، دو تا سه ماه بعد از گرده افشانی برداشت شده و در یک محیط غنی شده با 2,4-D کاشته شد، و پس از آن کالوس گره‌دار کرم رنگ به‌دست آمد.

4-1 اهداف تحقیق

1- تعیین تأثیر تنظیم‌کننده‌های رشد گیاهی[35] مختلف بر جنین‌زایی سوماتیکی در خرما

2- بررسی اثر نوع ریزنمونه بر جنین‌زایی سوماتیکی در خرما

3- بررسی امکان نرزایی در نخل خرما

 

 

 

 

 

 

فصل دوم

بر پیشینه موضوع

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فصل دوم بر پیشینه موضوع

1-2 منشأ و تاریخچه نخل خرما

نخل خرما با نام علمی (Phoenix dactylifera L.)، احتمالاً یک واژه فنیقی[36] است. واژه “Phoenix” از یک پرنده‌ی اسطوره‌ای یونان باستان به‌نام سیمرغ گرفته شده که زائیده‌ی آتش است و dactylifera از واژه‌ی یونانی “daktulos” به معنای یک انگشت است که بیانگر شکل میوه ‌خرماست (لینه[37]، 1734).

نخل خرما در لوح‌های آشوریان و بابلی‌ها به تصویر کشیده است، ازجمله لوح مشهور حمورابی، که شامل قوانین مربوط به کشت و فروش نخل خرماست. منابع مربوط به نخل خرما نیز در نوشته‌های مصر باستان، سوریه، لیبی و فلسطین یافت می‌شود (پوپنو، 1973). از آنجایی که سابقه‌ی طولانی مدت در کشت و توزیع گسترده و صادرات نخل خرما وجود دارد، منشاء دقیق نخل خرما ناشناخته است، اما به احتمال زیاد از منطقه بین‌النهرین و یا غرب هند سرچشمه گرفته است (وریگلی، 1995). مدارک بیشتر از قدمت زیاد درختان خرما در دره نیل مصر خبر می‌دهد که از آن به عنوان نمادی برای سال در هیروگلیف مصری و برگ ساقه آن به عنوان یک نماد برای ماه استفاده شده است (داوسن[38]، 1982).

2-2 گسترش جغرافیایی نخل خرما در جهان

نخل خرما متعلق به خانواده پالمئاسه[39] است که حدود 200 جنس و 2500 گونه را داراست (داوسن، 1982). بر اساس گزارش درانسفیلد و اول[40] (1986) نخل خرما به شرح زیر طبقه‌بندی شده است: گروه: اسپادیسی‌فلورا[41]، راسته: پالمئا[42]، خانواده: پالمئاسه،[43]، زیر خانواده: کوری‌فوئیده[44]، قبیله: فونیسه[45]، جنس: فونیکس، گونه: داکتیلی‌فرا. فونیکس دارای 12 گونه است که اکثراً به عنوان درخت زینتی شناخته شده و دارای ارزش تجاری بسیاری هستند از جمله P. canariensis Chabeaud که معمولاً به نام نخل جزیره قناری نامیده می‌شود. همچنین P. sylvestris Roxb به ‌طور گسترده‌ای در هند به عنوان یک منبع قندی استفاده می‌شود.

[1] . Date palm

[2] . Perennial

[3] . Monocotyledon

[4] . Dioecious

[5] . Out-cross

[6] . Evergreen

[7] . Arecaceae

[8] . Aslam et al.

[9] . Fao

[10] . Bakheet et al.

[11] . Wrigley

[12] . Jain

[13] . Sexual

[14] . Vegetative

[15] . Offshoot

[16] . Al-Khayri

[17] . Popenoe

[18] . Chand et al

[19] . In vitro

[20] . Cryopreservation

[21] . Eke et al

[22] . Kanita and Kothari

[23] . Hameed et al

[24] . El Hadrami

[25] . Schroeder

[26] . Abul-Soad

[27] . Fki

[28] . Woody species

[29] . Peixe et al

[30] . Interspecific hybridisation

[31] . Johnston and Stern

[32] . Dormancy

[33] . Hoded

[34] . Rabéchault and Gas

[35] . Plant growth regulators (PGR)

[36] . Phoenician

[37] . Linne

[38] . Dowson

[39] . Palmaceae

[40] . Dransfield and Uhl

[41] . Spadiciflora

. [42]Palmea

[43] . Palmaceae

[44] . Coryphyoideae

[45] .Phoeniceae

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است

ذرت متعلق به تیره یPoaceae  و از غلات مهم مناطق گرمسیر و معتدل جهان است كه از نظر تولید جهانی بعد از گندم و برنج مقام سوم را به خود اختصاص داده است. جمعیت رو به افزایش جهان با كمبود عمد‌ه ای در تولیدات گیاهی و غذای مورد نیاز مواجه است. بنابراین برای تأمین غذا به گیاهان زراعی پر محصولی مانند ذرت نیاز دارد(Alyri et al., 2000). ذرت یکی از گیاهانی است که به دلیل سازگاری بالا می تواند با گیاهان زیادی به صورت مخلوط کشت شود. گزارش شده است که 60 درصد ذرت کشت شده در مناطق گرمسیری آمریکای لاتین بصورت مخلوط انجام می شود(Francis and Decoteau, 1993). به طور معمول کشت مخلوط غلات خصوصاً ذرت با حبوبات در سطح وسیعی از جهان انجام شده و تحقیقات زیادی روی آن صورت گرفته(Seran and Brintha., 2010). مطالعات نشان داده است که در کشت مخلوط ذرت و سویا، ذرت عملکرد بیشتری نسبت به سیستم تک کشتی تولید کرده است (Marchiol et al., 1992). ذرت به دلیل قدرت سازگاری بالا می تواند با گیاهان زیادی به صورت مخلوط كشت گردد و به علت داشتن مواد قندی، نشاسته و عملكرد علوفه زیاد یكی از مهمترین گیاهان جهت تولید علوفه سبز، سیلو و دانه محسوب می شود(Yazdani et al., 2009). 60 درصد کشت ذرت در مناطق گرمسیری آمریکای لاتین به صورت زراعت مخلوط انجام می شود(Francis and Decoteau,1993). كشت مخلوط غلات – بقولات و بویژه كشت ذرت با حبوبات یكی از معمو ل ترین انواع زراعت مخلوط است (مظاهری، 1372). ذرت و لوبیا از جمله گیاهانی هستند كه سطح زیر كشت بالایی را در كشور دارند و در اكثر مناطق به صورت تك كشتی تولید می شوند. تحقیقات نشان داده است كه كشت مخلوط این دو گیاه متعلق به دو خانواده بقولات و غلات، موجب افزایش تولید، حداكثر كارایی استفاده از منابع و نیز افزایش بهره وری سیستم كشت می گردد (Chen et al , 2004).

1-2- تاریخچه و اهمیت اقتصادی

ذرت  با نام علمی Zea mays L گیاهی یک ساله از خانواده گندمیان است که تاریخ دقیق پیدایش و کشت و کار آن کاملا مشخص نیست و اظهار نظرهای متعدد در مورد منشاء آن ابراز شده است (تاج بخش، 1375). نورمحمدی و همکاران (1376) به نقل از Brandoliny (1967) دو مرکز اولیه ذرت را در آمریکا نام برده‌اند:

الف- ناحیه‌ی شمالی خط استوا (آمریکا، مکزیک، آمریکای مرکزی، کلمبیا و ونزوئلا)، یعنی نواحی که در آنجا اکثراً فرم های اولیه مکزیکی و گوآتمالایی دیده می شود.

ب- ناحیه‌ی جنوب خط استوا (اکوادور، پرو، بولیوی، پاراگوئه، برزیل و آرژانتین)، یعنی نواحی که در آنجا اکثر فرم‌های اولیه‌ی پرو و بولیوی دیده می شود.

مهمترین کشف در رابطه با منشاء ذرت در دهه 1950 بود که فسیل گرده ی ذرت در عمق 70 متری در بلاس آرتس واقع در مکزیک یافته شد و کارشناسان قدمت این دانه‌های گرده را 60 تا 80 هزار سال تخمین زده‌اند (میرهادی، 1380). درباره مبدأ و تکامل ذرت هرگونه بحثی می شود، باید رابطه نزدیک بین ذرت، Tripsacum و Euchlaena در نظر گرفته شود.

پس از کشف قاره‌ی آمریکا توسط کریستف کلمب در 1443، ذرت وارد اسپانیا شد و از آنجا به ایتالیا، پرتغال و سایر کشورهای اروپایی گسترش یافت. پرتغالی‌ها در اوایل قرن شانزده میلادی ذرت را وارد اندونزی، آفریقا، هندوستان و چین کردند. در اواخر قرن شانزده میلادی زراعت ذرت در چین صورت می‌گرفت، ذرت به دلیل ویژگی‌های زیاد خود به ویژه به دلیل قدرت سازگاری با شرایطی اقلیمی گوناگون بسیار زود در تمام دنیا گسترش یافت و مکان سوم را بعد از گندم و جو و برنج از نظر سطح زیر کشت به خود اختصاص داد (نورمحمدی و همکاران.، 1376). در مورد ورود این گیاه به ایران دو احتمال وجود دارد: الف- با حمله‌ مهاجمان پرتغالی به جزیره‌ هرمز و بندرعباس و تسلط بر نوار جنوبی ایران که در قرن دهم هجری شمسی و در زمان شاه اسماعیل صفوی رخ داد و بیشتر جنبه‌ی تجاری و فروش فرآورده‌های کشاورزی داشت، این گیاه به ایران وارد و در نواحی جنوبی که شرایط مساعد برای پرورش آن فراهم بود، پراکنده شد.

ب- اطلاق کلمه‌ی (گندم مکه) به این گیاه در آذربایجان و بسیاری دیگر از مناطق ایران شاید به دلیل این است که زائران خانه خدا در بازگشت از مکه این گیاه را به عنوان ره آورد به ایران آورده باشند و در مناطق مختلف پراکنده شده باشد (میرهادی، 1380). با وجود اینکه کشت ذرت در ایران سابقه ی نسبتاً طولانی دارد، ولی تا مدت‌ها مورد توجه قرار نگرفته و همیشه به صورت محصول حاشیه‌ای که ارزش چندانی نداشته کشت می‌گردید. ذرت برای اولین بار در سال 1352 در سطحی معادل 4 هزار هکتار به وسیله‌ی اداره‌ی کل مهندسی زراعی به منظور تأمین خوراك دام و طیور کشت گردید (نورمحمدی و همکاران.، 1376). بیش از 500 نوع فرآورده‌های گوناگون از ذرت به دست می‌آید. موارد مصرف ذرت در تغذیه‌ی انسان و دام و طیور و مصارف صنعتی مانند نان آرد ذرت همراه با آرد گندم، دانه‌ی بو داده، کورن فلیکس، بلغور، کنسرو بلال و دانه‌ی ذرت، شربت قند، دکسترین، گلوتن خوراکی و خشک، آرد، چوب بلال جهت تغذیه دام و طیور، علوفه به شکل‌های مختلف و سیلو، کنجاله دانه، کنجاله‌ی جوانه‌ی ذرت، مالت و تهیه‌ی الکل های اتیلیک، بوتیلیک و پروتیلیک، استالدئید، اسید لاکتیک، استون و گلیسرول است. همچنین ذرت در صنایع پارچه بافی، عایق سازی، ساخت کاغذ دیواری و مقواسازی هم کاربرد دارد (میرهادی، 1380). از یک صد کیلوگرم دانه‌ی ذرت بعد از جدا کردن جنین، 77 کیلوگرم آرد یا 44 لیتر الکل یا 63 کیلوگرم نشاسته و یا 71 کیلوگرم گلوکز بدست می‌آید. مضافاً اینکه از جنین همین مقدار دانه 8/ 1کیلوگرم تا 7/2 لیتر روغن و 6/3 کیلو گرم کنجاله به دست می‌آید (نورمحمدی و همکاران.، 1376). از چوب بلال ذرت سلولز به دست می‌آید که در ساخت پارچه فیبری، فیلم عکاسی، فیبر سلوفان و مواد پلاستیکی مصرف دارد (میرهادی، 1380). ازچوب بلال آن جهت تولید قطران زغال سنگ و فورفورال که در صنایع رنگ و لاستیک سازی به کار می‌رود استفاده می شود (نورمحمدی و همکاران 1376).

1-3- مشخصات گیاه شناسی

ذرت دارای ریشه‌های افشان قوی و انبوه و در عین حال سطحی است که می تواند به استقامت گیاه کمک کند. ریشه اولیه ذرت که بعد از جوانه زدن بذر تولید می گردد، 3 تا 5 عدد است و در عمق 3 تا 5 سانتی‌متر خاك ریشه‌های ثانویه به تعداد زیاد و در حدود 20 عدد از گره‌های در عمق خاك خارج می گردند (بحرانی، 1384). همچنین از گره‌هایی که در سطح خاك قرار دارند، ریشه‌هایی خارج شده و وارد خاك گشته و بنابراین مجموعه ریشه‌ها بطرف عمق زمین و اطراف پراکنده شده و بتدریج بر طول آن‌ ها اضافه می گردد که ممکن است تا عمق 2 تا 3 متری خاك نفوذ نماید (کریمی، 1386). ساقه ذرت مانند سایر گیاهان تیره غلات بندبند و بدون انشعاب است. این ساقه‌ها راست و دارای ارتفاع 2 تا 5 متر بوده که در شرایطی ممکن است تا 6 متر نیز برسند. فاصله بین گره‌های ساقه متفاوت و ممکن است 6 تا 20 سانتی‌متر باشد. بطور کلی طول آن به رقم یا زودرسی آن مربوط است. قطر ساقه ذرت حدود 3 سانتی‌متر است و حدود 8 تا 12 میان گره دارد که میان گره پایین ساقه کوتاه‌تر و میان گره بالای ساقه بلندتر است. برگ ذرت از محل گره‌ها خارج شده و از دو قسمت پهنک و غلاف تشکیل شده که غلاف به دور ساقه پیچیده شده است. پهنک برگ بطول 30 تا 80 سانتی‌متر بوده و عرض آن در حدود 10 سانتی‌متر و ضخامت آن 2 میلی متر می باشد. تعداد برگ‌های ذرت بطور متوسط 12 تا 18 عدد است. ارقام زودرس تعداد برگ کمتر و ارقام دیررس برگ بیشتری دارند(Ficher and Palmer.,1984) . گل‌های نر و ماده در ذرت جدا از هم ولی بر روی یک پایه قرار دارند و بنابراین ذرت گیاهی یک پایه است. آرایش گل‌های ماده در محل گره‌ها و در کنار برگ و گل‌های نر در انتهای ساقه قرار دارند، سنبله ماده از یک محور اصلی قطور تشکیل شده که روی آن سنبلک‌ها در ردیف‌های منظمی قرار گرفته‌اند (Duncan, 1984). هر سنبلک دارای دو گل است که فقط گل بالایی بارور می شود. مجموعه گل‌های ماده بوسیله غلافی که پوست بلال نامیده می شود، پوشیده شده است. از محل تخمدان گل‌ها میله بلند و باریکی به نام خامه خارج و از رأس پوسته دور بلال خارج می گردند. این میله‌ها که به کاکل ذرت معروف می‌باشند، برای تولید به مدت زمانی حدود 5 تا 10 روز احتیاج دارند. تعداد بلال‌ها در هر بوته بر حسب رقم متفاوت و از یک تا 12 عدد می باشد که طول هر بلال بین 1/5 تا 60 سانتی‌متر (بحرانی، 1384). گل‌های نر بصورت خوشه مرکب در انتهای ساقه اصلی قرار داشته که در روی خوشه‌های متعدد آن دو سنبلچه بلند و کوتاه بصورت منظم قرار گرفته و هر سنبلچه دارای دو گل و هر گل دارای 3 پرچم است. گرده افشانی بصورت دگرگشنی انجام می شود و درصد کمی نیز ممکن است خودگشنی صورت گیرد. پرچم‌ها می توانند مقدار زیادی گرده تولید کنند، که بوسیله باد به گل‌های ماده همان گیاه یا سایر پایه‌ها منتقل می گردند و بلافاصله بعد از قرار گرفتن روی کلاله شروع به جوانه زدن نموده و پس از 20 دقیقه فقط یک میله گرده به تخمدان می‌رسد (Ficher and Palmer, 1984). دانه ذرت میوه‌ای است گندمه و رنگ آن بسته به ارقام مختلف متفاوت و از سفید، زرد،

1-1    کلیات و اهداف

دانه های روغنی ازمحصولات با ارزش كشاورزی به شمار آمده و ماده اولیه صنایع روغن­كشی محسوب می­شوند،كه نقش اساسی در تامین نیازهای چربی، پروتئین و ویتامین در حیات موجودات زنده ایفا می­كنند. کشور ما جزء کشورهای واردکننده روغن می­باشد و برای رفع این کمبوداجرای فعالیت‌ها و کارهای اصلاحی بیشتری در جهت افزایش کیفیت و کمیت روغن ، این گیاهان ضرورت دارد. راه حل دیگر معرفی گیاهان دانه روغنی جدید با خصوصیت سازگاری به شرایط ایران و دارای توجیه اقتصادی می­باشد.

مطالعه تنوع ژنتیکی فرایندی است که تفاوت یا شباهت گونه‌ها، جمعیت‌ها و یا افراد را با بهره گرفتن از روش‌ها و مدل‌های آماری خاص بر اساس صفات مورفولوژیک، اطلاعات شجره‌ای یا خصوصیات مولکولی افراد بیان می‌کنند. اطلاع از میزان تنوع ژنتیکی ژرم‌پلاسم و ارتباط ژنتیکی بین ژنوتیپ‌ها برای محافظت و استفاده از منابع ژرم‌پلاسم دارای اهمیت خاصی است. این اطلاعات می‌تواند محققان را در انتخاب ترکیبات والدینی مناسب برای بهره‌برداری حداکثر از مواد ژنتیکی موجود جهت تولید هیبریدهای پرمحصول و جمعیت‌های در حال تفکیک یاری دهد. بررسی تنوع ژنتیکی در گیاهان از طریق صفات مورفولوژیک یا بیوشیمیایی همواره متداول بوده است [62].

تیره نعناع (Lamiaceae) حاوی بیش از4000 گونه می­باشدكه اکثر آن­ها دارویی هستند [19]. سالویا، جنس مهمی است كه حدودا 900 گونه را در این خانواده به خود اختصاص داده است [92]. در عرصه‌های طبیعی ایران برای این جنس56 گونه گزارش گردیده است، که از این تعداد13 گونه­ آن بومی می­باشد. سلوی (سالویا) از کلمه لاتین “سالوئو” به معنی نجات و شفا بخشیدن مشتق می­ شود و احتمالا از بزرگترین جنس­های خانواده نعناع می­باشد که چند ساله و غالبا نیز بسیار معطراست. این جنس در مناطق گرم و معتدل جهان مشاهده می­ شود و گونه­ های آن دارای خواص ضد­میکروبی، ضد­سرطانی و ضد­تب می­باشند [23].

نوروزك (Salvia leriifolia Benth. ) گیاهی پایا از تیره نعناع و بومی استان­های خراسان، سمنان و قسمتی از افغانستان است [19]. پراكنش این گیاه در اقلیم فراخشك بیابانی سرد، در ارتفاعات سنگلاخی، ارتفاعات كنگلومرایی و واریزه­های سنگی است‌. سازگاری این گیاه با انواع خاكها بالاخص خاكهای سبك در شیب­های جنوبی بسیار بالا می­باشد. این گونه با گیاهانی از قبیل درمنه، افدرا و پرند همراه است [41]. آبیاری به صورت کرتی، بهترین روش زراعت این گیاه می­باشد و عمق کشت مناسب جهت داشتن درصد بالای سبز شدن و استقرار گیاه بین1 تا5/1 سانتی­متر است. بیشترین جوانه­زنی بذور در دمای بین 4 تا 8 درجه سانتی ­گراد انجام می­گیرد [23].

میزان زادآوری در سال­های با بارندگی مناسب خوب بوده و در صورت حمایت گیاه در سال اول، در سال­های بعد می ­تواند به خوبی در برابر عوامل اقلیمی و نیز شرایط چرای دام مقاومت كند. با توجه به سازگاری و دامنه پراكنش وسیع آن، می ­تواند به عنوان یک گیاه چند منظوره مورد حمایت قرار گیرد. برنامه ریزی برای جمع آوری بذر نوروزك، ضمن ایجاد اشتغال در مناطق پراكنش این گونه، با ترویج و معرفی خواص دارویی آن و بازاریابی برای فروش به زراعی­كردن این گونه كمك می­ کند [41].

گونه نوروزك دارای سه ویژگی مهم، مقاومت به خشكی، مقاومت در مقابل باد و مقاومت در برابر سرمای زمستان است و گیاهی كم­توقع و كم هزینه به شمار مى­آید [46]. شكل خاص برگ­ها به ویژه پرزهای سفید دو طرف برگ­ها و حالت چرمی آن، باعث مقاومت گیاه به گرمای شدید تابستان می‌شود و همچنین گسترده بودن بوته‌ی گیاه روی سطح زمین موجب مقاومت آن در برابر بادهای سوزان زمستان می­ شود [34].

برگ­های گیاه غنی از كلسیم، فسفر و آهن بوده و دانه و برگ آن دارای مقادیر بالایی از پروتئین و اسیدهای چرب است كه ارزش غذایی بالایی در تغذیه دام و انسان دارد [15]. این گیاه دارای خواص متعدد دارویی، آنتی­اكسیدانی و تغذیه­اى است [46]. عصاره چهار گونه مختلف از سالویا و از جمله گیاه نوروزک به واسطه داشتن تاثیر بازدارنده بر آنزیم بوتیریل کولین استراز می ­تواند در معالجه بیماری آلزایمر مفید باشد [50]. شاخ وبرگ این گیاه دارای اسانس است و پوست خارجی آن حاوی موسیلاژ می­باشد [18]. گزارش شده است که مغز دانه آن حاوی 56-50 % چربی و 30 % پروتئین است كه برای طباخی و خام­خواری مطلوب می­باشد. برگ و ریشه گیاه نوروزك دارای خواص آنتی­اكسیدانی قوی بوده و از اكسیداسیون روغن آفتابگردان جلوگیری می­كنند. این خاصیت قابل رقابت با آنتی­اكسیدان­های رایج در صنایع غذایی نظیر، بوتیلیتد هیدروكسی تولوئن (BHT) و آلفاتوكوفرول می­باشد. این ویژگی در ارتباط با حضور متابولیت ثانویه­ای از نوع شالكون­ها، به نام بوتئین، در این گیاه است .

از دیگر متابولیت­های ثانویه با ارزش موجود دراین گونه، به ترتیب فراوانی، می­توان به ترپنوئیدها، ساپونین­ها، فلاونوئیدها، تانن­ها و آلكالوئیدها اشاره كرد. در اسانس این گیاه 17 نوع ترپن با درصدهای متفاوت وجود دارد [35]. پروتئین موجود در بذر به دلیل ویژگی­های منحصر به فرد نظیر قرابت زیاد اسید­آمینه­های آن با شیر و ضریب هضم بالا، می ­تواند در تهیه شیر خشك و فرآورده ­های گوشتی سوسیس و كالباس مورد استفاده قرار گیرد . همچنین بذر این گیاه به واسطه داشتن روغن مرغوب برای تغذیه انسان، برگ آن برای تغذیه دام و الیاف آن برای تولید دستمال كاغذی مناسب است [16].

بخش­هایی ازگیاه نوروزك دارای خاصیت آنتی­اكسیدانی، ضد­باكتریایی، ضدقارچ و ضددرد مى­باشد [6؛ 10؛ 36؛ 40 و 70]. براساس پژوهش­های صورت گرفته مشخص شده است كه عصاره آبی و الكلی نوروزك دارای آثار دارویی متعددی بر روی موش است. ازجمله این آثار مى­توان به خاصیت محافظت كنندگی عصبی در برابر كم خونی­های موضعی در مغز موش [101]، كاهش وابستگی به مورفین [83]، خصوصیات مشابه با داروی دیكلوفناك از لحاظ مقابله با التهاب مزمن [81] و جلوگیری از ایجاد و توسعه زخم­های معده در موش (مشابه با داروی سوکرالفات[1]) [82] اشاره نمود. همچنین مشخص شده است بخش­های مختلف این گیاه مى­تواند به عنوان داروی مسكن و خواب آور [84] و عامل كاهش­دهنده گلوكز خون [80] مورد استفاده قرارگیرد.

یکی از مهم­ترین عوامل مدیریت در تولید محصولات زراعی، تاریخ کاشت مناسب است. هدف از تعیین تاریخ کاشت مناسب، مشخص کردن بهترین زمان کاشت رقم یا گروهی از ارقام مشابه گیاهان زراعی است، به طوری که مجموعه عوامل محیطی در آن زمان، برای سبز شدن، استقرار و بقاء گیاهچه مناسب باشد، ضمن اینکه هر مرحله از رشد نیز با شرایط مطلوب خود روبرو شود.

1-2    اهداف مطالعه

اگر چه پژوهش­های مختلفی بر روی گیاه نوروزک صورت گرفته است اما تا کنون اثر تاریخ کاشت بر اسانس و ترکیبات فنولیک و صفات مختلف مورفولوژیک بررسی نشده است. از طرفی نوروزک می تواند یک گیاه دانه روغنی جدید ­باشد و هنوز اطلاعات کافی از تنوع موجود بین صفات مورفولوژیک و میزان روغن ژنوتیپ­های مختلف آن در دسترس نیست. اگرچه پتانسیل بالای گیاه از نظر کیفیت و کمیت روغن گزارش شده است ولی سازگاری آن با شرایط محیطی مختلف و اثر تاریخ کاشت بر آن روشن نشده است. با توجه به موارد گفته شده فوق، مطالعه پیش رو اهداف زیر را دنبال می­کرد:

1- یافتن تاریخ کاشت بهینه در شرایط اقلیمی اصفهان.

2- بررسی تنوع، سازگاری، میزان عملکرد اقتصادی، کیفیت و کمیت روغن گیاه.

3- بررسی برخی صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک گیاه.

2-                فصل دوم

فصل دوم: بررسی منابع

2-1    اهمیت گیاهان دارویی

تولید گیاهان دارویی و عطری، به صورت جمع آوری و کشت آنها از دیر باز صورت می­گرفته است و احتمالا شروع آن نزدیک به زمانی است که این گیاهان به عنوان تسکین‌دهنده درد استفاده شدند، به طوری که بو کردن، جویدن و خوردن برخی از مواد گیاهی منجر به آرامش و کاهش درد شده و عطر و طعم مطلوب این گیاهان به عنوان موادی با ارزش برای انسان­های پیشین، شناخته شدند. بنابراین این گیاهان به عنوان منبع درمانی، رنگ‌دهنده و نگهدارنده شناخته شدند [3].

استفاده از گیاهان به عنوان دارو برای پیشگیری و درمان بیماری­ها از روزگاران کهن مورد توجه طب سنتی قرار داشته و تا ابتدای قرن شانزدهم معتبرترین روش برای درمان بیماری­ها به شمار رفته است. ابوعلی سینا از نخستین دانشمندانی است که در کتاب قانون به شرح و بررسی علمی خواص درمانی گیاهان پرداخته است.

در نتیجه ظهور روش­های جدید درمان، کم­کم روش­های درمان بیماری­ها با گیاهان کنار گذاشته شد و استفاده از داروهای شیمیایی جانشین گیاه درمانی شد. اما عوارض جانبی بسیار زیاد و گرانی آن­ها موجب گرایش مجدد مردم به طب گیاهی شده است. در قرن اخیر پیشرفت عمده­ای در بهره­ گیری از گیاهان دارویی حاصل شده است و آزمایشگاه­های مجهز در سراسر جهان برای بررسی اثرات این داروها به کار و فعالیت مشغول می­باشند.

آمار استفاده از داروهای گیاهی در سال­های اخیر قابل توجه است. بر طبق تخمین سازمان بهداشت جهانی در حال حاضر 80 درصد جمعیت جهان یعنی حدود 4 میلیارد نفر از طب گیاهی در درمان بیماری­ها استفاده می­ کنند. سازمان بهداشت جهانی ((WHO خاطر نشان می­سازد که از حدود 119 داروی گیاهی حدود 74 مورد آن کاملاً همانند کاربرد آن­ها در طب سنتی مورد استفاده پزشکان قرار می­گیرد. همین موضوع موجب شده است که هم­اکنون تحقیقات گسترده­ای از سوی شرکت­های داروسازی روی خواص درمانی گیاهان مناطق مختلف جهان انجام گیرد. هم­اکنون مواد مشتق شده از گیاهان نقش عمده ای در صنعت داروسازی دارند. چنین داروهایی برای درمان بیماری­های قلبی، فشار خون بالا، انواع دردهای مزمن، آسم و دیگر بیماری­ها به کار می­رود [30].

2-2    طبقه‌بندی گیاهان دارویی

تنوع گیاهان دارویی در طبیعت به­حدی است که دسته­بندی علمی آنها را به کاری مهم و در عین حال دشوار بدل کرده است. یکی از روش­های طبقه ­بندی گیاهان دارویی بر اساس خواص آنهاست که به اختصار به آن اشاره می­ شود:

2-2-1   گیاهان مقوی

این گیاهان در شرایط خاصی برای بیمار تجویز می­ شود که عمدتاً می­توان به دوران پس از بیماری حاد اشاره کرد. برخی از این گیاهان حاوی انواع ویتامین­ها، مواد معدنی و ترکیباتی هستند که در تامین انرژی مورد نیاز بدن متعاقب بیماری و برقراری تعادل در عملکرد اندام­ها نقش مهمی دارند.

2-2-2   گیاهان مدر

مقدار آب موجود در بافت­های بدن تحت تاثیر عوامل مختلفی دچار تغییر می­ شود. مثال واضح در این زمینه اختلال عملکرد قلب، ریه و کلیه­ها است. علاوه بر این مواردی مثل عادت ماهیانه در خانم­ها، تجمع مایعات را به همراه دارد. یکی از موثرترین راه­های تعدیل آب موجود در فضای بین سلولی و بافت­های مختلف بدن استفاده از گیاهان مدر است که موجب تسکین عوارض ناشی از این بیماری­ها می­ شود.

2-2-3   گیاهان مسهل و ملین

این گروه از گیاهان برای رفع یبوست و تسهیل دفع سموم به کار گرفته می­شوند. گیاهان مسهل از طرق مختلفی موجب بر طرف شدن یبوست می­شوند. برخی از این گیاهان نظیر ریشه ریوند از طریق افزایش ترشح صفرا و تحریک حرکات دودی روده این کار را انجام می­ دهند و بعضی دیگر مثل ریشه شیرین­بیان و روغن زیتون با تحریک جدار روده موجب بر طرف شدن یبوست می­شوند. درباره سایر گروه­های گیاهان دارویی باید به گیاهان عرق آور جهت سرماخوردگی و تب، آرام بخش­ها و گیاهان مدفوع و قی آور برای تخلیه سریع محتویات معده اشاره کرد که همگی با مشورت و تحت نظر پزشک تجویز و استفاده می­شوند، زیرا داروی طبیعی هم گاهی مضر است [30].

در پیکر گیاهان دارویی مواد خاصی ساخته و ذخیره می­ شود به نام مواد موثره یا مواد فعال که این مواد تاثیر فیزیولوژیک بر پیکر موجود زنده بر جای می­گذارند. مواد فعال مذکور در طی یک سلسله فرایند­های ویژه و پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم (معمولاً کمتر از وزن خشک گیاه) ساخته می­شوند و به متابولیت­های ثانویه هم معروفند. این مواد در واقع واکنش شیمیایی گیاه در مقابل تاثیر تنش­های محیطی (گرما، سرما، خشکی و …)، حمله پارازیت­ها، عوامل بیماری­زا و علف­خواران می­باشد. متابولیت­های ثانویه شامل چهار گروه اصلی آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، روغن­های فرار و سایر مواد موثره است [2].

استفاده از گیاهان دارویی و معطر در فضای سبز

یکی از موارد کاربرد گیاهان دارویی در طراحی فضای سبز، بهره­ گیری از رایحه گل و شاخ و برگ گیاهان معطر است که اهمیت ویژه­ای دارد. گیاهان معطر گیاهانی هستند که برگ، شاخه، گل و یا میوه آن­ها دارای اسانس معطر است. این اسانس متشکل از مواد روغنی است که برای جلوگیری از تبخیر آب درونی گیاه ساخته می­ شود (مواد روغنی خیلی کندتر از آب تبخیر می­شوند). این مواد سنگین و معطرند و در گل­ها، برگ­ها و ساقه ذخیره می­شوند. عطر گل­های این گیاهان خود به خود و در برخی موارد مانند سرو نقره­ای پس از هرس در فضا پراکنده می­ شود و علاوه بر تاثیر روانی مثبت بر انسان­ها به جلب حشرات و پرندگان و در نتیجه پراکنش دانه گرده کمک می­ کند [47].

در ادوار گذشته در کنار توجه به روح و زیبایی، جنبه دارویی و اقتصادی کشت گیاهان در فضای سبز و باغ­ها مد نظر بوده و در همه آن­ها از باغ معلق بابل مربوط به سال­های قبل از میلاد مسیح تا پردیس­های ایرانی مربوط به قرن پنجم میلادی ضمن رعایت جنبه­ های زینتی و هنری گیاهان کاشته شده، مصارف خوراکی، دارویی، صنعتی، دفع آفات و مانند آن مورد توجه جدی بوده است و در چهار­چوب سنت و اصول، هیچ چیز بی­مورد و یا تنها برای زیبایی وجود نداشته است، بلکه آنچه مفید و لازم بوده زیبا عرضه شده است. معمولاً گیاهان دارویی در مدت کوتاهی سطح خاک را فرا می­گیرند و به سبزی و کوتاهی، زیبایی خاصی را پدید می­آورند. این گیاهان نسبت به مواد غذایی پرتوقع نبوده و آب زیادی نیاز ندارند. همچنین برخی از آن­ها در برابر شوری خاک مقاومند و دوام، عمر طولانی، سازگاری و استقامت بالایی دارند [24؛ 30 و 31].

مزایای استفاده از گیاهان دارویی در فضای سبز

از مزایای استفاده از گیاهان دارویی در فضای سبز می­توان به افزایش تنوع در فضای سبز، حفظ ذخیره توارثی گیاهان دارویی و کنترل فرسایش بادی اشاره کرد.

حفاظت انسان از گیاهان منجر به حذف پدیده­های طبیعی مانند چرا، بیماری و آفت، آتش­سوزی، خشکسالی، رقابت و مانند آن می­ شود. بنابراین طی نسل­های متوالی ژن­های مفید که عامل دوام موجود زنده در مقابل این شرایط هستند، از این نسل­ها حذف می­شوند. در مورد گیاهان دارویی این عمل با برداشت گزینشی گیاهان دارویی سالم و قوی از طبیعت توسط انسان تشدید می­گردد و در عوض فراوانی ژن­های غیرمفید که در شرایط طبیعی مرتباً تحت گزینش طبیعی و حذف قرار می­گیرند، به نحو چشمگیری افزایش می­یابد، به این پدیده رانده شدن ژنتیکی می­گویند که هر چه جوامع جانوری و گیاهی محدودتر باشند، این پدیده با شدت بیشتری رخ می­دهد. در نتیجه این رخداد علی­رغم حفظ فرم­ ظاهری گونه، توانمندی­های آن گونه در مقابل شرایط گزینش­گر محیط طبیعی به شدت کاهش می­یابد و در صورت راهیابی گونه به محیط طبیعی یا کاهش حمایت انسان، جاندار به سرعت منقرض می­گردد. راه جلوگیری از این خطر توسعه همه جانبه جوامع گیاهی و جانوری در اقلیم­های متنوع که کاری دشوار است و حفظ ذخایر ژرم­پلاسم برای مدت طولانی می­باشد [25].

با وارد کردن گیاهان دارویی در فهرست گیاهان مناسب برای فضای سبز جامعه گیاهان دارویی گسترش قابل توجهی می­یابند که به علت این گستردگی سطح و اقلیم، تعداد زیادی از عامل طبیعی اثر خود را بر گیاه اعمال می­ کند و علاوه بر آن برداشت از طبیعت نیز کاهش می­یابد [25].

2-3   مشخصات عمومی تیره نعناع

طبق جدیدترین بررسی­های انجام شده، در این خانواده 4000 گونه وجود دارد که در 200 جنس جای داده شده ­اند. گیاهان تیره نعناع، اکثراً یکساله و به ندرت درختچه­ای، اغلب معطر، بدون تیغ و با ساقه­های چهارگوش می­باشند. برگ­ها متقابل، به ندرت فراهم، بدون گوشوارک، ساده و گاهی شانه­ای هستند. گل­آذین گرزن و در محور برگه­ها با برگه ­های بالایی دو به دو متقابل است و گاهی گل­آذین سنبله می­باشد. گل­ها نر-ماده، گاهی در یک یا تعدادی از گل­ها فاقد اندام نر و پرچم و در این حالت گل­ها کوچک­تر و کم­رنگ­تر از بقیه می­باشند [43].

برگه­ها آشکارا پیوسته، معمولاً دارای 5 لوب یا دندانه، سه تا در بالا، دو تا در پایین یا به صورت 1 و 4 یعنی یک دندانه در بالا و 4 تا در پایین و یا به شکل تقریبا منظم هستند. روی کاسه گل رگه ­هایی به تعداد 5 تا 20 عدد وجود دارد که تعداد رگه­ها در جنس­های مختلف متفاوت است. جام گل نامنظم و پیوسته، در قاعده به صورت لوله، در بالا متشکل از دو لب مشخص که شامل دو لب بالایی و لب پایینی می­باشد. لب بالایی دارای دو بخش خمیده یا راست، یا کم و بیش محدب و لب پایینی شامل 3 بخش است [43].

پرچم­ها متصل به جام گل و چهارتایی،دو به دو مساوی یا دو تای آنها تحلیل­رفته و عقیم هستند. طول دو پرچم بالایی معمولاً با دو پرچم پایینی متفاوت و همچنین طول پرچم در جنس­های مختلف متفاوت است. بساک واجد یک یا دو حجره موازی یا زاویه­دار یا به ندرت جدا از یکدیگر که به وسیله رابطی بلند به یکدیگر متصل می­شوند، می­باشد [43].

تخمدان فوقانی دارای دو برچه دو خانه­ای و هر خانه دارای یک تخمک است. کلاله از قاعده برچه­ها یا به ندرت از قسمت بالایی برچه­ها خارج می­ شود. میوه چهار فندوقه­ای و رگه ­های اطراف میوه پایدار و معمولاً ثابت هستند و بخش محافظی را به وجود می­آورند که در پراکنش دانه­ها نقش ویژه دارند. دانه جز در برخی موارد استثنا معمولاً بدون آلبومین است. گیاهان این تیره در زیر­رده پیوسته­گلبرگان، سری پیوسته­گلبرگان چهار خانه­ای با تخمدان زیرین، از راسته لامیال می­باشند [43].

2-4   مشخصات جنس مریم گلی یا سالویا

جنس سالویا بالغ بر 900 گونه دارد که احتمالاً بزرگترین تعداد را در خانواده نعناع دارا می­باشد. پراکنش آن در هر دو منطقه نیمه گرم و معتدل مشاهده می­ شود. دو مرکز بزرگ این جنس آمریکا و آسیای جنوب­غربی می­باشد. از این جنس 56 گونه در عرصه‌های طبیعی ایران گزارش شده که از آن میان 13 گونه بومی ایران است [85].

این جنس پایا به صورت بوته­ های چوبی یا درختچه مانند به ندرت دو ساله یا یکساله و غالباً معطر می­باشند. برگ­ها کامل، تقسیم نشده یا دارای قسمت ­های چنگکی یا شانه­ای هستند. گل نامنظم، گل­آذین به صورت گرزن­هایی به اشکال مختلف است که در آن هر چرخه دارای 2 الی 12 (تا 40) گل دور از هم یا نزدیک به هم می­باشند. کاسه دو لبه و یا قیفی شکل است. لب بالایی کاسه سه قسمتی و یا تقریباً کامل گاهی دارای رگه ­های نامحسوس و لب پایینی آن آشکارا دو دندانه دارد. کاسه رشد یافته در میوه، آشکارا مشبک است [43].

جام به رنگ­های سفید، قرمز، زرد و بنفش یا صورتی دو لبه است. لب بالایی جام کم و بیش افراشته و یا کلاه­خود مانند و دو قسمتی است. لب پایینی سه بخش،بخش میانی عریض­تر و مقعر و دو بخش کناری کوچک­اند. لوله جام در داخل کم و بیش دارای حلقه کرکی و یا فاقد آن است. پرچم­ها دو عدد هستند، میله پرچم کوتاه و مفصل­دار، رابط بین بساک­ها باریک و تقریباً کمانی و دارای دو شاخه نابرابر است که هر یک منتهی به یک نیمه بساک می­ شود. نیمه بساک­ها که بر شاخه­های کوتاه رابط واقع­اند، ممکن است زایا، نازا و بسیار کوچک بوده و یا هر دو خانه آن نازا و تغییر شکل یافته باشند. خامه دو قسمتی و غالباً دارای دو شاخه مسطح است. میوه­ ها فندقه، بدون کرک، بیضوی- کروی و لعاب­دار هستند [43].

2-4-1   مصارف و کاربرد جنس مریم گلی

گیاهان این جنس به علت تنوع دارای مصارف و کاربردهای متعددی از جمله مصارف دارویی، ادویه­ای، زینتی، علوفه­ای و صنعتی می­باشند. به علاوه جهت کاهش فرسایش خاک و حفظ تنوع زیستی نیز به کار می­روند. مهم­ترین کاربرد این جنس مصرف دارویی آن است [67].

2-4-2   خواص درمانی جنس مریم گلی

این جنس با ارزش­ترین نوع دارویی تیره نعناع و دارای اختصاصات درمانی مهم با اثر قاطع است. برگ دارای خاصیت تسهیل کننده عمل هضم، ضد تشنج، تب­بر، ضد عفونی کننده، کاهش دهنده مقدار قند خون، مدر، موثر در رفع عرق شبانه و قاعده­آور می­باشد. در استعمال خارج جهت التیام و ضد­عفونی کردن زخم­ها و جراحات استفاده می­ شود. مصرف فراورده­های آن موجب فعال شدن اعمال گردش خون و پوست بدن می­ شود. به علاوه بر روی دستگاه هضم تاثیر مفید دارد [29].

اطبای قدیم و معاصر آن را در رفع ضعف مفرط منشا عصبی، ضعف اعصاب، خستگی عمومی، سرگیجه­های عصبی، لرزش اندام­ها و فلج مؤثر تشخیص داده­اند. ضمناً اثر مقوی قلب دارد و مصرف آن موجب می­گردد که عمل هضم تسهیل یابد و معده و روده فعال­تر عمل نماید. همچنین استفراغ­های تشنج­آور آرام شده و اسهال­های ساده ولی مقاوم درمان می­پذیرند. سرفه­های مزمن را قطع و ترشح شیر را در موقع از شیر گرفتن کودک متوقف می­ کند [29].

2-5   نوروزک

گیاه نوروزک یکی از گونه­ های جنس سالویا از تیره لامیاسه است که بومی ایران و قسمتی از افغانستان بوده و پراکنش آن در ایران محدود به استان خراسان و قسمتی از استان سمنان است [99].

2-5-1   اسامی محلی گیاه نوروزک

این گیاه به اسامی نوروزک، چپله، چبله، جبله، ممیزه، نقل خواجه، نخود کوهی، غلمرغ و گوش بره نامیده شده است. انتخاب نام نوروزک از میان نام­های محلی به این دلیل است که این گیاه بعد از یخبندان زمستان شروع به سبز شدن یا جوانه­زدن می­ کند [16].

2-5-2   مشخصات گیاهشناسی نوروزک

گیاه نوروزک دارای ساقه و دمبرگ راست و پرزهای پنبه­ای سفید می­باشد. برگ­ها غالباً غیر منقسم، مستطیلی تا تخم­مرغی و ابعاد آن با عرض 1 تا 5 و طول 5 تا 19 سانتی­متر و در دو سطح دارای پرزهای پنبه­ای فشرده می­باشد که در قسمت بالا پرزها کمتر است. برگ­ها دارای دندانه­ های نامنظم تا صاف با دمبرگ 5/1 تا 8 سانتی­متر نزدیک به هم هستند [99].

دمگل 4 تا 5 میلی­متر بوده و کاسه گل لوله­ای یا استکانی بین 17 تا 22 میلی­متر و غالباً دارای دندانه است [99]. اندام­های میوه دهنده شاخه­هایی با چندین طبقه واجد 4 تا 8 کاسه می­باشند. میوه آن 4 فندقه است و فندقه­ها دارای 4 قسمت متمایز هستند. در زیر پوشش اول و چسبیده به آن لایه­ای سلولزی و کاملاً سفید رنگ قرار دارد که دانه را به خود اختصاص می­دهد. دو لایه یاد شده در مجموع پوست دانه را تشکیل می­دهند. لایه سوم 2 تا 3 درصد از وزن کل دانه را تشکیل می­دهد و پوست مغز دانه و مغز دانه را در بر می­گیرد. لایه چهارم که همان مغز است معمولاً به پوسته چسبیده و 50 درصد از وزن کل دانه را شامل می­ شود [15].

ریشه با نفوذ در اعماق، ذخایر آب زیر­زمینی را در اختیار گیاه قرار می­دهد و همچنین باعث می­ شود که گیاه سال­های خشک را پشت سر بگذارد. ریشه این گیاه به دلیل مصرف به عنوان سوخت در دشت­ها از بین رفته و بیشتر در کوهستان­ها باقی مانده است [34].

بوته­ های این گیاه در سطحی حدود 5 هزار هکتار از اراضی بیابانی و کویری جنوب خراسان پراکنده می­باشند که عدم توجه به آن، گیاه را در معرض انقراض قرار داده است. سرمایه ­گذاری برای تولید انبوه این دانه می ­تواند به خود کفایی کشور در زمینه تامین روغن نباتی و فراورده­های جانبی کمک کند. از جمله فوائد دیگر این گیاه با ریشه ­های عمودی عمیق نیاز کم آن به آب است. این گیاه را می­توان با پرورش گلدانی و غرس در عرصه برای اجرای طرح­های کویرزدایی استفاده کرد.

2-5-3   رویشگاه نوروزک

نوروزک در قسمت هایی از افغانستان دیده شده و در ایران در مناطق مختلفی توسط محققین گزارش گردیده است، از جمله: جلیلی و جمزاد [85] مناطق رویشگاهی این گونه را در مناطق گسترده­ای از استان خراسان ذکر نموده ­اند. راشد محصل و همکاران نیز این گونه را از مناطق مختلفی در استان خراسان جمع­آوری نموده‌اند [28].

2-5-4   نحوه حضور گونه نوروزک در رویشگاه‌های مختلف

بیشترین حضور این گونه در دشت­های دامنه­ای در منطقه کلاته سادات واقع در ایستگاه آبخوانداری سبزوار است. این عرصه با توجه به قرق انجام گرفته بالاترین تاج­پوش و تراکم را دارا می­باشد. قطر تاج­پوش نوروزک در منطقه به بیش از 1 متر و تراکم تعداد بوته در هکتار به بیش از 500 بوته در هکتار بالغ می­گردد. هرچه از داخل دشت به سمت ارتفاعات پیش می­رویم از تراکم بوته­ها در واحد سطح و نیز قطر تاج­پوش کاسته می­ شود [40].

نوروزک در منطقه نخبر در روی تپه­های واریزه­ای به صورت بوته­ هایی با قطر تاج­پوش 70 سانتی­متر و بیشتر، پراکنش داشته و بیشتر به صورت کلنی (چند بوته در کنار هم) دیده می­شوند. در این منطقه تراکم بیش از صد بوته در هکتار می­باشد. در مناطق غرب و شرق آبخوان در روی تپه­های مارنی پراکنش نوروزک به صورت تک­بوته بوده و قطر تاج­پوش حداکثر به 50 سانتی­متر می­رسد. حداکثر تراکم بوته در هکتار کمتر از 50 بوته است [40].

2-5-5   فنولوژی گیاه نوروزک

نوروزک گیاهی پایا با فرم علفی بوته­ای است که تاج­پوش گیاه به صورت مدور است و ارتفاع آن 30-40 سانتی­متر می­باشد. ممکن است تمام اندام­های هوایی خشک و از بوته جدا و یا در اثر چرای دام از بین برود. رشد مجدد از روی یقه از اوایل و غالبا از اواسط اسفند (با توجه به شرایط اقلیمی منطقه) شروع و ظهور ساقه­های گل­دهنده پس از برگ­های ردیف چهارم و پنجم از دهه دوم فروردین ماه است. در اواسط فروردین ماه ظهور گل از پایین ساقه به سمت بالا دیده می­ شود. ظهور بذر از اواخر فروردین ماه شروع می­ شود [40].

بذر در پوشینه و غلاف سر باز تشکیل می­ شود و غلاف معمولاً 4 بذر دارد که غالباً دو بذر آن پوک است. این مورد با توجه به شرایط اقلیمی و بارندگی منطقه متفاوت است. تعداد ساقه­های گل­دهنده با توجه به عمر گیاه و شرایط رویشی متفاوت بوده و از 5 تا 53 عدد در روی بوته شمارش گردیده است [40].

تعداد ردیف­های گلدهی از 4 تا 9 متفاوت و بیشتر 6 ردیف است. تعداد بذور پوک بیش از 50 درصد بذور تولیدی در روی بوته گزارش شده است که با توجه به شرایط بارندگی این میزان افزایش یا کاهش می­یابد.

زمان رسیدگی بذر از دهه دوم اردیبهشت شروع و تا دهه دوم خرداد به تدریج ادامه دارد. پس از رسیدن بذر ابتدا ساقه­های بذری شروع به زرد شدن کرده و به تدریج برگ­ها زرد می­شوند. این مرحله توقف رشد از اواسط و اواخر خرداد شروع و تا اوایل پاییز ادامه دارد. ساقه­ها و برگ­ها چنانچه مورد چرای دام تا قبل از این زمان قرار نگیرند، امکان ماندن در روی گیاه تا سال بعد وجود دارد ولی معمولاً بر اثر عوامل جوی و تردد دام و یا چرا، بوته­ها بدون شاخ و برگ شده و در ابتدای سال بعد رشد رویشی خود را آغاز می­ کنند. در بسیاری از سال­ها در اواخر تابستان و اوایل پاییز با توجه به وضعیت جوی ممکن است رشد رویشی دیده شود که این مورد با شروع فصل سرد متوقف می­گردد. رشد مجدد گیاه از اواخر و اواسط اسفند ماه شروع می­گردد [40].

2-5-6   عملکرد علوفه و بذر

میانگین تولید علوفه تر در بوته­ های چند­ساله بین 820 تا 1350 گرم بر بوته بوده که بیش از 70 درصد آن را رطوبت تشکیل می­دهد. بنابراین میزان تولید علوفه در هر هکتار (در مناطق با پراکنش مناسب بین 100 تا 500 بوته) در کمترین مقدار 82 الی 132 کیلوگرم و در بیشترین مقدار 410 تا 675 کیلوگرم علوفه تر خواهد بود [40].

بررسی­های انجام گرفته نشان می­دهد که حدود 30-10 درصد وزن خشک گیاه را بذر و حدود 90-70 درصد را شاخ و برگ تشکیل می­دهد. هر بوته به طور متوسط 500-150 عدد بذر دارد. وزن هزار دانه بذر از 50 تا 88 گرم متفاوت است، بنابراین هر بوته به طور متوسط 40-15 گرم بذر تولید می­ کند. در هر هکتار (در مناطق با پراکنش مناسب بین 100 تا 500 بوته) میزان بذر تولیدی از 5/1 تا 20 کیلوگرم در هکتار در نوسان خواهد بود. بذور با توجه به وزنی که دارند چنانچه توسط حشرات و پرندگان حمل نگردند، در داخل بوته باقی ماند و در انتهای فصل امکان جمع­آوری از داخل بوته­ها به میزان کم مقدور می­باشد [40].

در مرحله رسیدگی بذر که معمولاً به تدریج است، بذور از پایین به بالا شروع به ریزش می­نمایند. رنگ بذور سبز روشن و هر چه به سمت مرحله رسیدن پیش می­رود، رنگ آن تیره می­ شود، تا در مرحله کامل رسیدگی سیاه می­گردد. بذور قبل از مرحله ریزش و در هنگامی که حدود اکثر بذور به مرحله رسیدگی رسیده ­اند، توسط روستاییان جمع آوری شده و مصرف می­گردد. بذر این گیاه در مرحله خمیری و قبل از سفت شدن مورد استفاده وحوش و دام­های اهلی قرار می­گیرد [40].

[1] Sucralfate

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است

تنش­های محیطی، یکی از مهمترین عوامل کاهش دهنده عملکرد محصولات زراعی در سطح جهان هستند. چنانچه تنش­های محیطی وجود نداشت ، عملکرد های واقعی باید برابر با پتانسیل عملکرد های بالقوه گیاهان بود، در حالی که در بسیاری از گیا هان زراعی متوسط عملکرد واقعی گیاهان کمتر از 10-20 درصد ظرفیت عملکرد آنان است(کافی و رستمی، 1386). در نقاط خاصی از کره زمین به دلیل موقعیت جغرافیایی، عوامل تنش زا در تولید محصولات کشاورزی تاثیر منفی بیشتری دارند و کشاورزی در آن مناطق با تحمل هزینه بیشتر و در نتیجه بازده کمتری صورت می گیرد. در این میان می توان به خشکی که یکی از مهمترین عوامل محدود کننده رشد وتولید گیاهان زراعی است، اشاره داشت. خشكی در ایران پدیده ای اجتناب ناپذیر است كه همه ساله با شدت متفاوتی، تولید موفقیت آمیز محصولات كشاورزی را با مخاطره روبرو می­سازد.  رشد گیاهی توسط چند عامل مهم كنترل می­ شود كه در این میان آب نقش حیاتی دارد. بسته به مرحله فیزیولوژیكی كه گیاه درآن به سر می­برد و شدت تنش، كم آبی اثرات مختلفی برگیاه می­گذارد (کافی و دامغانی، 1379).

با وجود تولید سالیانه 271 هزار تن دانه روغنی در کشور، بخش عمده ای از روغن مصرفی ار منابع خارجی تامین می شود. بنابراین توسعه کشت دانه های روغنی از اهمیت بسزایی برخوردار است(یونس سینکی، 1387).

گلرنگ از قدیم الایام در استان های آذر بایجان، خراسان و اصفهان به صورت زراعت فرعی و با هدف برداشت گل كشت می‌شده است. روغن دانه این گیاه كیفیت قابل ملاحظه ای دارد. میزان اسید لینولئیک آن بین 73 تا 85 درصد است كه بالاترین مقدار در بین نباتات روغنی می‌باشد (خواجه پور، 1380) . وجود توده های محلی و انواع تیپ وحشی این گیاه كه در سراسر ایران پراكنده اند، نشان از سازگاری این گیاه با شرایط آب و هوایی متنوع دارد. با اینكه كشور ایران نیز در محدوده جغرافیایی اهلی شدن گلرنگ قرار دارد، ولی متأسفانه در ایران مورد توجه شایسته ای قرار نگرفته است . سازگاری وسیع گلرنگ به اقلیم مختلف و تحمل زیاد آن به شرایط نامساعد ایجاب می کند كه مطالعات به نژادی و به زراعی در جهت گسترش كشت آن در کشور عمل آید(فروزان، 1378).

کمبود آب و بروز تنش خشکی در محیط رشد گلرنگ باعث کاهش اندازه گیاه، تغییر رنگ برگها، کم شدن دوام سطح برگ و کاهش عملکرد می شود. آبیاری از طریق تغییر اجزای عملکرد می تواند عملکرد را تحت تاثیر قرار دهد (یزدی صمدی، 1375).

خاك های زراعی كشورما به دلایل متعددی دچار كمبود شدید ریز مغذی ها به ویژه روی(Zn) می باشند . برخی از این دلایل عبارتند از :آهكی بودن خاك ها ،بی كربانته  بودن آب آبیاری ، تنش  خشكی در مزارع كشور و پایین بودن مواد آلی در خاك های زراعی.بنا دلایل فوق جذب عناصر ریز مغذی ، به ویژه روی (Zn) و آهن(Fe) ، به وسیله ی ریشه ی گیاهان یا اصلاً انجام نمی گیرد ویا در صورت جذب نیز ، به دلیل  PHبالای شیره ی سلولی با رسوب در درون آوند ها ، به قسمت های خوراكی (برگ،میوه ودانه) نمی رسند.در صورت مصرف دام یا انسان از این قسمت های خوراكی ابتلا به كمبود عناصر ریز مغذی بدیهی است.

تغذیه مناسب تحت شرایط تنش می تواند تا حدی به گیاه در تحمل تنش ها کمک کند. روی از عناصر کم مصرف ضروری است که برای رشد طبیعی و تولید مثل گیاهان زراعی ضروری است (آلووی، 2004) و در سنتز پروتئین ها و هورمون گیاهی اکسین به کار می رود (استمپر و همکاران، 1998). نیاز به روی برای رشد بهینه و مراحل فیزیولوژیکی و غلظت بحرانی آن برای عملکرد روغن ضروری گزارش شده است (مسیرا و شارما، 1991).

روی در چند آنزیم موجود در گیاهان شرکت داشته و بنابراین می تواند در امر سنتز پروتئین ها و کربوهیدراتها، متابولیسم سلول، محافظت غشا از رادیکال های آزاد اکسیژن و سایر فرایند های مرتبط با امر سازگاری گیاهان به تنش ها، نقش مهمی ایفا کند(همانترانجان، 1996).

1-2- منشأ و اهمیت گلرنگ

کشت و کار گلرنگ در ایران، افغانستان، پاکستان، هند و بسیاری از مناطق دنیای قدیم قدمتی دیرینه دارد (زینلی، 1378). به طوری که سابقه کشت آن در مصر به حدود 4000 سال و در چین به حدود 2000 سال پیش بر می­گردد (فروزان، 1378). به نظر می­رسد این گیاه در شمال شرق هندوستان و ایران یا ترکیه اهلی گردیده است. علی­رغم اینکه گلرنگ بومی ایران بوده و امکان زراعت آن در بسیاری از مناطق کشور فراهم است کشت آن در کشور رواج چندانی نداشته است (اهدایی و نورمحمدی، 1362).

در حال حاضر اهمیت تولید گلرنگ در درجه اول صرفاً برای تولید روغن خوراکی و در درجه بعد به عنوان دانه پرندگان دست آموز و مقدار کمی برای استفاده در صنایع است (خواجه پور، 1370). تا اواخر دهه 70 میلادی، همه تلاشهای صورت گرفته برای کشت گلرنگ در نقاط مختلف دنیا به شکست انجامید زیرا مقدار روغن دانه گلرنگ کمتر از 30 درصد بود. میزان روغن گلرنگ جهت موفقیت آن در رقابت با سایر گیاهان روغنی باید بیشتر از40 درصد باشد (نولس، 1958). بالا بودن درصد پوسته باعث عدم اولویت گلرنگ در کشت‌های تجاری گردیده است. زیرا این عامل علاوه بر کاهش درصد روغن دانه و ایجاد اشکال در استخراج روغن، باعث کاهش پروتئین کنجاله و کاهش کیفیت مصرف آن می­ شود. این عامل سبب می­ شود که کنجاله گلرنگ نتواند رقیب جدی برای کنجاله‌های دارای پروتئین باشد. از کنجاله گلرنگ می­توان در تغذیه گاوهای شیری و نیز مرغ­های تخم‌گذار استفاده کرد اما جهت تغذیه جوجه‌های جوان مناسب نیست (زینلی، 1380).

از دانه گلرنگ می­توان به صورت خالص در تغذیه گاوها استفاده کرد. هنگامی که جو به صورت علف هرز در مزرعه گلرنگ زیاد باشد، به علت سختی جدا کردن دانه‌های این دو از یکدیگر می­توان دانه‌ها را مستقیماً به مصرف خوراک دام رساند (نولس، 1958). کنجاله حاصل از گلرنگ دارای 24-20 درصد پروتئین، 33 درصد الیاف خام و 10 درصد روغن است که به علت کم بودن درصد پروتئین و زیاد بودن الیاف خام، ارزش آن در تغذیه طیور کم است. هم‌چنین این کنجاله دارای کمبود‌هایی در اسید‌های آمینه لایسین و متیونین است که در صورت افزودن این اسید‌های آمینه و پوست زدائی می ­تواند جایگزین کنجاله سویا در تغذیه طیور گردد (کاظمی، 1358).

روغن گلرنگ دارای ارزش بسیار­است زیرا دارای مقادیر قابل توجهی اسیدهای چرب غیر‌اشباع یا ضروری است (فروزان، 1378) مهمترین اسید چرب از لحاظ تغذیه­ای، اسید لینولئیک است که بیش از 73 درصد اسیدهای چرب روغن گلرنگ را تشکیل می­دهد (میرنظامی، 1374). البته ارقامی هم وجود دارد که دارای مقادیر بالایی (بیش از 70 درصد) اسید اولئیک هستند. این نوع روغن گلرنگ، قابلیت حرارت پذیری بالایی دارد و قابل رقابت با روغن زیتون می­باشد (آلیاری و شکاری، 1379). استخراج روغن گلرنگ در مقایسه با سایر گیاهان روغنی بسیار مشکل است زیرا دانه این گیاه دارای پوسته سختی است که باعث مقاومت در استخراج روغن می­ شود (ویس،1999). موارد مصرف روغن گلرنگ شامل تهیه روغن­سالاد و مارگارین سبک، استفاده در فرمولاسیون غذای کودکان، مصرف در طباخی،­تهیه موادآرایشی، مصارف داروئی و در نقاشی است (خواجه پور، 1370)

خصوصیات گیاهی

گلرنگ گیاهی یکساله با نام علمی Carthamus tinctorius از تیره مرکبه ((Compositae است که دارای 12 جفت کروموزوم می­باشد. این گیاه معمولاً خاردار بوده ولی ارقام بی‌خار آن نیز وجود دارد. گلرنگ همانند بسیاری از گیاهان تیره مرکبه و طبیعتاً پائیزه ابتدا یک مرحله روزت را می­گذراند. در مرحله روزت، گلرنگ تعداد بسیاری برگ تولید می­نماید که معمولاً در یک محل به صورت مجتمع دیده می‌شود. مرحله روزت نوعی خصوصیات سازگاری گیاه با شرایط سرما بوده و می ­تواند نتیجه انتخاب طبیعی در طی تکامل گیاه باشد. معمولاً طول دوره روزت با افزایش درجه حرارت همبستگی منفی دارد. باآغاز تحریکات گلدهی، رشد سریع و طولی میانگره‌ها آغاز شده و گیاه به ساقه می­رود (خواجه پور، 1380)

گلرنگ پس از به ساقه رفتن به صورت بوته‌ای استوار با ساقه اصلی محکم، خشن و چوبی رشد می­ کند. ارتفاع بوته معمولاً 50 تا 150 سانتی متر می­باشد. طول میانگره‌ها از پایین به طرف بالا، به تدریج کوتاهتر می­ شود به طوری که برگهای انتهایی ساقه به صورت برگها یا براکته‌هایی در اطراف گل آذین مشاهده می‌گردند. شاخه دادن گلرنگ بر حسب ارقام، فاصله کاشت، زمان کاشت و سایر شرایط متفاوت است. معمولاً پس از‌­آنکه ارتفاع بوته به بیش از 20 سانتی متر رسید، ساقه اصلی در نیمه فوقانی گیاه تولید چندین شاخه جانبی می­ کند. هر ساقه فرعی اولیه نیز ممکن است تولید ساقه‌های فرعی ثانویه نماید. در صورتی که فاصله بوته‌ها در روی ردیف کاشت زیاد باشد ساقه‌های فرعی ثانویه نیز منشعب می­گردند (فروزان، 1378). گیاه گلرنگ دارای یک ریشه اصلی عمودی است و به طور معمول ریشه های افقی فرعی نازکی تولید می­نماید. ریشه عمودی گلرنگ ممکن است تا عمق 2 تا 3 متری در خاک نفوذ کند. واضح است که عمق توسعه بالفعل و بالقوه ریشه در هر مزرعه به رقم و مجموعه عوامل محیطی، به خصوص خصوصیات فیزیکی خاک بستگی دارد. قابلیت نفوذ ریشه گلرنگ به اعماق خاک و نفوذ پذیر ساختن خاک و مقدار زیادی بقایای گیاهی ظریف (نسبت به آفتابگردان) که به سرعت نیز تجزیه می­شوند و ماده آلی خاک را افزایش می­دهند، می ­تواند شرایط مطلوبی را در خاک فراهم کند و اثرات مفیدی بر گیاه زراعی بعدی داشته باشد (زینلی، 1380).  قدرت نفوذ ریشه گلرنگ در خاکهای متراکم بسیار بیشتر از آفتابگردان است، اما میزان نفوذ ریشه با افزایش تراکم خاک کاهش می­یابد. در خاکهای نسبتاً متراکم، بخش قابل توجهی از ریشه تا عمق 30 سانتی متر توزیع شده است (خواجه پور، 1380).

برگهای گلرنگ به رنگ سبز تیره براق، قلبی شکل، بدون دمبرگ و دندانه دار بوده و با آرایش مار­پیچی روی ساقه قرار گرفته­اند. شکل برگها در قسمتهای مختلف ساقه متفاوت است. بزرگترین برگها در­وسط ساقه اصلی ظاهر می­ شود. برگها بسته به رقم معمولاً دارای طول 15-10 سانتی متر و عرض 5 – 5/2 سانتی متر می­باشد. برگها از پایین به طرف بالای ساقه به تدریج کوچکتر می­شوند. رگبرگ میانی پهنک به یک خار در انتها ختم می­ شود. در بسیاری از ارقام اصلاح شده برگهای تحتانی فاقد خار می­باشند. اما رأس دندانه‌ها در برگها و براکته‌های فوقانی در بسیاری از ارقام به خار کوتاهی منتهی می­ شود. برگ بعضی از ارقام فاقد خار می­باشند. وجود خار در برگ در زراعتهای سنتی بیش از زراعت های مکانیزه باعث مشکل در مدیریت مزرعه می­گردد (خواجه پور، 1380).

معمولاً هر شاخه اصلی یا فرعی به یک غوزه گل ختم می­ شود که دارای براکته های خاردار می­باشد. قطر غوزه گل معمولاً تحت تأثیر ژنوتیپ و عوامل محیطی قرار می­گیرد. تراکم بوته بر روی تعداد غوزه و اندازه آنها تأثیر می­گذارد. غوزه قرار گرفته روی ساقه اصلی از همه بزرگتر است (خواجه پور، 1380).

هر گل شامل 5 گلبرگ لوله­ای شکل به هم­پیوسته می­باشد که معمولاً باریک و بلند بوده و در انتها به پنج قسمت با اندازه­ های متفاوت تقسیم می­ شود. رنگ گلبرگ در گلرنگ ممکن است سفید، زرد روشن و نارنجی مایل به قرمز تا قرمز تیره باشد. رنگ گل در ارقام مختلف این گیاه و نیز در طی مراحل مختلف رشد یک رقم، متغیر است. رنگ گلبرگ با خروج از غوزه و پس از مدتی به تدریج تیره می­ شود (زینلی،1380). گل دهی از حاشیه غوزه آغاز گردیده و به سمت مرکز غوزه ادامه می­یابد. گلدهی یک غوزه طی 3 تا 5 روز تکمیل می­ شود. طول دوره گلدهی در هر بوته و در مزرعه بستگی زیادی به فاصله دو بوته در روی ردیف کاشت و در نتیجه تعداد غوزه در هر بوته دارد. ازآنجایی که غوزه های فرعی دیرتر تشکیل می­شوند طول دوره گلدهی در هر بوته و در هر مزرعه از 10 تا 40 روز می­باشد (خواجه پور، 1380).

هر گل می ­تواند تولید یک میوه نماید، اما در شرایط زراعی، معمولاً 15 تا 50 میوه در هر غوزه بوجود می­آید. میوه گلرنگ همانند میوه آفتابگردان به صورت فندقه است که در اینجا با دانه، مترادف گرفته می­ شود. دانه گلرنگ از نظر شکلی، شبیه یک دانه کوچک آفتابگردان است. دانه به طول 5 تا 10 میلی متر و عرض 3 تا 6 میلی متر دیده می­ شود. اندازه دانه به ژنوتیپ و شرایط تولید، بخصوص تراکم بوته در روی ردیف کاشت بستگی زیادی دارد. وزن هزار دانه گلرنگ معمولا از 20 تا 40 گرم و وزن حجمی آن از 45 تا 60 کیلو گرم در صد لیتر متغیر می­باشد (خواجه پور، 1380).

دانه گلرنگ بسته به رقم به شکل تخم مرغی، هلالی و هرمی می­باشد. رنگ پوسته معمولی گلرنگ از زرد روشن تا سفید متغیر است. وجود چهار خط برجسته، بخش هایی متقاطع ایجاد نموده و به دانه، شکلی متوازی الاضلاع می­دهد. پوسته معمولاً فیبر زیادی دارد. در مطالعات به نژادی ارقامی با پوسته دانه بسیار نازک تولید شده ­اند اما این ارقام به دلیل زیادی آسیب پذیری دانه در جریان برداشت و انبارسازی، مطلوب به شمار نمی­رود. به علاوه این گونه ارقام، به خوابیدگی و درصد عقیمی حساسیت زیادی نشان داده­اند (خواجه پور، 1380).

ذخیره روغن در لپه ها انجام می­ شود. بین درصد روغن فندقه و درصد وزنی پوسته همبستگی منفی وجود دارد. پوسته 30 تا 60 درصد وزن فندقه را تشکیل می­دهد (خواجه پور، 1380). میزان روغن گلرنگ نه تنها به شرایط کاشت بلکه به عواملی نظیر ساختمان، شکل خارجی، رنگ دانه و غیره بستگی دارد (فروزان، 1378).

 1-4- هدف

ایران کشوری است که در منطقه جغرافیایی خشک و نیمه خشک قرار گرفته است. گیاهان موجود در این مناطق، در مراحل مختلف رشد خود در معرض تنش خشکی هستند، از طرفی عناصر غذایی می تواند در مقاومت گیاه به تنش­های مختلف محیطی نقش بسزایی داشته باشند. از آنجا که روی نقش مهمی در متابولیسم گیاهان دارد و همچنین تحقیق اندکی که در کشور بر تاثیر عناصر میکرو و از جمله Zn و تاثیر آن بر گلرنگ و همچنین اثرات متقابل کاربرد Zn  با تنش خشکی انجام شده است. از این رو این تحقیق با اهداف زیر انجام گرفت:

– بررسی روابط متقابل بین فاکتور های آزمایش (زمان اعمال تنش خشکی با غلظت و زمان کاربرد عنصر روی)

– بررسی امکان بهبود عملکرد گلرنگ در شرایط کم آبیاری  و تنش خشکی با بهبود شرایط تغذیه ای گیاه در مورد عنصر روی

– جدی بودن مسئله کمبود آب در اغلب مناطق کشور و لزوم پرداختن به کلیه روش های ممکن برای تخفیف این مشکل

نخود در مزرعه­ تحقیقاتی دانشکده­ی کشاورزی دانشگاه رازی کرمانشاه، به مدّت چهار سال زراعی (1391-1387)، در دو محیط دیم و آبی، در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار، مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج تجزیّه واریانس مرکّب نمایانگر اختلاف معنی­داری برای اثر ژنوتیپ، محیط و اثر متقابل آن­ها بود که بیانگر وجود تنوّع ژنتیکی و امکان انتخاب ژنوتیپ­های پایدار می­باشد. بر اساس اکثر معیارهای پارامتری محاسبه شده، ژنوتیپ­های شماره­ 16 (FLIP 99-26C) و                 20 (FLIP 00-6C) پایدارترین ژنوتیپ­ها با میانگین عملکردی بالاتر از میانگین جامعه، معرّفی شدند. نتایج تجزیّه­ همبستگی شاخص ­های پارامتری نشان داد، بین پارامترهای پایداری، شاخص واریانس محیطی (S_i²) بیشترین همبستگی مثبت و معنی­دار (^**830/0) و شاخص برتری (P_i) بیشترین همبستگی منفی و معنی­دار (^**90/0-) را با صفت عملکرد دانه داشتند. نتایج تجزیّه به مؤلّفه­های اصلی برای شاخص ­های پارامتری مشخّص نمود، مؤلّفه­ی اوّل 32/53 درصد و مؤلّفه­ی دوّم 14/37 درصد از تغییرات را توجیه نمودند. در داده ­های اصلی، فرض صفر، مبنی بر تساوی پایداری ژنوتیپی، در سطح احتمال پنج درصد رد شد (1/30=، 69/46= و 54/31=). این شاخص ­ها نشان می­دهند، ژنوتیپ­ها، دارای سازگاری متفاوتی برای شرایط دیم و آبی هستند. سازگارترین و پایدارترین ژنوتیپ آن است که S_i⁽¹⁾ و S_i⁽²⁾ آن حدّاقل باشد و با توجّه به اینکه 0=S_i⁽²⁾=S_i⁽¹⁾ به معنی حدّاکثر پایداری می­باشد بنابراین ژنوتیپ شماره­ 16 (FLIP 99-26C)، دارای بیشترین پایداری است. به دلیل وجود همبستگی شاخص انتخاب ژنوتیپ (GSI)با شاخص ­های ناپارامتری Nassar و Huehn، Thennarasu، میانگین مجموع رتبه (RSM) و انحراف معیار رتبه (SDR)، می­توان اظهار نمود شاخص GSI، شاخصی معتبر و مطمئن برای انتخاب ژنوتیپ­های پایدار به ­شمار می­رود. تجزیّه به مؤلّفه­های اصلی برای شاخص ­های ناپارامتری، مشخّص کرد که دو مؤلّفه­ی اوّل در مجموع 21/88 درصد از تغییرات موجود بین شاخص ­های ناپارامتری را توجیه نمودند.

کلمات کلیدی: نخود، تجزیّه­ پایداری، شاخص ­های ناپارامتری، شاخص ­های پارامتری و تجزیّه به مؤلّفه­های اصلی

 

 

فصل اوّل

مقدّمه و کلیّات

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-1- اهمّیّت نخود

نخود در زبان فارسی تحتِ عناوین نخود زراعی، نخود ایرانی و نخود کابُلی و در زبان انگلیسی با           نام­هایِNgalgram ،Chickpea ،Filed pea ، Gram و Garbanzo خوانده می­ شود. ازدیاد جمعیّت و نیاز روز ­افزونِ بشر به موّاد غذایی از یک سو و کمبود منابع تولید از سوی دیگر، اندیشه­ی محقّقان و دولت­مردان را در این راستا سوق داده است که تنها راه دست­یابی به خودکفایی کشاورزی -به دلیل محدودیّت منابع آبی و خاکی هر کشور- افزایش عملکرد در واحد سطح است. این امر میسّر نمی­ شود مگر به وسیله­ بهره­ گیری از علم ژنتیک و اصلاح نباتات که در نتیجه­ آن با تولید ارقام پُر­­محصول، می­توان عملکرد در واحد سطح را افزایش داد. رژیم غذایی عمده­ی مردم جهان در اکثر کشورها را غلّات و حبوبات تشکیل می­دهد  (Saxena, 1997). در اغلب کشورهایی که با کمبود مواد غذایی رو­برو هستند، کمیّت و کیفیّت پروتئین مسئله­ اصلی تغذیه می­باشد. ترکیبِ مناسبی از پروتئین گیاهی، به وسیله­­ مصرف حبوبات، می ­تواند مشکلات سوءِ­تغذیه و نیز بخشی از کمبود پروتئین بدن را مرتفع سازد (کوچکی، 1386).

نخود یکی از مهم­ترین حبوبات خوراکی خاورمیانه است که به­ صورت پخته، لپه، آجیل و دانه­ های سبز آن نیز به شکل تازه­خوری در سبد غذایی روزانه مصرف می­ شود. همچنین کاه و کلش، شاخ و برگ و حتّی دانه­ های نامرغوب نخود به عنوان علوفه مورد تعلیف احشام قرار می­گیرد. نخود سفید رنگ معمولی، حاوی مقدار قابل توجّهی پروتئین می­باشد که معمولاً دیر ­هضم است. میزان پروتئین نخود معمولی حدوداً 20 درصد است، به­ همین ­دلیل مصارف بالایی دارد (کریمی، 1383). حبوبات را گوشت فقرا نامیده­اند؛ به ­طور ­کلّی بین مقدار حبوبات مصرفی و میزان مصرف غذاهایی که منشأ دامی دارند، یک رابطه­ معکوس وجود دارد. بر همین اساس، حبوبات قسمت عمده­ای از غذای مردم کشور­های فقیر­­نشین در مناطق خشک را تشکیل می­دهند. از سوی دیگر، به ­دلیل قابلیّت هم­زیستی حبوبات با باکتری­ های تثبیت­کننده­ نیتروژن مولکولی جَو، در برقراری تعادل عناصر معدنی خاک، در اکوسیستم­های زراعی نیز حائِز اهمّیّت هستند و قرار دادن آن­ها در تناوب، به پایداری سیستم­های زراعی کمک می­ کند (Saxena, 1997).

1-2- منشاءِ نخود

نخود تاریخچه­ای بسیار قدیمی دارد، مبدأِ آن را غرب آسیا و جنوب اروپا می­دانند. قرن­هاست که کشت و ­کار نخود در کشور­های خاورمیانه، هندوستان، پاکستان، ایران، حتّی یونان و جنوب اروپا رواج دارد (کریمی، 1383). از حدودِ 14700 سال پیش، انسان­ها بسیاری از گونه­ های گیاهی را در خاورمیانه به منظور تأمین احتیاجات­شان اهلی و مهار کرده ­اند. به­ نظر می­رسد، کشاورزی با یک گروه هفت­­تایی از گیاهان  دانه­ای (گندم اینکورن دیپلوئید[1]، گندم اِمِر تتراپلوئید[2]، جو، نخود زراعی، نخود فرنگی، عدس و ماش تلخ) به علاوه­ی کتان شروع شده است که «بسته­ی گیاهان بنیان­گذار[3]» نام گرفته­اند. Vavilov یک مرکز اوّلیّه در جنوب غربی آسیا و مدیترانه و یک مرکز ثانویه­ی ابتدایی را به عنوان مراکز منشاءِ نخود معرفی نمود (Saxena and Singh, 1997).

Van der Maesen   در سال 1972، منابع موجود در مورد تاریخچه­ی اهلی شدن و پراکنش نخود را مورد بررسی قرار داد؛ قدیمی­ترین نشانه­ای که در مورد نخود به ­دست آمده است، مربوط به 5450 سال قبل از میلاد مسیح در ناحیه­ی هاسیلر[4] در نزدیکی بوردور[5] ترکیه است. در منطقه­ جریکو[6] نمونه­هایی از بذر نخود پیدا شده است که مربوط به 3200 سال قبل از میلاد می­باشند. آخرین نمونه به 2000 سال قبل تعلق دارد که در هند دیده شده است (آقایی و کانونی، 1383).

1-3- اصلاح نخود برای مقاومت به خشکی

تلاش متخصّصین اصلاح نباتات در ایجاد واریته­هایی است که کمترین کاهش عملکرد را در شرایط متوسّطی از تنش، دارا باشند. سازش گیاه با شرایط محیطی، به چهار روش کلّی صورت می­گیرد.

• تکاملی (رشد)

• مرفولوژیکی

• فیزیولوژیکی

• متابولیکی

ارزیابی صفات گیاه در این چهار سطح برای سازگاری به تنش محیطی، یکی از اهداف تحقیقات در رابطه با مقاومت به تنش است و تشخیص این سازگاری به تنش، در اصلاح نباتات اهمّیّت زیادی دارد. انتخاب و جدا­سازی ژنوتیپ­های مفید از نظر تحمّل به تنش به دو صورت مستقیم و غیر ­مستقیم        انجام می­گیرد.

مستقیم یا مشاهده­ای، در مورد مطلق، تحت شرایط تنش کنترل شده، اعمال می­ شود و پیشرفت­های بسیاری نیز از این طریق به دست آمده است.

غیر مستقیم، عبارت است از غربال کردن و انتخاب برای خصوصیات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی که با تحمّل به تنش محیطی، همبستگی دارند.

معیارهای انتخاب غیر مستقیم در اصلاح برای مقاومت به تنش و عملکرد بالا توسّط فیزیولوژیست­ها و به­نژاد­گران تعیین می­گردد. صفاتی که برای انتخاب استفاده می­شوند باید دارای خصوصیّات زیر باشند.

• از واریانس ژنتیکی کافی­ای برخوردار باشند.

• وراثت­پذیری بالایی داشته باشند.

• دارای همبستگی بالا با عملکرد، در شرایط تنش یا با شاخص مقاومت به تنش، بر ­اساس عملکرد باشند.

• ترجیحاً صفات به نحوِ مؤثری با عملکرد همبستگی معنی­دار داشته باشد.

• به سادگی و سریع جهت ارزش اقتصادی ارزیابی شوند.

انتخاب برای تعیین ژنوتیپ­های مقاوم به خشکی، ممکن است در محیط تنش یا بدون تنش انجام گیرد؛ بر این اساس Hurd در سال 1986 برای اوّلین بار مطرح نمود که از اقلیم­های نیمه خشک می­توان برای تهیّه­ی ارقام مقاوم به خشکی بهره گرفت. Quizenberry و Reitz در سال 1976، پس از مطالعه در این زمینه توجیه نمودند که انتخاب ارقامِ دارای عملکردِ برتر در شرایط محیطی مساعد، سودمندی بیشتری نسبت به انتخاب در شرایط تنش خشکی دارد؛ احتمالاً وجود سطوح مختلف تنش خشکی در محیط، فقط به بزرگی اختلاف عملکرد ارقام انتخاب شده می­اَفزاید. بنابراین می­توان از یک روش مرکّب برای بهبود عملکرد در محـــــدوده­­ای خاص از تنش خشکی استفاده نمود تا سازگـارترین ژنوتیپ­ها شناسایی شــوند (عبدمیشانی و شاه­نجات­بوشهری، 1376).

1-4- ژنتیک نخود

   نخـود گیــاهی دیپلوئیــد با 2n= 2x= 16 كرومـوزوم و خودگشــن، از خانواده­ی بقولات (Leguminosae) است (Auckland and Van der Maesen, 1980). در سال 1972 Van der Maesen و پس از آن در سال 1980 Auckland و Van der Maesen اغلب نخود را به دو گروه اصلی تقسیم می­ کنند. این تقسیم ­بندی بر اساسِ اختلاف در اندازه، شكل و رنگِ بذر است. تیپی كه دارای دانه­ی درشت، گرد و سفید یا زرد كم رنگ (كِرِم) می­باشد، به تیپِ كابُلی معروف است؛ گل­های این تیپ رنگی نیستند. تیپی كه دارای دانه­ی ریز، زاویه­دار با لبه­ی تیز و در رنگ­های مختلف است، به تیپ دِسی[7] معروف است؛ این تیپ معمولاً دارای گل و ساقه رنگی است و گاهی برگ­های آن نیز رنگی می­باشند. اگر چه این گروه­ها قرن­ها پیش از هم جدا شده ­اند امّا موانعی برای دورگ­گیری بین آن­ها وجود ندارد. دورگ­گیری بین این دو گروه ممكن است موجب ظهور اختلاف ژنتیكی یا صفات ژنتیكی جدیدی شود كه برای اصلاح نخود و مطالعه­ سیستـم ژنی Cicerمفید می­باشد (صبّاغ­پور، 1374). در ارتباط با ژنتیک نخود و به ویژه تشخیص    ماركِر­های[8] ژنتیكی جدید و مفید، تهیّه­ی كاریوتیپ[9] استاندارد و نقشه­های دقیق لینكاژ[10] در كروموزوم­های نخود، لازم است كه تحقیقات گسترده­ای انجام شود. ماركرهای مورفولوژیكی و بیوشیمیایی می­توانند در تعیین مكان و ارزیابی نقشه­ی لینكاژ نخود و تشخیص لینكاژهای جدید استفاده شوند. انتظار می­رود برخی شباهت­ها بین جنس Cicer و دو جنس خویشاوند Pisum و Lens وجود داشته باشد كه بعد از تهیّه­ی نقشه و گروه­های لینكاژ مشخّص خواهد شد (Blixt, 1972)، (Marx, 1977) و                         (Ladizinsky and Adler, 1984). از میان 300 ژنِ شناخته شده در جنس Pisum، بیش از 200 عدد آن­ها در هفت گروهِ لینكاژ قرار گرفته­اند که ظاهراً مطابق با همان هفت جفت كروموزوم موجود در این جنس است. بر اساس «قانون سری­های همولوگ[11] Vavilov» كه بعدها توسّط Gustafsson و Lundqvist در سال 1981 نام آن به «قانون تنوّع موازی[12]» تغییر یافت، ژن­های زیادی با اثرات مشابه در جنس­های خویشاوند نزدیک وجود دارد بنابراین انتظار می­رود كه ژن­های مشترك زیادی بین جنسCicer و      جنس­هایی مانندPisum و Lens وجود داشته باشد. همچنین وجود گروه­هایِ لینكاژِ مشترك نیز امكان­پذیر است (Saxena and Singh, 1997).

1-5- سازگاری

سازگاری به تغییرات وراثت­پذیر در ساختمان و رفتار یک موجود که موجب افزایش احتمال بقا و    تولید­مثل آن در یک محیطِ بخصوص می­ شود، اطلاق می­گردد (دشتکی و همکاران، 1383). سازگاری قابلیّت یک ژنوتیپ، برای تولید دامنه­ مفیدی از فنوتیپ­ها، در محیط­های متفاوت است (فرشادفر، 1377). معمولاً سازگاری یک ژنوتیپ در چند محیط به وسیله­ اثر متقابل آن ژنوتیپ با محیط­های متفاوت آزمون      می­ شود. یک ژنوتیپ هنگامی سازگاری یا پایداری بالایی دارد كه میانگین عملكرد بالایی نیز داشته باشد و در ضمن، عملكرد نیز نوسان اندكی در محیط­های مختلف داشته باشد (Ashraf et al., 2001).

موفقّیّت عملكرد ارقام در مكان­ها و سال­های مختلف از اهمّیّت ویژه­ای برخوردار است. در حالی كه برخی از ارقام به طیف وسیعی از شرایط محیطی سازگاری دارند (سازگاری عمومی[13])، سایرین در تخصیص استعداد خود در محدودیّت واقع هستند (سازگاری خصوصی[14]). ارقامی وجود دارند كه با وجود سطح حاصل­خیزی محیط، عملكرد مشابهی دارند. ارقامی نیز عملكردشان به طور مستقیم با استعداد حاصل­خیزی محیط، در ارتباط است (عبدمیشانی و شاه­نجات­بوشهری، 1376).

1-6- پایداری

   به تولید عملکرد­های ثابت در مکان­ها یا سال­های مختلف، پایداری گفته می شود (Fernandez, 1992). با توجه به هدف و صفت مورد مطالعه، دو مفهوم از پایداری، یكی «پایداری پایا (استاتیكی)»[15] و دیگری «پایداری پویا (دینامیكی) »[16] وجود دارد. طبق مفهوم پایداری پایا، ژنوتیپی پایدار است كه وضعیت آن    علی­رغم تغییر در شرایط محیطی، بدون تغییر و ثابت باقی بماند؛ چنین ژنوتیپ پایداری فاقد هر گونه انحراف از میزان صفت مورد انتظار است. این مطلب بدان معنا است كه واریانس آن ژنوتیپ، در میان محیط­ها، صفر است. در پایداری پویا یک پاسخِ قابل پیش بینی، نسبت به عوامل محیطی وجود دارد. طبق مفهوم پایداری دینامیكی، ژنوتیپ پایدار فاقد هر گونه انحراف نسبت به این پاسخ به محیط­ها­ست؛ این نوع پایداری، «پایداری زراعی»[17] نامیده می شود و از «پایداری زیستی»[18] كه مترادفِ پایداری استاتیكی است قابل تشخیص است (فرشادفر، 1377).

مطالعه و بررسی میزان سازگاری و پایداری ارقام در شرایط محیطی مختلف در برنامه ­های اصلاحی از اهمّیّت ویژه­ای برخوردار است. به علّت واکنش متفاوت ارقام در برابر تغییرات محیطی، عملکرد ارقام از محیطی به محیط دیگر تغییر می­ کند. معمولاً یک رقم در محیط­های مختلف حدّاکثر پتانسیل محصول را تولید می­ کند امّا نمی­توان با مطالعه­ سازگاری و پایداری عملکرد آن­ها در محیط­های مختلف، رقمی را که در کلیّه­ی مناطق اقلیمی، عملکرد قابل قبولی داشته و همچنین سازگاری عمومی وسیعی با محیط­های مختلف دارا باشد، انتخاب و توصیّه نمود (دشتکی و همکاران، 1383).

1-6-1- پایداری و ثبات عملكرد در اصلاح نباتات

معمولاً زارعین و اصلاح­کنند­گان نبات به میزان عملكرد و پایداری واریته اهمّیّت می­دهند. میزان عملكرد بستگی به ظرفیّت ژنتیكی عملكرد، یعنی ژن­های مثبتی دارد كه در جریان اصلاح به رقم وارد شده است. پایداریِ عملكرد به ظرفیّتِ رقم از نظرِ عكس­العمل در شرایطِ محیطیِ متفاوت، بستگی دارد (عبدمیشانی و شاه­نجات­بوشهری، 1376). توجّه به اهمّیّت انعطاف­پذیری موجودات زنده، سبب افزایش فعالیّت           به­نژاد­گران گیاهی در تهیّه­ی ارقام دارای سازگاری وسیع شده است. قابلیّت برخی از ارقام زراعی كه بتوانند به خوبی در شرایط متفاوت محیطی رشد و نمو نمایند، سالیان درازی است كه مورد توجّه قرار گرفته است. این امر موجب شده كه در برنامه ­های اصلاحی، بر “پایداری فنوتیپی[19]” تأكید بیشتری صورت گیرد (امیری، 1375). معمولاً اصلاح­گران سعی می­ کنند ژنوتیپ­هایی را انتخاب كنند كه قدرت پایداری و عملكرد بالایی در همه­ی سال­ها و مكان­ها داشته باشند. در مجموع یک ژنوتیپ زمانی پایدار است كه عملكرد آن از میانگین عملكرد یک گروه از ژنوتیپ­های استاندارد در محیط­های مختلف انحراف نداشته باشد              (Gancales et al., 2003).

1-6-2- اثر متقابل ژنوتیپ و محیط[20]

   اثر متقابل ژنوتیپ و محیط یكی از مسائل مهم در مطالعات صفات كمّی می­باشد زیرا این اثر تفسیر آزمایشات ژنتیكی را پیچیده و پیش بینی­ها را مشكل می­سازد و این موضوع خصوصاً در اصلاح گیاهان و حیوانات كه یک ژنوتیپ در محیطی انتخاب می­گردد و در محیط دیگر مورد استفاده واقع می­ شود، ایجاد مشكل می­ کند (Kearsey and Harpel, 1996). اهمّیّت اثر متقابل ژنوتیپ در محیط برای اصلاح­کنند­گان نبات را می­توان به شرح زیر بیان نمود (والتر[21]، 1375).

1- نیاز به ایجاد ارقام برای اهداف خاص، به وسیله آگاهی از اثر متقابل ژنوتیپ­ها با عوامل محیطی قابل پیش ­بینی تعیین می­گردد.

2- نیاز بالقوّه برای ارقام خاص در مناطق جغرافیایی مختلف منوط به آگاهی از اثرات متقابل ژنوتیپ در محیط است.

3- اختصاص مؤثر منابع برای آزمون ژنوتیپ­ها در مكان­ها و سال­های مختلف بر پایه­ اهمّیّت نسبی اثرات متقابل ژنوتیپ در مكان، ژنوتیپ در سال و ژنوتیپ در مكان در سال می­باشد.

4- عكس­العمل ژنوتیپ­ها بر قدرت تولیدی محیط­های مختلف ثبات عملكرد آن­ها را مشخّص می­ کند.      اطّلاع از ثبات محیطی ژنوتیپ­ها در تعیین مناسب آن­ها، هنگامی كه احتمالاً نوسانات در شرایط رشد وجود دارد، مفید است.

وقتی ارقام زراعی را در محیط­های مختلف مورد مقایسه قرار می­دهیم، عملكرد نسبی آن­ها در مقایسه با یكدیگر مشابه نیست. به تغییری كه در عملكرد نسبی ژنوتیپ­ها در محیط­های مختلف پدید می ­آید «اثر متقابل ژنوتیپ و محیط» می­گویند. اثر متقابل ژنوتیپ و محیط در گیاهان پاسخ متفاوتی از جانب ژنوتیپ­ها به تغییر شرایط محیطی است و باعث كاهش انتخاب در برنامه ­های اصلاحی شده كه در نتیجه به كاهش پیشرفت ژنتیكی منجر می­گردد (Vargass et al., 1998).

1-6-3- روش­های كاهش اثر متقابل ژنوتیپ و محیط

اثر متقابل ژنوتیپ و محیط یكی از مسائل مهم در اصلاح نباتات است كه در توسعه و گسترش    واریته­های اصلاح شده، از اهمّیّت فراوانی برخوردار است. اثر متقابل ژنوتیپ و محیط نشان ­دهنده حساسیّت متفاوت به شرایط محیطی است؛ به این معنی كه بهترین ژنوتیپ در یک محیط، لزوماً بهترین ژنوتیپ در محیط دیگر نیست. اگر اثر متقابل ژنوتیپ و محیط زیاد باشد، پیشرفتِ انتخاب كاهش می­یابد. معمولاً اصلاح­کنند­گان در جستجوی ژنوتیپ­هایی هستند كه وضعیّت بهتری را در محیط­های خاصّی از خود نشان دهند بنابراین روش­های كاهش اثر متقابل ژنوتیپ و محیط به شرح زیر می­باشند.

1-6-3-1- گروه­بندی محیط­ها

1. 1. Diploid Einkorn Wheat

1. 2. Tetraploid Emmer Wheat

1. 3. Founder Crops Package

1. 4. Haciler

1. 5. Burdur

1. 6. Jericho

1. 1. Desi

1. 1. Markers

1. 2. Karyotype

1. 3. Linkage

1. 4. Vaviol’s Homologus Series Law

1. 5. Parallel Variation Law

1. 6. General Adaptation

1. 1. Specific Adaptation

1. 2. Static Stability

1. 3. Dynamic Stability

1. 4. Agronomic Stability

1. 5. Biological Stability

1. 1. Phenotypic Stability

1. 2. Genotype – Environment Interaction

1. 3. Valter

1. 1. Cluster Analysis

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است