3-7 شاخص دسترسی دیجیتال…………………………… 34

3-8 مدل بررسی جهانی تجارت الکترونیک…………………………….. 35

3-9 پروژه نفوذ جهانی اینترنت…………………………… 36

3-10 مدل SIBIS……………………………

3-11 رتبه بندی آمادگی الکترونیک…………………………….. 38

3-12 شاخص آمادگی شبکه ای……………………………. 42

3-13 جمع بندی مدل های آمادگی الکترونیک…………………………….. 43

فصل چهارم: استخراج مدل اندازه گیری آمادگی الکترونیک ملی………… 46

4-1 مقدمه…………………………… 47

4-2 استخراج شاخص های اصلی از مدل های سنجش آمادگی الکترونیک…………. 47

4-3 استخراج شاخص ها از نقشه عمل جامعه اطلاعاتی……………………………. 51

4-4 ارزیابی شاخص ها………………………….. 55

4-5 تحلیل نتایج…………………………… 58

4-5-1 تحلیل داده ها بدون حذف داده های دور افتاده…………………………… 59

4-5-2 تحلیل داده ها با حذف داده های دور افتاده…………………………… 62

4-6 ارایه مدل نهایی……………………………. 68

فصل پنجم: نتیجه گیری ………………………….. 72

5-1 مقدمه…………………………… 73

5-2 بررسی نتایج…………………………… 73

5-3 محدودیت های پژوهش…………………………….. 75

5-4 پیشنهادهایی برای پژوهش های آتی……………………………. 75

منابع………………………….. 77

منابع فارسی……………………………. 78

منابع انگلیسی……………………………. 79

پیوست ها …………………………..82

پیوست 1 – نقشه عمل اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی…………. 83

پیوست 2 – پرسش نامه…………………………… 105

چکیده:

امروزه، فناوری اطلاعات و ارتباطات به یکی از مهمترین عوامل پیشرفت کشورها تبدیل شده است و عامل ایجاد قدرت برای آن هاست. مهمترین امر برای تکیه بر فناوری اطلاعات و ارتباطات برای پیشرفت، استفاده و بهره برداری صحیح و بهینه از آن است. برای برنامه ریزی و سیاست گذاری برای بهره برداری مناسب از فناوری اطلاعات و ارتباطات و بررسی وضعیت آن، بایستی اندازه گیری هایی صورت پذیرد. به این منظور مدل های زیادی در راستای اندازه گیری آمادگی الکترونیک یک کشور ارایه شده است. از سوی دیگر حرکت به سمت جامعه اطلاعاتی مفهومی پیوند خورده با فناوری اطلاعات و ارتباطات است و این بدین معنی است که رسیدن به هر کدام از آن ها در سایه رسیدن به دیگری است. در این پژوهش در ابتدا مدل های معتبر جهانی در زمینه سنجش آمادگی الکترونیک بررسی شده اند و اصلی ترین شاخص های آنان استخراج شده است. از سوی دیگر شاخص هایی از نقشه عمل جامعه اطلاعاتی استخراج گشته است. این دو مجموعه شاخص به منظور ایجاد یک مدل سنجش آمادگی الکترونیک ترکیبی به نظرسنجی خبرگان حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات گذاشته شده است و در نتیجه مدل نهایی سنجش آمادگی الکترونیک ملی و بومی همراه با وزن و میزان اهمیت شاخص های مختلف ارایه گشته است. در نهایت نیز بر اساس مدل به دست آمده توصیه هایی برای سیاست گذاران حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات ارایه شده است.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه

مفاهیم توسعه یافتگی و عقب ماندگی مفاهیم جدیدی نیستند. در هریک از اعصار زندگی، بشر به گونه ای این مفاهیم را تعریف کرده و به کار برده است. اما شاید مهمترین شاخصی که همواره بخش مهمی این مفاهیم را شامل می شده است مفهوم تولید باشد. در اعصار گذشته تولیدات کشاورزی، تولیدات صنعتی و … به عنوان شاخص هایی در این زمینه مطرح بوده اند اما در عصر حاضر -عصر اطلاعات- تولید اطلاعات به عنوان یکی از اصلی ترین شاخص ها برشمرده می شود.

در چند دهه اخیر فناوری اطلاعات و ارتباطات به سرعت در همه علوم نفوذ کرده است که مهم ترین دلیل آن نیز نقش قابل ملاحضه و محسوس فناوری اطلاعات و ارتباطات در افزایش کارآیی و اثربخشی فعالیت هاست. در نتیجه یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار در پیشرفت یک کشور در علوم مختلف، استفاده مناسب از فناوری اطلاعات و ارتباطات است. در همین راستا کشورهای توسعه یافته استفاده اثربخش از این ابزار را سرلوحه کار خود قرار داده اند. به منظور بهره برداری از منافع ایجاد شده توسط فناوری اطلاعات و ارتباطات بایستی این فناوری پیاده سازی، و به شکل کارآمدی استفاده شود.[1]

بنابراین، با توجه اهمیت روز افزون فناوری اطلاعات و ارتباطات، کشورهای مختلف بایستی میزان شکاف دیجیتالی در داخل کشور و با کشورهای دیگر را تعیین کرده و تلاش کنند تا میزان این شکاف را کاهش دهند تا به کشوری عقب مانده بدل نشوند. در همین راستا در سال های اخیر مطالعات و پژوهش های متفاوتی برای اندازه گیری میزان توانایی کشورهای مختلف به صورت مستقل یا در مقایسه با دیگر کشورها در امر استفاده و زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات و آمادگی الکترونیک صورت پذیرفته است. بدین شکل مکان و جایگاه یک کشور در استفاده و بهره برداری از این ابزار حیاتی مشخص می گردد تا سیاست گذاران از این طریق راهکارها، خط مشی ها و برنامه هایی را در جهت پیشرفت در این زمینه و حذف شکاف دیجیتالی موجود در برنامه ریزی های کلان ملی مد نظر قرار دهند.

مفهوم بنیادی در این نوشتار، آمادگی الکترونیک است. تعاریف متفاوتی در متون مختلف از این مفهوم ارایه شده است اما شاید عمومی ترین تعریف به شکل توانایی یک منطقه (کشور) برای سود بردن از فناوری اطلاعات و ارتباطات باشد. بنابراین کشورها برای اندازه گیری آمادگی الکترونیک خود و مقایسه آن با دیگر کشورها بایستی توانایی شان در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات اندازه گیری کنند.

به طور حتم، برای هر اندازه گیری و مقایسه ای نیاز به تعریف شاخص هایی در زمینه مورد نظر وجود دارد. فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز از این قاعده مستثناً نیست. بنابراین بایستی شاخص هایی در حوزه های مختلف فناوری اطلاعات و ارتباطات تعریف گردد تا بتوان میزان آمادگی الکترونیک و همچنین شکاف دیجیتال را برای یک کشور محاسبه نمود و آن را در مقایسه میان کشورها استفاده کرد.

تعدادی از موسسات و سازمان های جهانی، محلی و خصوصی در زمینه تعریف این شاخص ها در حوزه های مختلف مطالعاتی انجام داده اند و شاخص های نیز توسط هریک از آن ها ارایه شده است. این مطالعات در سال های اخیر اهمیت و شتاب بیشتری نیز پیدا کرده است. لیست تفضیلی مطالعات و شاخص های معرفی شده توسط این موسسات و سازمان ها در ادامه این فصل خواهد آمد.

با این تفاسیر در صورتی که یک کشور بخواهد از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده مناسب و موثری داشته باشد بایستی از آمادگی الکترونیک بالایی برخوردار باشد و این آمادگی بدون داشتن فاکتورهای زیرساخت مناسب، دسترسی به امکانات و سیاست های صحیح در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات قابل استحصال نیست. بنابراین سیاست گذاران یک کشور برای برنامه ریزی بهتر و دقیق تر برای پیشرفت، باید به صورت مکرر میزان آمادگی الکترونیکی و شکاف دیجیتالی را اندازه گیری نمایند و آن را با میزان آمادگی الکترونیک دیگر کشورها مقایسه کنند تا از قافله پرسرعت فناوری اطلاعات و ارتباطات عقب نمانند.

در این نوشتار سعی خواهد شد ابتدا مدل ها و شاخص های مختلف ارایه شده برای اندازه گیری آمادگی الکترونیک بررسی شود و سپس چارچوب و مدلی از شاخص های مناسب و اصلی آمادگی الکترونیک از میان آن ها انتخاب شود و در نهایت این مدل با اطلاعات به دست آمده در کشورهای منتخب از جمله ایران تست خواهد شد.

2-1- معرفی عنوان و ضرورت پژوهش

همان گونه که مطرح شد، در حال حاضر، یکی از مهمترین مواردی که بایستی توسط دولت ها مورد توجه قرار داشته باشد فناوری اطلاعات و ارتباطات و استفاده بهینه و صحیح از آن است. برای استفاده بهینه و مناسب از فناوری اطلاعات و ارتباطات بایستی بتوان وضعیت فعلی آن را به درستی و با دقت اندازه گیری کرد و مشخص نمود؛ تا بتوان بر اساس این اطلاعات وضعیت ایده آل و مورد نظر کشور در فناوری اطلاعات و ارتباطات را معین کرد. سپس می توان بر این اساس نقشه راهی ایجاد نمود و سیاست ها و خط مشی هایی را برای ارتقا و بهبود وضعیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور ارایه داد و اجرا نمود.

در سال های اخیر مدل های و چهارچوب های متفاوتی در زمینه سنجش آمادگی الکترونیک یک کشور ارایه شده است. به طور حتم نمی توان تک تک این مدل ها را در یک کشور به اجرا در آورد و نتایج آن را بررسی نمود. از سویی دیگر در صورتی که تنها با استفاده از شاخص های ارایه شده در یک مدل تصمیم گیری و سیاست گذاری شود، از شاخص های مناسبی که در دیگر مدل ها به آن ها اشاره شده و به کار گرفته شده اند، استفاده ای نخواهد شد و چه بسا شاخص هایی که مورد استفاده قرار نگرفته اند شاخص های بسیار پراهمیتی (به خصوص در کشور مورد مطالعه) باشند.

بنابراین نیاز به یک جمع بندی در میان مدل های ارایه شده و ایجاد یک مدل از شاخص های اصلی سنجش میزان آمادگی الکترونیک احساس می گردد که به طور حتم این مدل و شاخص های آن بایستی بر مبنای عوامل تاثیرگذار در یک جامعه باشد و در واقع مدل نهایی باید مدلی بومی برای یک کشور باشد تا هم نیازهای آن جامعه به خوبی در آن دیده شود و هم به خوبی در آن محیط و جامعه قابل اجرا باشد.

3-1- واژگان پژوهش