2-1-3-5 نظریه ریچارد تاردانیکو………………………… 18

2-1-4 دیدگاه مشارکتی و مردم سالاری در مدیریت شهری …………… 19

2-1-4-1- نظریه صلاح الدین یلدیریم………………………… 20

2-1-4-2 نظریه مشارکت مردمی و نخبگان لیون فولکت ……………… 21

2-1-4-3 نظریه مشارکتی جان ترنر………………………… 22

2-1-4-4 نظریه مشارکتی جیمز میجلی………………………… 23

2-1-4-5 نظریه مشارکتی شری ارنشتاین………………………… 24

2-1-4-6 نظریه مشارکتی اسکات دیوید سون………………………… 25

2-1-4-7 نظریه مشارکتی دیوید دریسکل…………………………25

2-1-4-8 نظریه میانجی گری………………………… 27

2-1–5 مدل های مدیریت شهری………………………… 27

2-1-5–1انواع مدل های مدیریت شهری در کشور آمریکا…………… 29

2-1-5-2 انواع مدل های مدیریت شهری در کشور های اروپایی……… 35

2-1-5-3 سیر تحول مدل های مدیریت شهری در ایران ………………39

2-1-5-1 جمع بندی………………………… 41

2-1-6 شهرهای مقصد گردشگری………………………… 42

2-1-6-1 شهر نور………………………… 44

2-1-6-2 شهر چالوس…………………………45

2-1-6-3 شهر بابلسر………………………… 46

2-1-6-4 شهر تنکابن………………………… 48

2-1-7 مدیریت شهری وتوسعه گردشگری………………………… 49

2-1-8 تعریف حکمرانی و انواع آن………………………… 51

2-1-8-1حکمرانی………………………… 51

2-1-8–2حکمرانی شهری………………………… 53

2-1-8–3حکومت شهری………………………… 54

2-1-8–4تفاوت بین حکومت شهری و حکمرانی شهری …………… 55

2-1-8-5 حکمرانی الکترونیک…………………………57

2-1-8-6 حکمرانی الکترونیک و حکمرانی شهری …………………………59

2-1-9 اهداف حکمرانی شهری ………………………… 60

2-1-10 مدل های حکمرانی شهری………………………… 60

2-1-11 حکمرانی خوب………………………… 61

2-1-12 حکمرانی خوب شهری………………………… 63

2-1-13 حکمرانی شهری و کیفیت زندگی………………………… 66

2-1-14 نقش نهاد های محلی (شهرداری و شورای شهر) در توسعه گردشگری…….. 67

فصل دوم – بخش دوم: پیشینه تحقیق

2-2-1 مقدمه………………………… 69

2-2-2 پژوهش های داخلی ………………………… 69

2-2-3 پژوهش های خارجی ………………………… 71

2-2-4 اسناد حقوقی و بین المللی………………………… 72

2-2-5 اقدامات دولت ها در مهمترین کنفرانس های بین المللی……………… 72

فصل دوم – بخش سوم: تشریح اجزای مدل

2-3-3-1مشارکت………………………… 75

2-3-3-2 حاکمیت قانون………………………… 75

2-3-3-3 شفافیت………………………… 75

2-3-3-4 مسئولیت و پاسخگویی………………………… 75

2-3-3-5 پاسخده بودن………………………… 75

2-3-3-6 بینش راهبردی………………………… 75

2-3-3-7 اجماع سازی………………………… 76

2-3-3-8 عدالت و انصاف………………………… 76

2-3-3-9 امنیت………………………… 76

2-3-3–10 اثر بخشی و کارایی………………………… 76

2-3-3-11 تمرکز زدایی………………………… 76

فصل سوم: روش شناسی تحقیق

3-1 مقدمه………………………… 77

3-2 روش تحقیق………………………… 78

3-3جامعه ی آماری………………………… 79

3-4 نمونه ی آماری………………………… 80

3–5روش جمع آوری داده ها………………………… 82

3-6 روایی و پایایی ابزار پژوهش………………………… 82

3-7روش تجزیه وتحلیل داده ها و اطلاعات……………. 83

3-7-1 روش تحلیل اهمیت- عملکرد………………………… 83

3-7-1-1تشکیل ماتریس اهمیت-عملکرد………………….. 84

3-7-1–2تحلیل ماتریس اهمیت-عملکرد………………………… 86

3-7-2 روش تحلیل سلسله مراتبی ………………………… 87

3-7-2-1 مدل سازی مساله تصمیم………………………… 88

3-7-2-2 مقایسه اهمیت و ارجحیت………………………… 88

3-7-2-3 بررسی میزان سازگاری در قضاوت ها……………… 89

3-8 جمع بندی………………………… 90

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات

4-1مقدمه …………………………91

4-2- روش تحلیل اهمیت – عملکرد………………………… 91

4-2–1داده های توصیفی………………………… 92

4-2-2مطالعه توصیفی نمونه آماری با توجه به متغیر جنسیت ………… 92

4-2–3مطالعه توصیفی نمونه آماری با توجه به متغیر تحصیلات……… 93

4-2-4مطالعه توصیفی نمونه آماری با توجه به متغیر سن……… 94

4-2-5 مطالعه توصیفی نمونه آماری با توجه به متغیر میزان سابقه کاری……….95

4-3 آزمون فرضیهقابلیت اعتمادیا پایایی ابزار اندازه‏گیری(پرسشنامه)………. 96

4-4 ارزیابی اهمیت و عملکرد شاخص های حکمرانی خوب شهری……….97

4-5 آزمون دو جمله ای شاخص های حکمرانی خوب شهری………………………… 98

4-6 نمره افتراقی و تجزیه و تحلیل شکاف………………………… 99

4-7 تجزیه و تحلیل ماتریس اهمیت – عملکرد………………………… 101

4-7-1ماتریس اهمیت – عملکرد شهر بابلسر………………………… 102

4-7-2 ماتریس اهمیت – عملکرد شهر نور………………………… 104

4-7–3ماتریس اهمیت – عملکرد شهر تنکابن………………………… 106

4-7-4 ماتریس اهمیت – عملکرد شهر چالوس………………………… 108

4-8 جمع بندی روش تحلیل اهمیت – عملکرد………………………… 110

4-9 روش تحلیل سلسله مراتبی………………………… 110

4-9-1 داده های توصیفی ………………………… 110

4-9-2 مطالعه توصیفی نمونه آماری با توجه به متغیر جنسیت ………… 111

4–9-3 مطالعه توصیفی نمونه آماری با توجه به متغیر تحصیلات…………. 112

4-9-4 مطالعه توصیفی نمونه آماری با توجه به متغیر سن ………………………… 113

4-9-5 مطالعه توصیفی نمونه آماری با توجه به متغیر میزان سابقه کاری ……. 114

4-10 مدل سازی سلسله مراتبی و تشکیل درخت تصمیم گیری……….. 115

4-11 اولویت بندی اهمیت شاخص های حکمرانی خوب شهری………..116

4-12 اولویت بندی عملکرد شاخص های حکمرانی خوب شهری……….. 118

4-21–1اولویت بندی عملکرد در شهر بابلسر………………………… 119

4-21- 2اولویت بندی عملکرد در شهر نور………………………… 121

4-12-3 اولویت بندی عملکرد در شهر تنکابن………………………… 123

4-12-4 اولویت بندی عملکرد در شهر چالوس………………………… 125

4-13 جمع بندی روش تحلیل سلسله مراتبی………………………… 126

4-14- مقایسه دو روش اهمیت-عملکرد و تحلیل سلسله مراتبی ……… 127

4-14-1مقایسه نمونه آماری………………………… 127

4-14-2 مقایسه نتایج حاصل از دو روش………………………… 128

4- 15 جمع بندی………………………… 130

فصل پنجم: یافته ها، نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات

5-1مقدمه………………………… 131

5-2مروری مختصر بر هدف، مسئله و چگونگی كار………………………… 131

5- 3 یافته ها………………………… 132

5-4بحث…………………………135

5-5 نتیجه گیری ………………………… 137

5-6 پیشنهادات کاربردی………………………… 138

5-7 محدودیت های تحقیق ………………………… 141

5-8 پیشنهاد هایی برای تحقیقات آینده …………………………141

منابع ………………………… 142

پیوست………………………… 149

چکیده:

رویکرد های سنتی مدیریت شهری ایران باعث ایجاد فضایی تقابلی به جای فضایی تعاملی میان شهروندان و شهرداری ها شده است که حکمرانی خوب شهری یکی از روشهای مقابله با آن است. هدف این تحقیق شناخت جامعی از میزان اهمیت حکمرانی خوب شهری و ارزیابی عملکرد شاخص های حکمرانی خوب شهری در شهر های نمونه مقصد گردشگری (چالوس، نور، بابلسر و تنکابن) است. روش تحقیق و گردآوری مطالب از نوع پیمایشی و تحلیلی مبتنی بر پرسشنامه است که پس از تایید روایی پرسشنامه در اختیار کارشناسان برجسته مهندسین مشاور و اعضای گروه تخصصی شهرسازی نظام مهندسی استان مازندران و همچنین اساتید صاحب نظردانشگاه مازندرانقرار گرفت. به منظور تجزیه و تحلیل آماری از دو روش IPA و AHP استفاده شد. اولویت بندی و عملکرد شاخص ها، از هر دو روش به صورت یکسان به دست آمد و مهمترین شاخص با کمترین عملکرد، شاخص مشارکت شهروندان معین گردید که سنگ بنای حکمرانی خوب شهری به عنوان روش مدیریت مشارکتی است. شاخص امنیت نیز از بالاترین عملکرد در این شهر ها برخوردار بود. در نهایت نتیجه گیری شد که شاخص های حکمرانی خوب شهری با وجود اهمیت بالای آنها، عملکرد پایینی در مدیریت شهری، شهرهای مورد مطالعه داشته و راهکارهایی به منظور ارتقا آن ارائه شد.

فصل اول: کلیات تحقیق

امروزه جمعیت مردمی که در مناطق شهری زندگی می کنند از تمام ادوار تاریخ انسان بیشتر است. روند شهرنشینی غیر قابل بازگشت است (مصطفی قدمی و همکاران، 1391). تخمین زده شده است که جمعیت شهری دنیا تا سال 2025 دو برابر شده و به بیش از 5 میلیارد نفر خواهد رسید که بیش از 90 درصد این رشد در کشور های در حال توسعه خواهد بود (برنامه اسکان سازمان ملل[1]، 2003). از سوی دیگر جهان امروز با چالش هایی مواجه است که ناشی از دگرگونی های حاصل از پیشرفت علم و صنعت و طرح نیاز های جدید سازمانی و اجتماعی است. در جهان متحول امروز، دولت ها به تنهایی قادر به پاسخگویی به نیازهای جدید نخواهند بود. این مهم نیازمند الگوی جدیدی است که بتوان از همه ظرفیت های جامعه در بخش های دولتی، خصوصی و مدنی استفاده نمود تا تولید و ارئه خدمات عمومی را حداکثر ساخت (رفیعیان و همکاران، 1390). در سیستم مدیریت شهری نوین برای رفع این مشکلات و چالش ها در زندگی شهری، الگوهای متعددی ارائه شده است. یکی از این الگوها که مدل غالب در مدیریت شهری[2] محسوب می شود، الگوی حکمرانی شهری است[3] (زیاری و همکاران، 1390). حکمرانی موضوعی است که بر نحوه تعامل دولت ها و سایر سازمان های اجتماعی با یکدیگر، نحوه ارتباط با شهروندان و نحوه اتخاذ تصمیمات در جهانی پیچیده تمرکز داشته و فرایندی است که از طریق جوامع و سازمان ها تصمیمات خود را اتخاذ و بواسطه آن مشخص می کنند که چه کسانی در این فرایند درگیر و چگونه وظایف خود را به انجام برسانند (نوبری و همکاران، 1389). محیط شهری پیچیده، پویا و متنوع مستلزم ظرفیت بالای مدیریت است که حکمرانی خوب شهری[4] قابلیت فراهم کردن آن را دارد (صالحی، 1392). از سوی دیگر گردشگری شهری ترکیب پیچیده ای از فعالیت ها ی مختلف می باشد که از به هم پیوستن ویژگی های محیطی و میزان توانمندی و کشش شهر در جذب بازدیدکنندگان و ارائه خدمات تشکیل شده است. نخستین شرط موفقیت هر شهر در توسعه گردشگری، وجود زیرساخت های مناسب شهری، یکپارچه گی همه سازمان های ذیربط و مدیریت عاقلانه و مدبرانه در عرصه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. از طرف دیگر تنسیق و آمایش جاذبه های شهر، استفاده پایدار از منابع گردشگری، ایجاد منابع و تسهیلاتی که دسترسی به جاذبه ها را تسهیل می کند، رضایت خاطر بازدیدکنندگان و کنترل محلی دومین شرط لازم در توسعه گردشگری است (دیناری، 1384). در راستای تحقق گردشگری، مدیریت شهری که از سازمان دهی عوامل، نیروها و منابع برای اداره امور و پاسخگویی نیازهای ساکنین شهر شکل گرفته، مهمترین ابزار است (رضویان، 1381).

2-1- اهمیت و ضرورت

استنباط سازمان ها و نهاد های بین المللی از حکمرانی خوب شهری مطابق با تجزیه عملکردی برنامه اسکان در دو دهه اخیر است. این تجربه بر این نکته تاکید دارد که در اداره امور شهرها نه سرمایه، نه تکنولوژی و نه حتی تخصص، کافی نیست. بلکه مدیریت مطلوب وجه ممیزه یک شهر برون گرا با مدیریت مطلوب در مقابل یک شهر با مدیریت نامطلوب یا شهر منزوی است بر این اساس حرکت اصلی در جهت حکمرانی خوب شهری، رسیدن به یک شهر برونگرا خواهد بود. در شهر برونگرا هر فرد بدون توجه به ثروت، جنسیت، مذهب، نژاد و سن، شایسته مشارکت سازنده و مثبت در فرصت های موجود در شهر است (نازک نوبری و همکاران ، 1389(. از طریق حکمروایی خوب شهری نوعی از توسعه پدید می آید که در آن فقرا حق تقدم دارند، امور زنان بهبود میابد، محیط زیست پایدار ایجاد می شود و فرصت های اشتغال و عوامل رفاهی پدید می آیند. به این ترتیب مفهوم حکمروایی خوب و توسعه پایدار انسانی جدایی ناپذیر است (محمد موئدی، 1392). هدف از شاخصهای حکمرانی خوب شهری[5] سنجش اندازه گیری و کیفیت اداره امور شهری است. با توجه به این شاخص ها هر شهر می تواند به مقایسه های منطقه ای و جهانی بر اساس کیفیت حکمرانی شهری خودش دست بزند و به طور یقین فرایند سنجش در سرعت بخشیدن به بهبود کیفیت حکمرانی محلی، نقش قابل توجه ایفا می کند. در سطح محلی نیز شاخص تسریع اقدام محلی مورد انتظار برای بهبود کیفیت حکمرانی شهری را در بر می گیرد (نازک نوبری و همکاران ، 1389).

با توجه به بررسی مفهوم حکمروایی خوب شهری میتوان مهمترین اهداف کلان آن را اینگونه بیان کرد:

– بازساخت جامعه مدنی برای تقویت و اعتلای بیشتر سازمان ها، نهادها و جوامع محلی

– کاهش فقر و جدایی گزینی های اجتماعی، قومی و فرهنگی در شهرها

– افزایش مشارکت و مداخله افراد و صاحبان منافع در فرایند های سیاسی درون شهرها

– همچنین حکمرانی خوب شهری به طور خاص نیز اهداف عملیاتی زیر را دنبال می کند:

– کاهش فساد

– بهبود کیفیت و افزایش امکان زندگی برای همه شهروندان

– حفظ دموکراسی

– ایجاد فرصت و امکان برای مردم به منظور نشان دادن خواسته ها و آمالشان در زندگی

– اعتلای امنیت، برابری و پایداری (برنامه توسعهسازمان ملل متحد[6] ، 2008).

حال با توجه به اینکه شهرهای ایران خصوصا در سالهای اخیر رشد شتابان و ناموزونی را تجربه کرده اند و با توجه به این رشد شتابان شهرنشینی و هم چنین عدم وجود سیستم مدیریتی کارامد چه در گذشته و چه در حال به نظر می رسد وجود سیستم مدیریتی جدید که نگرش پویاتر به شهر و شهروندان داشته باشد لازم است. با توجه به اینکه مدیریت شهرهای ایران در سطح پایینی است (مصطفی قدمی و همکاران، 1391) به نظر می رسد که شهرهای با مقصد گردشگری[7] (به عنوان نمونه شهرهای ساحلی استان مازندران) نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیازمند سیستم جدید و پویاتری می باشند تا بتوانند به توسعه پایدار دست یابند. از سوی دیگر با توجه به اینکه اقتصاد شهرهای مقصد گردشگری به ویژه شهرهای ساحلی استان مازندران وابستگی شدیدی به برنامه ریزی و مدیریت صحیح در راستای ارتقای زیرساخت هایصنعت گردشگریشهری دارند و تمام شهروندان آنها به عنوان عضو فعال در این صنعت مشغول به فعالیت می باشند و خیلی از مشاغل شکل گرفته در شهرهای مقصد گردشگری در راستای همین صنعت ایجاد شده است، در این شهرها ضرورت تحقق حکمرانی خوب شهری با توجه به ویژگی مشارکتی[8] بودن آن امری انکار ناپذیر است.

3-1- بیان مسئله

واژگان حکمرانی[9] و حکومت[10] ، دارای مفاهیم محض و تخصصی بوده که بعضا فارغ از مفهوم، معمولا جایگزین یکدیگر به کار می روند. اما قدمت حکمرانی به تاریخ تمدن بشری برمیگردد. واژه حکمرانی از لغت یونانی (کیبرنان[11]) گرفته شده است و معنی آن هدایت کردن و راهنمایی کردن و یا چیزها را در کنار هم نگه داشتن است. در حالی که مفهوم حکومت دلالت بر واحد سیاسی برای انجام وظیفه سیاست گذاری داشته و برجسته تر از اجرای سیاست ها است. پس می توان گفت واژه حکمرانی اشاره به پاسخ گو[12] بودن هم در حوزه سیاست گذاری و هم در حوزه اجرا دارد (شریفیان ثانی، 1380). حکمرانی را میتوان کنش، شیوه یا سیستم اداره دانست که در آن مرز های بین سازمانها و بخش عمومی و خصوصی در سایه یکدیگر محو می شوند. جوهره حکمرانی به وجود روابط متعامل بین و درون حکومت و نیروهای غیر حکومتی اشاره دارد (برک پور، 1388).

حکمرانی شهری[13] ، طبق تعریف زیست بوم سازمان ملل عبارت است از مجموع روش های برنامه ریزی و مدیریت عمومی شهر از سوی افراد، نهادهای عمومی و نهادهای خصوصی و نیز فرایند مستمری است که از طریق آن، منافع متضاد یا متعارض با یکدیگر همراه شده و زمینه همکاری و کنش متقابل فراهم می آید. طبق این تعریف حکمرانی شهری، هم نهادهای رسمی و هم اقدامات غیر رسمی وسرمایه اجتماعیشهروندان را در بر می گیرد (برنامه اسکان بشر ملل متحد[14]،2007). به علاوه نباید از نظر دور داشت تحقق سبک و شیوه مدیریت امور محلی و شهری که از آن به عنوان حکمرانی یاد می شود منوط به شکل گیری یک مجموعه روابط رسمی و ساختارهایی از قبیل قانون مداری، چارچوب های حقوق مدون و مشخص، تعریف و تعیین حدود رژیم های سیاسی، تعیین سطوح تمرکز زدایی و فراهم کردن زمینه های مشارکت همگانی در امور تصمیم گیری راجع به خط و مشی هاست (اکبری ، 1385). حکمرانی شهری بر خلاف مدیریت شهری، فرایندی مدیریتی است که به اتخاذ و حفظ زیربناها و خدمات شهری می پردازد. حکمرانی شهری فرایندی کاملا سیاسی در نظر گرفته می شود (شریفیان ثانی، 1380) و از آنجا که حکمرانی یا حاکمیت شهری، وظیفه به اجرا در آوردن تصمیمات و سیاست های عمومی در جهت منافع عامه را دارد (پاداش و همکاران، 1386) به عنوان فرایند مشارکتی توسعه، تعریف می شود و به موجب آن همه ذینفعان شامل حکومت، بخش خصوصی و جامعه مدنی تمهیداتی را برای حل مشکلات شهری فراهم می آورند که نتیجه آن رفع ناپایداری توسعه شهری، رفع ناپایداری ها از بدنه نهادهای مدیریتی، برنامه ریزی شهری، کارآمد سازی و مسئولیت پذیری بیشتر در اداره امور شهری و تفویض قدرت، وظایف و صلاحیت ها به حکومت ها و سایر ذینفعان محلی خواهد بود (لاله پور، 1386). بنابر این حکمرانی شهری را می توان فرایندی دانست که بر اساس کنش متقابل میان سازمان ها و نهادهای رسمی اداره شهر از یک طرف و سازمان های غیر دولتی و تشکل های جامعه مدنی از طرف دیگر شکل می گیرد. نتیجه اینکه حکمرانی شهری با اشکال قدیم حکومت از آن جهت متفاوت است که عاملان مدیریت تنها بخش عمومی نیستند، بلکه بخش های خصوصی و داوطلب نیز در امر مدیریت وارد می شوند. این عاملان در شبکه های مدیریت و مشارکت هایی که عموما مستقل از دولت هستند، فعالیت می کنند (پاداش و همکاران ، 1386). با توجه به مفهوم حکمرانی زمانی که صفت خوب را به این واژه اضافه میکنیم مبحثی با بار معنایی آغاز می شود و حکمرانی مطلوب[15] در مقابل حکمرانی نامطلوب قرار می گیرد. اضافه کردن صفت ارزشی به واژه حکمرانی مناقشه بر انگیز می باشد. چنانکه افراد گوناگون، سازمان ها، دولت ها، ایدئولوژی ها و مدیریت شهر، هریک حکمرانی خوب را مطابق با منافع و تجربیات شخصی خود تغریف می کنند. با در نظر گرفتن این نکته که دولت ها همواره در طول تاریخ نقشی انکار ناپذیر در شکوفایی و سعادت و یا در نابودی و انحطاط و نابودی ملت ها داشته اند، در خلال اجرای طرح هایی مانند برنامه اسکان بشر و برنامه هایی برای ریشه کنی فقر و دست یابی به توسعه پایدار و ضرورت تضمین اجرایی این برنامه ها شاخص های حکمرانی خوب از سوی محققین و سازمان های مختلف مورد بررسی قرارگرفته و تحت عنوان معیار ها و شاخصه های حکمرانی خوب مطرح شده است (نازک نوبری و همکاران، 1389) که عبارتند از:

– مشارکت[16]

– قانون مداری[17]

– شفاف سازی[18]

– انعطاف پذیری[19]

– وفاق محور[20]

– عدالت[21]

– کارآمدی[22]

– پاسخگویی[23]( سازمان ملل آموزشی، علمی، فرهنگی[24]).

با روشن شدن مفهوم حکمرانی، حکمرانی خوب و حکمرانی شهری حال می توان به توضیح حکمرانی خوب شهری[25]پرداخت. شهرها با برخورداری از پتانسیل های بالا به مثابه موتور توسعه اقتصادی و اجتماعی از طریق ایجاد مشاغل و طرح ایده ها نقش بازی میکند. شهرها اگرچه دارای مزیت ها و جاذبه هایی هستند، اما محرومیت های اجتماعی را نیز دامن می زنند چرا که عدم توزیع بهینه منابع و ثروت به محرومیت اجتماعی و فقر در میان جوانان، اقلیت های قومی و مذهبی و سایر گروه های حاشیه ای جامعه می انجامد (برنامه اسکان بشر ملل متحد، 2000 ). بنا بر منشور هبیتات سازمان ملل متحد حکمرانی خوب شهری اصول به هم وابسته پایداری، برابری، کارامدی، شفافیت و پاسخگویی، امنیت، فعالیت های مدنی و شهروندی را توصیف می کند (برنامه اسکان بشر ملل متحد، 2009).

در تحقیق حاضر سعی شده است ابتدا شاخص های حکمرانی خوب شهری با توجه به وضعیت شهر های مقصد گردشگری اولویت بندی شود و سپس فاصله وضع موجود و مطلوب شهر های منتخب مشخص گردد.

[1] UN-HABITAT

Urban Management

[3] Urban Governance

[4] Good Urban Governance

[5] Good Urban Governance Index

[6] United Nations Development Program

[7] Tourist destination cities

[8] Participation

[9] Governance

[10] Government