2-3-7) اخلاص در عمل 29

2-3-8) توجّه به مقتضیات زمان 30

2-4) شیوه و سبک زندگی علاّمه ی جعفری 30

2-5)تلاش های علمی علاّمه ی جعفری 32

2-6) رابطه ی علاّمه ی جعفری با شخصیّت ها 35

2-7) جمع بندی 37

فصل سوم:بررسی آراء و اندیشه های علاّمه ی جعفری

3-1) دیدگاه های فلسفی علاّمه ی جعفری 40

3-2) فلسفه ی سیاسی از دیدگاه علاّمه ی جعفری 46

3-3)دیدگاه های عرفانی علاّمه ی جعفری 53

3-4) دیدگاه تربیتی علاّمه ی جعفری 57

3-5)زیبا شناسی و هنر از دیدگاه علاّمه ی جعفری 62

3-6)جمع بندی 66

فصل چهارم:بررسی دیدگاه های فقهی علاّمه ی جعفری

4-1)علاّمه ی جعفری استاد فقه 69

4-2)تعریف فقه و اهداف آن 71

4-3)اهمّیت فقه در زمان پیامبر 73

4-4)فقه در اهل سنّت 78

4-5)فقه در مذهب شیعه 82

4-6)فقه از دیدگاه علاّمه ی جعفری 84

4-7) دیدگاه علاّمه در ارتباط با احکام فقهی 87

4-8) دیدگاه های فقهی علاّمه ی جعفری درباره ی حقوق حیوانات 89

4-9) دیدگاه فقاهتی علاّمه در ارتباط با حقوق بشر 95

4-10) ایرادات علاّمه ی جعفری به اعلامیه ی حقوق بشر 99

4-10-1) عدم صراحت حقوق بشر جهانی در ممنوعیت ها 99

4-10-2) ادامه ی حیات انسان 99

4-10-3) عامل حقیقی اجرای حقوق بشر سلطه های سیاسی غالب اند. 100

4-10-4) حقّ حیات جنین 100

4-10-5) زندگی با کرامت یا رفاه 100

4-10-6) حقوق در جنگ 101

4-10-7) هوا و محیط سالم 101

4-10-8) حقوق خانواده 102

4-10-9) حفظ کرامت انسان پس از مرگ 102

4-10-10) کودکان نامشروع 102

4-10-11) حقّ آزادی 103

4-10-12) مساوات انسان ها 103

4-11) تعامل فقه و عرفان از دیدگاه علاّمه ی جعفری 105

4-12) دیدگاه فقهی علاّمه در ارتباط با ژنوم انسانی 107

4-13) جمع بندی 113

نتیجه گیری 115

فهرست منابع 118

ABSTRACT: 69

چكیده

پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی انجام شده و هدف آن بررسی دید گاه های فقهی علاّمه ی جعفری است. سؤال اصلی این است که دیدگاه های فقهی علاّمه ی جعفری بر چه مبنایی قرار دارد؟ در پاسخ چنین سؤالی باید گفت: استاد اگر چه در میان دانشجویان و حوزویان چهره ای فلسفی و احیاناً ادبی و عرفانی داشت، مع الوصف یک مجتهد جامع الشرایط بود و از بیست و سه سالگی به فتوای خود عمل می کرد. خفض و تواضع علمی و فقهی ایشان در حدّی بود که اکثر مردم اساساً ازتفحّص فقهی ایشان بی اطّلاع بودند. حال آن که علاّمه ی جعفری در حوزه ی معارف فقهی و حقوق اسلامی نیز همانند سایر عرصه ها باریک بینی ها، ژرف اندیشی ها و اندیشه های بدیع داشت که اندکی از آن به جامعه عرضه شد. علاّمه مبنای احکام فقهی را آیات و روایات اسلامی می دانست و به تخصّصی و کاربردی شدن فقه تأکید زیادی داشت.

واژه ی های كلیدی: علاّمه ی جعفری ، دیدگاه، فقه، تفحّص، عرفان

مقدمه

تاریخ بستر «ظهور و افول» و «طلوع و غروب» پدیده های مختلفی است، لیکن در این میان پدیده هایی در حوزه ی حیات انسانی رخ می دهد که نمی توان و نمی بایست به آسانی از کنار آن گذشت و آن را به تاریخ سپرد.

از میان انبوه پدیده هایی که در ساحت انسانی به وقوع می پیوندد، ظهور شخصیّت های ویژه و خاص، از جمله وقایعی هستند که بایستی در کنار آن ها سکنی گزید، بدان خیره شد و عمق و بطن آن ها را دریافت. یکی از شخصیّت های اسلامی که در ایران معاصر به تکاپوی چندین ساله در فضای فرهنگی همت گماشته و آثار و ثمرات متعدّدی را به ارمغان آورده است، استاد علاّمه محمدتقی جعفری می باشد.

شخصیّت، زندگی، احوال و آثار، منش و بینش و اندیشه و عمل علاّمه نکته هایی را فرا راه طالب فهم و تأمل قرار می دهد که می تواند دستگیر راهرو و راه دانش و بینش و ارزش باشد.

علاّمه ی جعفری از جمله شخصیّت هایی هستند که جهت فهم عصر خود و اقتضائات آن، در تلاش بودند، تا بنیادها، مبادی، لوازم و پیامدهای تفکّر و عمل جهان معاصر را دریابند، بر روح عصر خود اشراف داشته باشند. از این که ایشان غیر از مطالعه ی صدها و هزاران کتاب فلسفی و عرفانی، به مطالعه ی تحقیق در بیش از چهار هزار جلد کتاب فلسفه و عرفان و رمان و فقه وغیره همّت گماشته اند، مؤیّد تلاش ایشان در جهت زمان شناسی و فهم عصر خویشتن بوده است.

روش و منش، بینش و دانش و فضایل والایی که این دانشمند در خود جمع کرده، جزء نوادر و نوابغ نمی توان جایی یافت، استعداد عالی، درک فوق العاده، فکر نقّاد، حافظه ی قوی، روح پر نشاط، استقلال در اندیشه، اعتماد به نفس، حقیقت جویی، روبرویی شجاعانه با آراء گوناگون، اعراض از تقلید و اعتدال در انتخاب رأی از جمله خصوصیاتی است که در وی بارز و نمایان است. هستی شناسی، معرفت پژوهی، شناخت فلسفه ی دین، مطالعه و تحقیق در فلسفه ی حیات، تعلیم و تربیت، کاوش های کلامی و اعتقادی مانند مکاتب فلسفی ـ اجتماعی غرب، بررسی مبانی فقهی و حقوقی، بررسی مباحث فیزیک نظری و مبانی معرفت شناختی ریاضیات، توجّه به علوم طبیعی، تمدّن شناسی، مطالعه در فلسفه ی تاریخ، شناخت مضامین و مفاهیم عرفانی و پاره ای ازعلوم دیگر در عرصه گاه، براق اندیشه این متفکّر متعهّد و جولانگاه زورق فکری اوست ودر بسیاری از این حوزه ها و عرصه ها سعی بر ارایه ی آرای مستقل و نظریه های منحصر به فرد داشته است.

علاّمه ی جعفری برای روشن ساختن مسأله ای با آن چنان جامعیتی برخورد می نمود که درباره ی آن موضوع ده ها مبحث با ارزش دیگر مطرح می کرد. با وجود آن که وی به طور وسیع و گسترده و به شیوه ای دقیق و عمیق مسایل فلسفی و کلامی را مورد بحث و بررسی قرار می داد و در این مقوله به مسایل و مطالب تازه ای دست می یافت و متوجّه زوایایی خاصّ می گردید که دیگران از آن غفلت داشته اند و در واقع می توان او را صاحب نظر در حکمت نظری دانست امّا از پژوهش در مباحث فقهی غافل نبود. با توجّه به این که پژوهش های متعدّدی در زمینه ی دیدگاه های فلسفی و کلامی، هستی شناسی استاد انجام گرفته امّا به دیدگاه های فقهی ایشان کم تر پرداخته شده، از اینرو پژوهش موردنظر سعی دارد علاوه بر بررسی زندگینامه و شخصیّت و آثار این استاد بزرگوار به بررسی دیدگاه های فقهی ایشان بپردازد.

1-1- بیان مسأله

آیت الله محمّدتقی جعفری یکی از دانشمندان صاحب نظر در فلسفه، عرفان، تحلیل جهان بینی ها، انسان شناسی، مولوی شناسی و تفسیر نهج البلاغه است و احاطه ی ایشان بر مسایل فقهی وحقوقی اسلام تا حدودی ناشناخته مانده است. از دلایل این امر، رسالت فرهنگی ایشان در عرصه ی اجتماع و دانشگاه پس از پایان تحصیلات در حوزه ی علمیّه ی نجف اشرف در چهار دهه ی پیش بوده است. بنا به ضرورت زمان، علاّمه به رفع نیازهای فرهنگی دانشگاهیان و جامعه ی علمی کشوردر زمینه ی معارف اسلامی و جهان بینی ها اهتمام ورزید. حال آن که علاّمه ی جعفری در حوزه ی معارف فقهی و حقوقی اسلام نیز همانند سایر عرصه ها باریک بینی ها، ژرف اندیشی ها و اندیشه های بدیع داشت که اندکی از آن به جامعه عرضه شد (فاطمی، 1379 ، ص205). با توجّه به آثار زیادی که از علاّمه برجای مانده و ضرورت توجّه به علم فقه، جایز است ابتدا اشاره ای به فقه و هدف و اهمّیت آن داشته باشیم: فقه در لغت به معنای فهم است، و علم فقه، علمی است که در مورد احکام و تکالیف شرعی عملی مردم گفت وگو می کند. به عبارت دیگر فقه عبارت است از: علم به احکام شرعی فرعی از روی دلیل های تفصیلی آن ها (شهید ثانی، 1376 ، ص10) بنابراین، فقه، مطلق دانستن احکام نیست، بلکه دانستن استدلالی احکام است؛ یعنی دانستن از روی ادلّه و وسایط در اثبات آن ها نه وسایط در ثبوت (گرجی، 1375 ، ص7). از آن جا که هدف از قانونگذاری خداوند متّعال، سامّان بخشیدن به زندگی مادّی و معنوی انسان ها می باشد، فقیه تلاش می کند مدلول و معنای واقعی خطابات را که کاشف و حاکی از احکام الهی هستند، به درستی دریابد و بتواند در مقام عمل، عینیت بخش دریافت و ارایه ی احکامی گردد که آن احکام دایرمدار مصالح و مفاسد واقعی و نفس الامری هستند. فقیه با بهره جستن از ملکه ی اجتهاد، به دنبال آن است که حکم فعل مکلّف را از ادلّه ی تفصیلی استنباط کند؛ تا پاسخگوی همه ی نیازمندی های تکلیفی انسان در زمینه های زندگی فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در دنیا و زمینه ساز سعادت او در آخرت باشد. تامین عدالت اجتماعی که فلسفه ی بعثت انبیاء الهی و ارسال کتب آسمانی است و پیوند دادن آن با اصلاح، تربیت و تزکیّه ی فرد و اجتماع، هدف فقه است که فقیه عمر خویش را در پی تحقق آن می گذارد. (فیض ، 1389 ، ص18) و البته در این راه مصلحت های اجتماعی و فردی همواره مدنظر فقیهان بوده و به قول امام محمّد غزالی مصالح پنج گانه:

مصلحت دین، مصلحت نفس، مصلحت عقل، مصلحت ناموس، مصلحت مال در سراسر فقه نمود و بروز داشته و همه ی احکام و مقرّرات فقه، ضامن حفظ و بقای این مصلحت هاست ( به نقل ازشهید ثانی ، پیشین، ص28).

این نکته به روشنی قابل درک است که علم فقه پس از معرفت خدای تعالی شریف ترین و برترین علوم است؛ زیرا رابطه ی علم فقه نسبت به اعمال و رفتار مردم، از هر علم دیگری بیش تر و نیرومندتر است. چه، بوسیله علم فقه است که اوامر و نواهی خدای تعالی شناخته و امتثال می شوند. و نیز آن چه به وسیله ی فقه دانسته می شود یعنی احکام و قوانین الهی، پس از معرفت خداوند برترین معلومات است. و در عین حال این فقه است که امور زندگی مردم را سامان بخشیده و مایه ی کمال و پیشرفت نوع انسان می گردد. برای اهل تحقیق روشن است که فقهاء با تحمّل زحمات طاقت فرسای خویش در طول تاریخ توانستند این میراث گران بها را به سلامت به دست ما برسانند (خوئینی ، 1390 ، ص10) با توجّه به اهمّیت فقه قابل ذکر است که از استاد جعفری دو اثر فقهی در نجف اشرف به نام های الامر بین الامرین و الرضاع که تقریرات درس دو تن از مراجع برجسته ی نجف اشرف است و کتاب منابع فقه رادر سال 1349 ش، ارایه کرده که جلد نخست از رسایل فقهی دربردارنده ی یازده رساله ی فقهی است که شش رساله ی اوّل از کتاب منابع فقه گرفته شده و با اندکی اصلاحات، مجدّدا چاپ شده است. (فاطمی ، 1377 ، ص205). مهم ترین مباحث یاد شده ی استاد شامل: طهارت اهل کتاب ، ذبایح اهل کتاب، عدم انحصار زکات در موارد نه گانه ، قاعده ی لاضرر و لاضرار ، حلیت و حرمت گوشت انواع حیوانات ، حقوق حیوانات در فقه اسلامی ، کیفر سرقت در اسلام، مقایسه ی حقوق بشر از دیدگاه غرب و فقه و حقوق اسلامی ، بحثی درباره امر به معروف و نهی از منکر ، حرمت سقط جنین ، مسؤولیت مدنی ناشی از جرم کودکان بزهکار در فقه و حقوق اسلامی. از آن جایی که اندیشه ی فقهی استاد نسبت به سایر دیدگاهایشان کم تر مورد توجّه قرار گرفته این پژوهش سعی دارد به بررسی دیدگاه های فقهی ایشان بپردازد.

1-1-1) سوال اصلی

دیدگاه های فقهی علاّمه ی جعفری بر چه مبنایی قرار دارد؟

1-1-2) فرضیه های تحقیق

1) علاّمه ی جعفری دارای اندیشه ی فقهی است.

2) علاّمه ی جعفری از قواعد فقهی ( به صورت کاربردی ) در موضوعات سوال و موارد مستحدثه استفاده می کرد.

3)علاّمه ی جعفری با روش فقها مبنی بر بررسی آراء علمای گذشته در درس خارج فقه، میانه ای نداشت.