ب: انواع مشتقات……………………………………………………………………………………………….30

1- قرارداد حقاختیار معامله…………………………………………………………………………………..30

2- قرارداد معاوضات…………………………………………………………………………………………….31

3- قراردادهای آتی……………………………………………………………………………………………..31

گفتار دوم: معاملات آتی ویژگی های آن…………………………………………………………………….31

الف) معنای لغوی و اصطلاحی قراردادهای آتی……………………………………………………………31

ب) انواع قراردادهای آتی……………………………………………………………………………………..35

1- قراردادهای آتی خاص……………………………………………………………………………………..35

2- قرارداد آتی یکسان…………………………………………………………………………………………36

ج – ویژگی های قرارداد آتی………………………………………………………………………………….36

1- میزان شده بودن قراردادهای آتی………………………………………………………………………..36

2- بورس محوری قراردادهای آتی……………………………………………………………………………36

3-1- اتاق پایاپای……………………………………………………………………………………………….37

3-2- حساب ودیعه (وجه الضمان)……………………………………………………………………………37

د – مفاهیم مرتبط با قرارداد آتی……………………………………………………………………………..38

1- شرط ابتدایی……………………………………………………………………………………………….38

1-1- مفهوم شرط ابتدایی…………………………………………………………………………………….38

2- وعده بیع…………………………………………………………………………………………………….39

1-2- مفهوم وعده بیع………………………………………………………………………………………….39

3- بیع العربون…………………………………………………………………………………………………..42

3-1- مفهوم بیع العربون……………………………………………………………………………………….42

3-1-1- وضعیت حقوقی بین العربون در فقه اهل سنت…………………………………………………..43

3-1-2- وضعیت حقوقی بیع العربون در فقه امامیه و حقوق ایران……………………………………….44

4- بیع الاستصناع……………………………………………………………………………………………..45

4-1- مفهوم بیع الاستصناع………………………………………………………………………………….45

5- بیع کالی به کالی…………………………………………………………………………………………47

5-1- مفهوم بیع کالی به کالی……………………………………………………………………………..47

فصل دوم………………………………………………………………………………………………………49

فصل دوم: تحلیل فقهی قرارداد آتی نفت و اوصاف حقوقی آن…………………………………………50

مبحث اول: دلایل فقهی و حقوقی اعتبار قرارداد آتی…………………………………………………..50

گفتار اول: شرایط کلی قراردادها………………………………………………………………………….50

الف: تعریف و بررسی اشکال قمار در حوزه معاملات آتی………………………………………………50

1- تحلیل معاملات آتی با عنایت به بطلان معامله غرری……………………………………………….54

1-1- تحلیل موضوع براساس مفهوم جعل………………………………………………………………..54

2-1- تحلیل موضوع براساس مفهوم خطر………………………………………………………………..54

الف) بررسی شبه فقهی معامله کالی به کالی در بورس معاملات آتی نفت……………………….55

1- اقسام بیع به اعتبار موعد تسلیم بیع و ثمن…………………………………………………………56

2- مقایسه تطبیقی بیع کالی به کالی و قراردادهای آتی……………………………………………..56

ب: بررسی شبهه فقهی عملیات بورس بازی…………………………………………………………..59

1- مفاهیم بورس بازی……………………………………………………………………………………..59

2- مقایسه غرر و عملیات بورس بازی……………………………………………………………………60

3- مقایسه عملیات بورس بازی و قمار…………………………………………………………………..61

ج: مقایسه قراردادهای آتی و قراردادهای قماری از جنبه های گوناگون…………………………….62

1- از حیث مواجهه با خطر…………………………………………………………………………………62

2- مبنای کسب سود………………………………………………………………………………………63

3- محتوای قرارداد (احتمال برد و باخت)…………………………………………………………………64

4- قالب فعالیت……………………………………………………………………………………………..65

مبحث دوم: اوصاف قراردادی در قرارداد آتی نفت……………………………………………………….66

گفتار اول: وصف قرارداد آتی از حیث تشریفاتی یا رضایی بودن……………………………………….66

گفتار دوم: وصف قرارداد آتی از حیث عهدی یا تملیکی بودن………………………………………….67

گفتار سوم: وصف قرارداد آتی از حیث جواز و لزوم……………………………………………………..69

بخش دوم……………………………………………………………………………………………………71

شرایط انعقاد قرارداد آتی نفت و ماهیت حقوقی آن……………………………………………………71

فصل سوم…………………………………………………………………………………………………..73

فصل سوم شرایط انعقاد قرارداد آتی…………………………………………………………………….74

مبحث اول: شرایط عمومی و اختصاصی انعقاد قرارداد آتی نفت…………………………………….74

گفتار اول) شرایط عمومی صحت تشکیل قرارداد آتی…………………………………………………74

الف) قصد و رضا در قرارداد آتی…………………………………………………………………………..74

ب) اهلیت طرفین در قرارداد آتی…………………………………………………………………………75

ج) مورد معامله در قرارداد آتی……………………………………………………………………………75

1) مالیت داشتن…………………………………………………………………………………………..75

2) عقلایی بودن منفعت مورد معامله…………………………………………………………………..76

3) مشروع بودن منفعت مورد معامله…………………………………………………………………..77

4) مقدور التسلیم بودن مورد معامله…………………………………………………………………..77

5) معلوم بودن مورد معامله……………………………………………………………………………..78

6) معین بودن مورد معامله………………………………………………………………………………80

د) جهت معامله در قرارداد آتی………………………………………………………………………….81

گفتار دوم) شرایط اختصاصی قرارداد آتی نفت………………………………………………………..82

الف) انعقاد قرارداد آتی در تالار بورس به واسطه کارگزار…………………………………………….82

1) لزوم انعقاد قرارداد آتی در تالار بورس………………………………………………………………83

2) ضرورت انعقاد قرارداد توسط کارگزار………………………………………………………………..84

2-1) کارگزار به عنوان نماینده طرفین………………………………………………………………….85

2-2) کارگزار به عنوان حق العمل کار………………………………………………………………….87

ب) نقش اتاق پایاپای در انعقاد قرارداد آتی…………………………………………………………..88

ج) ضرورت تأدیه سپرده حسن انجام تعهد……………………………………………………………90

3) وجه التزام…………………………………………………………………………………………….93

مبحث دوم: ماهیت حقوقی قراردادهای آتی نفت…………………………………………………..95

گفتار اول: الگوهای قابل انطباق با قرارداد آتی………………………………………………………97

الف: انطباق قراردادهای آتی بر شرط ابتدایی……………………………………………………….97

ب: انطباق قرارداد آتی بر وعده بیع……………………………………………………………………98

ج: انطباق قراردادهای آتی بر بیع العربون……………………………………………………………100

د: انطباق قراردادهای آتی بر بیع الاستصناع………………………………………………………..101

ه: انطباق قرارداد آتی با بیع کالی به کالی………………………………………………………….101

گفتار دوم: اعتبار قراردادهای آتی در پرتو اصل آزادی قراردادی……………………………………102

الف –مفهوم آزادیقراردادی………………………………………………………………………….102

مبانی اصل آزادی قراردادی در حقوق اسلامی…………………………………………………….102

ب – انطباق قرارداد آتی با اصل آزادی قراردادی…………………………………………………….104

فصل چهارم……………………………………………………………………………………………..106

فصل چهارم: آثار ناشی از قرارداد آتی نفت و ضمانت اجرای آن………………………………….107

مبحث اول) آثار قرارداد آتی نفت……………………………………………………………………..107

گفتار اول) اثر قرارداد آتی نسبت به طرفین…………………………………………………………107

الف) جبران کسری حساب سپرده اولیه…………………………………………………………….108

ب) تهیه و تحویل کالای مورد تعهد……………………………………………………………………109

ج) پرداخت قیمت کالا………………………………………………………………………………….110

گفتار دوم: اثر قرارداد آتی نسبت به قائم مقام طرفین…………………………………………….111

الف) اثر قرارداد آتی نسبت به منتقل الیه در انتقال قهری………………………………………..111

ب) اثر قرارداد آتی نسبت به منتقل الیه ارادی……………………………………………………..113

مبحث دوم: تخلف از مفاد قرارداد و ضمانت اجرای آن……………………………………………..114

گفتار اول) تخلف از قرارداد…………………………………………………………………………….114

الف – عدم اجرای تعهد………………………………………………………………………………..116

1- عدم اجرای بخش از تعهد………………………………………………………………………….118

2- اجرای ناقص تعهد…………………………………………………………………………………..119

ب – تأخیر اجرای تعهد…………………………………………………………………………………119

گفتار دوم) ضمانت اجرای تخلف قرارداد…………………………………………………………….121

الف – الزام و اجبار به انجام تعهد…………………………………………………………………….121

ب – مطالبه وجه التزام………………………………………………………………………………..123

مبحث سوم) انحلال (تسویه) قرارداد آتی………………………………………………………….125

گفتار نخست: تحویل فیزیکی کالا…………………………………………………………………..125

الف) وفای به عهد…………………………………………………………………………………….126

ب) نحوه تحویل کالا…………………………………………………………………………………..127

ج) زمان و مکان تحویل کالا…………………………………………………………………………..128

گفتار دوم: تسویه نقدی قرارداد آتی……………………………………………………………….129

الف) نحوه تسویه نقدی قرارداد آتی……………………………………………………………….130

ب) اقاله……………………………………………………………………………………………….131

گفتار سوم) خنثی کردن تعهد………………………………………………………………………132

نتیجه گیری و پیشنهادها……………………………………………………………………………134

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………..134

پیشنهادها……………………………………………………………………………………………137

چکیده:

بررسی معاملات آتی نفت که مکانیسم آن بر اساس موازین اسلامی باشد، از مسائل مستحدثه در اسلام می باشد. نفت یک کالای استراتژیک و سیاسی است، اقتصاد و صنعت دنیا به نفت وابستگی شدید دارد. قراردادهای آتی، قراردادهایی هستند كه بین دو طرف خریدار و فروشنده و طرف ناظر، كه طرفین متعهد می شوند در تاریخ مشخص شده در قرارداد، خریدوفروش یا دادوستدی را به انجام برساند. هدف از انعقاد قرارداد آتی در روابط تجاری اشخاص، پوشش ریسک و خطر ناشی از نوسانات قیمت و جلوگیری از هزینه های اضافی همانند هزینه انبارداری از سوی تولیدکننده و مصرف کننده و به طورکلی سرمایه گذار می باشد. قیمت این کالا در بازارهای بین المللی دارای بی ثباتی بالایی است و این بی ثباتی قیمت، به اقتصاد کشورهایی که اقتصاد آن ها به درآمدهای نفتی وابستگی شدید دارد ؛ خسارت بالایی وارد می کند. از طرفی بازارهای معاملات آتی نفت دارای ابزارهایی می باشد که قیمت نفت را برای معاملات آینده، تثبیت می کند، این نوع معاملات که تعهداتی برای انسجام معامله در آینده است، دارای شبهات زیادی از دیدگاه حقوق می باشد. لذا کشورهای اسلامی که غالباً صادرکننده نفت هستند و اقتصاد آن ها غالبا اقتصاد نفتی است، به دلیل وجود این شبهات و چالش ها از این ابزارها بهره نمی برند. لذا به نظر می رسد مطالعات امکان سنجی تأسیس و راه اندازی بورس آتی نفت برای کشورهای اسلامی، ضروری می باشد. این تحقیق، درصدد شناختن وضعیت حقوقی این قراردادها است و لذا به بررسی و اوصاف قراردادی این معاملات و نیز اعتبار آن ها پرداخته است. این تحقیق ضمن شناختن ماهیتی مستقل برای قراردادهای آتی حوزه نفت ذیل اصل آزادی قراردادی به عنوان قراردادی لازم، عهدی، تشریفاتی، چالش هایی که این قراردادها با آن روبرو است را پاسخ داده و اعتبار این معاملات را نتیجه گرفته است. مهم ترین این چالش ها در خصوص قماری بودن، غرری بودن و کالی به کالی بودن این گونه قراردادهاست. شبهه غرری بودن با در نظر گرفتن عدم وجود خطر نکول و تنازع ناشی از آن در معاملات آتی و شبه کالی به کالی بودن با عنایت به عدم شمول حکمت بطلان بیع کالی به کالی و نیز ماهیت قرارداد آتی مورد معامله در بازار بورس نفت.

مقدمه:

کشور اسلامی ایران یکی از بزرگ ترین کشورهای صادرکننده نفت در جهان بوده و تا حد زیادی وابسته به درآمدهای نفتی می باشد.از طرفی، نفت که یک کالای اساسی و سیاسی می باشد تحت تأثیر عوامل بسیاری دارای بی ثباتی قیمت است،فلذا درآمد عمده کشور با نوسان روبرو بوده وضعیت اقتصاد کشور را ناپایدار می نماید.برای مصون ماندن از ریسک قیمت، بازارهای بورس معاملاتی آتی نفت در جهان ایجادشده اند که با استفاده از ابزارهای مشتقه،ریسک قیمت را پوشش می دهند. کشورهای اسلامی به دلیل مغایرت مکانیسم بورس معاملات آتی نفت با موازین اسلامی به علت وجود معاملات کالی به کالی و غرری به منظور پوشش ریسک درآمدهای نفتی خود استفاده نمی کنند. بازارهای مالی انرژی امروزه نقش ممتازی در اقتصاد جهانی ایفا می نمایند. قراردادهای آتی نفت، یکی از مهمترین قراردادهای مورد معامله در این بازارها می باشند که در تعیین قیمت این فرآورده ها از یک سو و مدیریت خطر تلاطم قیمت آنها از سوی دیگر به نحو روزافزونی مؤثر هستند. در این قراردادها که میزان شده، تضمین شده، و بورس محور هستند، حجم و کیفیت میزان شده ای از یک فرآورده خام یا تصفیه شده نفت به قیمت تعیین شده در لحظه انعقاد قرارداد برای تحویل در تاریخ آتی مشخص در بورس معاملات آتی، معامله می شوند.