5

1-2 – سوال تحقیق

6

1-3- فرضیه ها

6

1-4- اهداف تحقیق

7

1-5- دلایل انتخاب موضوع تحقیق

7

1-6- روش تحقیق و مراحل انجام آن

7

1-7- ضرورت های انجام تحقیق

7

1-8- سوابق ادبیات تحقیق

9

1-9- محدوده مورد مطالعه

12

1-10- سازمان دهی تحقیق

12

1-11- تعریف مفاهیم و اصطلاحات

12

1-11-1-جغرافیای سیاسی

12

1-11-2- ژئوپلیتیک

13

1-11-3-منطقه گرایی

13

1-11-4- استراتژی

13

1-11-5- ایران

14

1-11-6- جمهوری آذربایجان

14

فصل دوم – مبانی نظری

19

2-1- منطقه گرایی

20

2-2- استراتژی ژئوپلیتیکی

22

2-3- مفهوم ژئوپلیتیك

23

2-3-1- تبار شناسی مفهوم ژئوپلیتیك

23

2-3-2- رویكرد ژئوپلیتیك از بدو تولد تا كنون

24

2-4- عوامل مؤثر در ژئوپولیتیک

27

2-4-1- عوامل ثابت

27

2-4-2- عوامل متغیّر

30

2-5- نظریه‏های ژئوپولیتیک

32

2

2-5-1- ژئوپولیتیک؛ اهمیت سیاسی فضای جغرافیایی

فصل سوم – ژئوپلیتیک جمهوری آذربایجان و بررسی مشترکات دو کشور ایران و آذربایجان

37

3-1-بررسی عوامل ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان

38

3-1-1-موقعیت جغرافیایی

38

3-2- جغرافیای سیاسی جمهوری آذربایجان

42

3-3- جمعیت

43

3-4- مذهب در جمهوری آذربایجان

44

3-5- فرهنگ وآموزش در جمهوری آذربایجان

50

3-6- تاریخ کشور جمهوری آذربایجان

50

3-7- اشتراکات تاریخی و فرهنگی ایران و آذربایجان

54

3-8-همجواری و تأثیر عوامل ژئوپلیتیک

56

3-9- مواضع ژئوپلیتیکی ایران و آذربایجان در مورد رژیم حقوقی دریای خزر

57

3-10- منافع مشترک در دریای خزر

59

3-11- آذربایجان به عنوان همسایه­ای با اهمیت

60

3-12- روابط جمهوری اسلامی ایران با جمهوری آذربایجان

61

3-13- فرصت­ها و تهدیدات در روابط ایران و جمهوری آذربایجان

61

3-14 سمت­گیری ژئوپلیتیک دو كشور ایران و آذربایجان

62

3-15- افزایش سطح واقع گرایی در هیئت حاکمه دو كشور

64

3-16- وجود پتانسیل مناسب برای همکاری اقتصادی

66

3-17- مهمترین واقعیت­های جغرافیایی و ژئوپلیتیک موثر در روابط دو كشور ایران وآذربایجان

68

3-17-1-عامل همسایگی

68

3-18- بررسی عوامل ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان

71

3-18-1- سوابق تاریخی

71

3-18-2- مشکلات استراتژیک

72

فصل چهارم – بررسی استراتژی­های قدرت­های فرا منطقه­ای در جمهوری آذربایجان

75

4-1- قدرت­های منطقه­ای و فرا منطقه­ای

76

4-2- روابط با قدرت­های منطقه­ای و فرا منطقه­ای

77

4-2-1- روابط با ایران

77

4-2-2- روابط با آمریکا

79

4-2-3- روابط با روسیه

81

4-2-4- روابط با رژیم صهیونیستی

81

4-2-5- روابط با ترکیه

84

4-3- سیاست (داخلی و خارجی) جمهوری آذربایجان

87

فصل پنجم – آزمون فرضیات ونتیجه­گیری

90

5-1- مقدمه

91

5-2- ارزیابی فرضیه­ها

91

5-3- نتیجه گیری

93

5-4- پیشنهادات

96

منابع و ماخذ

97

چکیده انگلیسی

103

چكیده

در تحقیق حاضر نگارنده سعی بر آن دارد تا با استناد به اسناد و واقعیت­های موجود در روابط دو کشور جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان به یک جمع بندی در روابط دو کشور برسد. بدین منظور سوالی با این عنوان که «از دیدگاه ژئوپلیتیك، جمهوری آذربایجان در استراتژی منطقه­گرایی جمهوری اسلامی ایران از چه جایگاهی برخوردار است؟» مطرح گردید.

بر اساس سوال مطرح شده فوق فرضیاتی با عناوین زیر مطرح است:

1- تحولات ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان می­تواند بر استراتژی منطقه­گرایی جمهوری اسلامی ایران تأثیرگذار باشد.

2- مشترکات دو کشور بر روند تحقق استراتژی منطقه­ای جمهوری اسلامی ایران تأثیر گذار خواهد بود.

3- استراتژی قدرت­های فرامنطقه­ای در جمهوری آذربایجان از موانع اساسی تحقق قدرت منطقه گرایی جمهوری اسلامی ایران می­باشد.

نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد كه شناخت جامع موقعیت ژئوپلیتیكی جمهوری آذربایجان از سوی ایران موجب تبیین اهداف و تحقق استراتژی­های منطقه­ای این كشور خواهد شد. هر چند در بین دو کشور اختلافات زیادی نیز وجود دارد. جمهوری آذربایجان از دو همسایه غربی (ارمنستان) و همسایه شمالی (روسیه) احساس تهدید می کند و از آنجایی که آذربایجان بیش از 90 درصد ازجمعیت شیعهدارد مسئولین این کشور از نفوذ مذهبی ایران بر مردم کشورشان می ترسند؛ لذا از جانب ایران نیز امنیت را احساس نمی کنند. از طرف دیگر ایران با دو کشور ارمنستان و روسیه دارای روابط حسنه است که این عامل و شیعه هراسی آذربایجان باعث ایجاد شکاف عمیق در روابط دو کشور بوده و آذربایجان را بر آن داشته تا با کشورهای فرا منطقه ای همکاریهای مشترک داشته باشند. از جمله رژیم صهیونیستی و آمریکا از دشمنان ایران محسوب می شوند و این عامل شکاف بین روابط این دو کشور را دو چندان نموده است.

واژگان كلیدی: ژئوپلیتیك، استراتژی، جمهوری آذربایجان، ایران، منطقه گرایی.

مقدمه

در سیاست جغرافیایی یا ژئوپلیتیک که از نظر لغوی به معنای سیاست زمین است، نقش عوامل محیط جغرافیایی در سیاست ملل بررسی می­شود. بدون تردید یکی از متغیرهای موثر در شکل­گیری خط­مشی سیاست خارجی، مباحث استراتژیک و سیاست دفاعی هر کشور، محیط منطقه­ای و ابعاد مختلف آن
می­باشد. اگر چه امروزه منافع ملی کشورها مهم­ترین معیار برای تصمیم­گیری سیاسی است، اما نباید فراموش کرد که منافع ملی واقع بینانه در ارتباط با ظرفیت اقدام دولت­ها تعریف می­شود و اغراق نیست اگر گفته شود جوهر ژئوپلیتیک را قدرت و توان ملی تشکیل می­دهد. به این معنا که موضوع ژئوپلیتیک رابطه میان عوامل جغرافیایی ثابت و متغیر با سیاست دولت­ها در پرتو قدرت بالقوه و بالفعل است. کشورها سعی می­کنند از طریق تحلیل ظرفیت قدرت و بررسی عوامل ژئوپلیتیکی زمینه دستیابی به قدرت بیشتر را به منظور پشتیبانی لازم از منافع خود فراهم آورند.

در میان دولت­های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری آذربایجان در منطقه قفقاز جنوبی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. این کشور با دارا بودن بیش از 700 کیلومتر مرز مشترک با جمهوری اسلامی ایران علاوه بر اینکه دارای خصوصیات جغرافیایی، ژئوپلیتیکی، تاریخی و فرهنگی خاص خود می­باشد، دارای منابع قابل توجه نفت و گاز و دومین کشور شیعه در جهان بعد از ایران دارای اهمیت در همسایگی شمال ایران محسوب می­شود. بنابراین لازم است جمهوری اسلامی ایران در استراتژی منطقه گرایی خود نسبت به عوامل اساسی و ژئوپلیتیکی موجود میان دو کشور شناخت کافی و دقیقی کسب نماید و در اتخاذ تصمیم گیری­های استراتژیکی و سیاست خارجی خود با جمهوری آذربایجان توجه قابل ملاحظه­ای به آنها داشته باشد.

1-1- بیان مسأله

کشور جمهوری آذربایجان با داشتن اشتراکات قومی، فرهنگی و مذهبی به عنوان یکی از همسایگان شمالی ایران محسوب می گرددکه حدود700 کیلومتر مرز مشترک بایکدیگردارند. هردوکشوردارای ارزش­های مشترک متقابل وبعضی ازعناصرفرهنگی مشترک هستند. آذربایجان بعد ازایران دومین کشور شیعی جهان از لحاظ جمعیت است.عضویت دوکشور در سازمان­های منطقه­ای همچونسازمان کنفرانس اسلامیوسازمان اکو از شاخص­های مهمی است که دوکشور را به نحوی به هم وابسته و پیوسته کرده است.

اما باوجود واقعیت­های جغرافیایی و ژئوپلیتیک مثبت و پیوند دهنده، قرار گرفتن این کشور در منطقه قفقاز و مجاورت با کشورهای دارای قدرت و اثرگذار مانند روسیه و ترکیه و نیز تاثیر پذیری این کشور از استراتژی های قدرت های فرامنطقه ای از جمله اتحادیه اروپا، رژیم صهیونیستی و ایالات متحده آمریکا به عنوان قدرت جهانی باعث پیدایش رویکردها وسیاستهای خصمانه ازسوی کشورآذربایجان درمقابل جمهوری اسلامی ایران شده است. گسترش پیوندهای این کشور با غرب وتمایل شدید آنان برای درگیرساختن بیشتر منافع ایالات متحده وحضور نظامی این کشور و نیز ناتودر منطقه ومهم­تر از آن تقویت هیجانات واحساسات ناسیونالیستی وضد ایرانی دراین جمهوری اختلاف برسرتعیین رژیم حقوقی دریای خزر- طرح موضوع آذربایجان واحد باشعارآذربایجانی­های جهان، ترس از اسلام شیعه و نفوذ اندیشه­های انقلابی به داخل کشورشان و نیز روابط ایران و ارمنستان ازدیدگاه جمهوری آذربایجان از دیگرسوو روابط جمهوری آذربایجان با ایالات متحده امریکا ورژیم صهیونیستی وفعالیت گسترده این کشور در لائیک نمودن مردم و نیزتلاش برای ایجاد اختلافات وگرایشات قومی و فرهنگی در داخل مرزها ازدیدگاه ج.ا.ایران باعث گردیده غالبا روابط دوکشورسرد و بر مبنای بی اعتمادی باشد.

عدم تبیین استراتژی­های کارآمد و همه جانبه نگر از سوی ج.ا.ایران عملا راه را برای اجرائی نمودن اهداف دیگرکشورها هموارنموده و این کشورها (قدرت­های منطقه­ای وجهانی) با استفاده ازحداکثر زمان ممکن فرصت­ها وبهره­برداری­های لازم راخواهند نمود و این امر را می­توان به عنوان اصلی­ترین عامل در روابط کنونی فی مابین تلقی کرد.

به هرحال وضعیت ژئوپلیتیک این کشور برای تبیین استراتژی های جمهوری اسلامی ایران دارای اهمیتی بسیار زیاد است.به عبارتی دیگر استراتژی ژئوپلیتیک، راهبرد و خط مشی اتخاذ شده از سوی یک دولت یا سازمان و ائتلاف بین المللی بر علیه رقبای خود برای رسیدن به اهداف و منافع ملی با استفاده از عوامل جغرافیایی است(حافظ­نیا، 1379: 122).در این تحقیق سعی شده است علاوه برآشکارنمودن فرصت ها و چالش های مابین جمهوری آذربایجان و جمهوری اسلامی ایران با یک بررسی جامع نگرانه در جهت وضعیت و شرایط ژئوپلیتیک جمهوری آذربایجان به عنوان همسایه شمالی ایران از یک سو و نیز جایگاه منطقه ای و جهانی ژئوپلیتیک این کشور در نگرش و تدوین استراتژی های منطقه ای و جهانی جمهوری اسلامی ایران مورد توجه قرار گیرد.

با توجه به اهمیت جمهوری آذربایجان در جهت ترسیم استراتژی های قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای ایران به عنوان متغیر مستقل، جمهوری آذربایجان به عنوان متغیر وابسته و روسیه، اتحادیه اروپا، رژیم صهیونیستی و ایالات متحده آمریکا به عنوانمتغیر میانجیبررسی خواهد شد.

1-2 – سوال تحقیق

از دیدگاه ژئوپلیتیک، جمهوری آذربایجان در استراتژی منطقه گرایی ج. ا. ایران از چه جایگاهی برخوردار است؟

1-3- فرضیه ها

• به نظر می­رسد تحولات ژئوپلیتیکی جمهوری آذربایجان می­تواند بر استراتژی منطقه­گرایی جمهوری اسلامی ایران تأثیرگذار باشد.

• به نظر می­رسد مشترکات دو کشور بر روند تحقق استراتژی منطقه­ای جمهوری اسلامی ایران تأثیر گذار خواهد بود.

• به نظر می­رسد استراتژی قدرت­های فرامنطقه­ای در جمهوری آذربایجان از موانع اساسی تحقق قدرت منطقه­گرایی جمهوری اسلامی ایران می­باشد.