شعر به عنوان ابزار و اسبابی برای بیان احوال، افكار، عقاید و آمال انسان از دیر باز تا كنون مورد استفادة شاعران و گویندگان قرار گرفته است. این امر در ایران، كه یكی از كهن­ترین كشورهای جهان و از  پیشینة فرهنگی عظیمی برخوردار بوده؛ دارای سابقه و گذشته‌ای طولانیست. بعد از رواج شعر عروضی در ایران، شعر جایگاه خود را به عنوان یک رویكرد فرهنگی و قالبی برای بیان افكار، عقاید و احساسات باز كرد و در این راستا شاعران بزرگی ظهور كردند وآثار شگرفی پدید آمد. شاعران در این برهه، از موضوعات مختلف سخن به میان آورده‌اند. در این میان، شاعران و گویندگان بزرگ درباره‌ی ماهیّت شعر و شاعری و جایگاه آن دارای عقاید و آثاری هستند كه در نوع خود قابل بررسی و در خور درنگ و تأمّل می­باشد.

تحّولات سیاسی و فرهنگی در هر عصر تغییراتی را از نظركاركرد و اهمیّت شعر در پی داشته ونگاه شاعران به شعر بنا بروضع موجود، كاملاً متفاوت می­باشد. تأیید یا تكذیب شعر و همین طوركاركرد آن از نگاه شاعران مورد مطالعه در این ادوار، بستگی به نوع نگاه آنان از منظر فلسفی، دینی و سایر مسایلی دارد كه شاعر در آن  محیط پرورده و به  بار آمده است. ناصر خسرو  قبادیانی علی رغم آنكه شاعر و  گوینده‌ای تواناست، ولی به لحاظ تربیت دینی، چندان كار شاعری را بر نمی­تابد. مسئلة شعر و شرع تا مدّت­ها یكی از موضوعات چالش برانگیز میان شاعران در این اعصار بوده است.

شعر و ادبیّات، زبان حالات گوناگون بشراست. چنانکه می­توان از ابیاتی که شخص بر زبان می­آورد به شرایط روحی او در آن لحظه پی­برد. انسان در لحظات شادی ابیاتی نشاط انگیز بر زبان می راند و این گونه خرسندی خویش را ابراز می­ کند و یا برعکس، در لحظه­های اندوه و غم، ابیات حزن­انگیز و محزون می­سراید.

   فقر شاعر و ناتوانی او برای سرو سامان دادن به امور معیشتی زن و فرزند، بی­توجّهی زمامداران و دولت مردان به شاعران و اهالی فرهنگ وهنر درهر دوره، بیگانگی افكار و اندیشه‌های شاعران با روح حاكم بر جامعه، عدم التذاذ ذاتی شاعر از هنر خود و تن در دادن به خواست حاكمانی كه از شعر به عنوان ابزاری تبلیغاتی برای دستگاه حاكمه استفاده می­كردند، رواج شعر مدحی و بیزاری برخی از شاعران نسبت به این گونه شعرها، نگاه جزم اندیشانه به شعر و شاعری  و مقولة هنر و رقابت و چالش­های موجود میان علوم و فنون در هر زمانه از جمله مسایلی است كه سرچشمة  قضاوت و داوری شاعران را نسبت به شعر و شاعری در این ادوار پدید آورده است.

نگاه نكوهش‌گرانه و یا خوش بینانه به شعر و شاعری از نظركمّی و كیفی و تفاوت در مضمون و معنی در هرعصر و زمانه بنا به مقتضیات حاكم برشئون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در ادوار مورد مطالعه متفاوت است. وجود حكومت­های بیگانه با فرهنگ و هنر سرزمین ایران، بی­كفایتی و بی­لیاقتی زمامداران و بی­توجهی به علم وادب، حكومت حاكمان ایرانی تبار و دلسوز بر پرورش  هنرمندان و ادبا، رخدادهای سیاسی و گردبادهای  برخاسته از آن، جنگ­های خارجی و داخلی، فقر اجتماعی و ضعف اقتصادی دولت‌ها از جمله عواملی هستند كه بر افكار و گرایش شاعران  به مدح و یا ذّم شعر و هنر خود مؤثّر بوده است.

شاعران بزرگی نیز هستند كه در این دوران برای شعر و اهتمام به آن، هدفی بزرگ و بر مدار خرد و اندیشه قایلند. با آغاز قرن سوم، ایرانیان كه در اثر فشار اعراب به ستوه آمده بودند، زمینه‌ی خیزش‌های ملّی را در ایران فراهم می­كردند. مبارزه­ی ادبی و فرهنگی برای رهایی به طبع این تحولات به طور پرشوری آغاز شد. اوج این مبارزه  با خلق شاهنامه، شتاب بیشتری به خود گرفت. فردوسی با بازآفرینی تاریخ پرافتخار ایران و به كمك اساطیر آن، جان تازه‌ای در رگ فرزندان میهن دمید. زبان و تاریخ مردم ایران كه می­رفت تا به فراموشی و خاموشی بنشیند، در اثر این كوشش­ها، از خواب مرگ برخاست. فردوسی هدف خود را از آفرینش شاهنامه كه در واقع نوع نگرش او به شعر و شاعری و زمینه­ كاركرد آن می­باشد، زنده كردن تاریخ  و فرهنگ و غرور از دست رفته‌ی مردم ایران، بازسازی زبان و ادبیّات و هم چنین جاودانه كردن نام خود برمی­شمارد:

نمیرم از این پس كه من زنده‌ام                   كه تخـــــم سخن را پراكنده‌ام

 (فردوسی،230:1387)

این بررسی با نگاهی دقیق به شعر و آثار شاعران ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم، نظرگاه این شاعران را دربارة شعر و شاعری و زمینه‌های كاركرد آن  با ارائه‌  شواهد و مداخل، بر اساس دسته بندی موضوعات برمی­سنجد .

در فصل نخست، كلیّات پژوهش كه مبتنی بر معّرفی ساختار تحقیق است، ارائه می­گردد. در فصل دوم، نگارنده نگاهی دارد به جوهره، ماهیت و زمینه‌های كاركرد شعر، در این بخش ضمن ارائة دیدگاهای متفاوت اصحاب نظر، رویكرد نظریه­ های آنان بررسی می­ شود. در فصل سوم، تاریخ شعر ایران از آغاز تا پایان قرن هفتم كه در بر گیرندة  هدف این پژوهش است مورد بررسی قرار می­گیرد. نگارنده ضمن نگاهی به رخدادهای سیاسی و اجتماعی در این ادوار به بررسی تحوّلات ادبی و تاریخ شعر، می پردازد. فصل چهارم، که به بحث و بررسی  شعراز دیدگاه قرآن مجید و آیات و روایات می ­پردازد. نگارنده ضمن بررسی آیات و روایات نظریات موافق و مخالف را در این زمینه برمی­سنجد. در فصل پنجم كه بدنة اصلی این پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ نگارنده با ارائة شواهد و مداخل به بحث و بررسی نظریات شاعران پارسی زبان در ادوار مورد مطاله می ­پردازد و در دو  بخش  زمینه ­های نكوهش و ستایش شعررا از نظر این شاعران، با طبقه ­بندی موضوعی هدف قرارداده است. در فصل ششم، نتیجه ­گیری و یافته‌های تحقیق  ارائه می­گردد.

 1- 2- هدف تحقیق

هدف این تحقیق، بررسی نظر و آرای شاعران و سخن پردازان  پارسی زبان در بارة شعر و شاعری و جایگاه و منزلت آن از آغاز تا پایان قرن هفتم است. این بررسی با ارائة شواهدی از  دیوان‌ها و آثار شاعران تا پایان قرن هفتم، نظر آن را به اهمیّت شعرو جایگاه شاعران از دو منظر مثبت و منفی می­نگرد و با تحلیل علل و عوامل آن، بررسی خود را  شكل می­دهد.

1-3- پیشینه‌تحقیق

مطالعات و بررسی­ها نشان می­دهد که تا كنون اثر مستقل و بخصوصی  درباره­ی  بررسی جایگاه شعر و شاعری در آثار شاعران وگویندگان پارسی­گوی تا پایان قرن هفتم انجام نگرفته است. بررسی عناوین پایان نامه‌های موجود در مقاطع كارشناسی ارشد و دكترا در دانشگاه­های كشور نیز نشان می­دهد تاكنون پژوهشگران و محقّقان به طور خاص به این موضوع نپرداخته‌اند. عدم وجود منابع مستقل در این باره نمی ­تواند دلیل بركم اهّمیِّتی موضوع و یا دشواری‌هایی در مسیر تحقیق باشد. عواملی كه باعث گردیده پژوهندگان كمتر چنین موضوعی را مدّ نظر قرار دهند شاید یكی قلّت منابع و دیگری پراكندگی منابع مطالعاتی آن است. چنین مشكلاتی البته باعث نگردیده كه محقّقان به طور كلی به سراغ آن نروند.  در این باره می­توان به تحقیقات زیر كه هركدام به فراخور موضوعات  مورد مطالعه‌ی خود اشارات پراكنده به این مطلب دارند، اشاره كرد:

نخستین اثر با ارزشی كه در این خصوص می­توان به آن اشاره كرد، كتاب« تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی» نوشته­ی ذبیح الله صفا است. این کتاب با آنکه ظرف مدتی افزون بر چهل سال فراهم آمده، از طرحی تقریباً واحد پیروی کرده است؛ به این ترتیب که مؤلّف در هر مجلّد پیش از ذکر سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونة آثار آنان، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره، فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش­ها و همچنین مباحث عمدة دینی و کلامی هر دوره اختصاص داده و آنگاه پس از پرداختن به وضع کلی ادبیّات و علوم ادبی، دردو بخش جداگانه به معرفی شاعران و نویسندگان نامدار هردوره و بحث از زندگانی و آثار و افکار و نمونة اشعار و نوشته­های آنان پرداخته است. وجود این فصلهای بنیادین تا حدّ زیادی خواننده را برای فهم اشعار و اندیشه و سبک شاعری و نویسندگی صاحبان ترجمه آماده می­ کند. منابع کتاب تاریخ ادبیات در ایران، اغلب دست اول و قابل اعتماد است­. با آنكه نویسنده به طور مستقیم در این كتاب از ارزش شعر و جایگاه آن فصل مجزایی ندارد، ولی در لابلای مطالب از جایگاه و ارزش شعر در  هردوره مباحثی را مطرح می­كند.

اثری دیگری كه در این زمینه قابل اعتنا است، كتاب، « شعر و شاعری از دیدگاه قرآن و حدیث» می­باشدكه توسّط محمد بیستونی، تألیف گردیده است. نویسنده در این كتاب  با استناد به آیات و روایات علاوه برتعریف شعر و ویژگی شاعران متعهد، این مباحث را بررسی نموده است. دلیل اتهام پیامبر به شعر، ارزیابی دربارة شعر و شاعری، موقعیت شعر و شاعران از  نظر قرآن و حدیث، مقام شعرو شاعران نزد بزرگان دین، شاعران برجستة اهل بیت (ع)،  وجود سجع در آیات قرآن كریم، نظریات مختلف در مورد وجود سجع در قرآن، و افزون بر آن نظریات  شهید مطهری وآیت الله خامنه­ای دربارة هنر، شعر و شاعری مطرح گردیده است. این كتاب در دویست صفحه و 1500 تیراژ از سوی نشر جوان در سال 1385 به بازار كتاب، وارد شده است.

كتاب دیگری كه تا حدّی پیرامون نحوه‌ی نگاه شاعران به مقوله‌ی شعر و شاعری به بحث و بررسی پرداخته و آن را مورد واكاوی قرارداده ؛ كتاب  ارزشمند«یادداشت­ها و اندیشه­ها»ست . این كتاب كه توسط عبدالحسین زرّین كوب نوشته شده، در بردارنده‌ی نقدها و اشارات و سلسله مقالات اوست. كتاب در سال 1351توسط انتشارات جاویدان در 2200 نسخه در قطع وزیری به چاپ رسیده است . این كتاب مشتمل بر36 مقاله می­باشد كه درباره شعر و ادبیات و بررسی نگرش شاعران به  شعر، سخن می­گوید.

«زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام»، عنوان كتابی است كه توسط علّامة جعفری نوشته شده است. این كتاب مباحث ارزشمندی از دیدگاه‌های اسلام راجع به زیبایی و هنر را مورد بحث  قرار می­دهد. كتاب حاضر تلاش كرده است از منظر حكمت،  هنر و زیبایی را از دیدگاه اسلام مورد واكاوی قراردهد. از جمله عناوین این كتاب: هنر برای هنریا هنر برای انسان، علت زیباگرایی انسان، آیا اخلاق عالیه­ی انسان از زیبایی هاست، زیبایی از دیدگاه علمی و فلسفی، رابطه­ لذّت و ارزش و تعجب و شگفتی با زیبایی، هنرمند كیست، نوگرایی روح انسان در هنر  كه نویسنده به طور مشروح و مستند در سراسر كتاب، راجع به این مباحث صحبت می­كند. این كتاب در 342 صفحه در سال 1388 توسط نشر آثار به تیراژ  1500، روانة بازار كتاب گردیده است.

كتاب « شعر و شناخت »، نوشته­ی ضیاء موحد، مشتمل بر یک پیشگفتار و ده فصل است كه در هر فصل مباحث ادبی  جداگانه طرح و بررسی می­گردد. از جمله مباحث مطرح شده در این كتاب  عناوینی چون صدق در شعر، نوع و فرد در ادبیات، بحثی در تصویر،  شعر سیاسی، نقد شعر، از تقلید تا خلق و… می باشد. این كتاب در 286 صفحه از سوی نشر مروارید در 3300 تیراژ در سال 1385 به بازار كتاب آمده است. كتاب مورد بحث از این نظر ارزشمند است كه مباحثی دربارة شعر راست و شعر دروغ و همین‌طور مباحثی دربارة ماهیّت وكاركرد شعر در آن مطرح شده است.

كتاب صورخیال در شعر فارسی، تألیف محمدرضا شفیعی كدكنی، كه مباحث بسیار گستردة ادبی شعر فارسی را از آغاز در برمی­گیرد و نویسنده به طور عمیق به بحث انتقادی دربارة شعر و شاعران پرداخته ومعیارهای نوینی را در مبحث انتقادی شعر گشوده است. در این كتاب مطالب  برجسته‌ای درباره جوهره و ماهیّت شعر و شاعر و كاركرد آن به دست داده شده است. این كتاب تا كنون بارها تجدید چاپ شده و یكی از اركان مهّم شناخت شعر و ماهیّت آن در مباحث ادبی ایران به شمار می­رود.

  شعرکهن فارسی درترازوی نقد اخلاق اسلامی،  عنوان كتابی است كه توسط حسین رزمجو، نوشته شده است. این كتاب به نقد و بررسی شعر کهن فارسی ازدیدگاه اخلاقی پرداخته و بر مباحثی چون  نقد و بررسی اخلاقی، مضامین بدآموز و آموزنده موجود در شعر گذشته فارسی، اخلاق در ادبیات  فارسی که در دو بخش روشنایی­ها و تاریکی­ها تدوین شده است. این كتاب دارای  392 صفحه می­باشد كه در سال1386 توسط بنگاه توسعه كتاب  منتشر شده است.

اثردیگری كه در این مبحث جای طرح دارد، كتاب «شعر بی­دروغ، شعر بی­نقاب،» نوشته  عبدالحسین زرّین­كوب است این كتاب در 357 صفحه در قطع وزیری،  توسط سازمان چاپ و  انتشارات احمد علمی، درسال 1388 با تیراژ 3300، روانه‌ی بازار گردیده است.  زرّین­كوب در این كتاب در نقد شعر گذشته و امروز و همچنین مباحثی در شعر و شاعری بیان داشته است.

همة این تحقیقات و آثار از زاویه و موضعی مشخص و خاص،  به شعر و شاعری پرداخته و تا حدی پیش رفته‌اند كه بتواند روشنگر مباحث طرح شده در طرح كارشان باشد. بعضی  ماهیّت شعر و جوهرة آن را بررسی كرده‌اند، برخی از موضع شعر و شرع به مسئله نگریسته و تعدادی نیز از مبحث زیبایی شناختی به آن توجه مبذول داشته‌اند. هیچ كدام از این محققان نه در پی بررسی مستقل جایگاه شعر از زبان شاعران بوده و نه زمان بندی خاصی را از نظر  عرصة تاریخی در نظر داشته‌اند. بنابر این می­توان ادعا كرد كه این بررسی دردو زمینه تفاوت ماهوی با این تحقیقات دارد. نخست از این نظر كه این تحقیق از زوایای مختلف و به صورت دسته بندی موضوعی، جایگاه و اهمیّت شعر را از نظر خود سرایندگان هدف قرارداده است و دوم این كه از یک برش تاریخی مستقل كه از آغاز تا پایان قرن هفتم كه در واقع چالش برانگیزترین ادوار شعر فارسی است، سود جسته است.

1-4- روش  تحقیق  

روش تحقیق در این رساله، روش كتابخانه‌ایست. نخست آرا و نظریات صاحب نظران و دانشمندان علم ادب و شعر در خصوص ماهیت و كاركرد شعر در ادوار مختلف مورد مطالعه قر ار گرفته است. سپس آثار شاعران و سرایندگان ایران ازآغاز تا پایان قرن هفتم به طور دقیق مطالعه شده است و از نظریات شاعران