3- 1- نوگرایی و ظهور شعر نو 24

3-2- دگردیسی شعر در حوزه زبان 26

3-3- دگردیسی شعر در حوزه ی فرم و ساختار 29

3-4- دگردیسی شعر در صورخیال 33

3-5- دگردیسی شعر در حوزه معنا و محتوا 34

3-6- دگردیسی شعر در حوزه ی قالب 35

3-7- شعر و انقلاب اسلامی 38

3-7-1- تأثیرات پیروزی انقلاب اسلامی بر شعر 39

3-7-2- وضعیت قالب ها در شعر انقلاب اسلامی 43

فصل چهارم: بررسی شاخص ها و ویژگی های غزل انقلاب اسلامی در شعر قادر طهماسبی (فرید)، علیرضا قزوه، مرتضی امیری اسفندقه و غلامرضا کافی

4-1- قادر طهماسبی 48

4-1-1- زندگی نامه 48

4-1-2- معرفی آثار 49

4-1-3- بررسی اجمالی شعر فرید 51

4-1-4- برجستگی های غزل فرید 54

4-1-4-1- ویژگی های لفظی 54

4-1-4-2- ویژگی های معنایی 61

4-2- علیرضا قزوه 70

4-2-1- زندگی نامه 70

4-2-2- معرفی آثار 71

4-2-3- بررسی اجمالی شعر قزوه 72

4-2-4- برجستگی های غزل قزوه 76

4-2-4-1- ویژگی های لفظی 76

4-2-4-2- ویژگی های معنایی 83

4-3- مرتضی امیری اسفندقه 89

4-3-1- زندگی نامه 89

4-3-2- معرفی آثار 89

4-3-3- بررسی اجمالی شعر امیریاسفندقه 90

4-3-4- برجستگی های غزل اسفندقه 92

4-3-4-1- ویژگی های لفظی 92

4- 3- 4- 2- ویژگی های معنایی 98

4-4- غلامرضا کافی 105

4-4-1- زندگی نامه 105

4- 4- 2- معرفی آثار 105

4-4-3- بررسی اجمالی شعر کافی 107

4-4-4- برجستگی های غزل غلامرضا کافی 113

4-4-4-1- ویژگی های لفظی 113

4-4-4-2- ویژگی های معنایی 119

فصل پنجم: نتیجه گیری

نتیجه گیری 126

فهرست منابع 130

چکیده

جریان های ادبی همواره، تحت تأثیر پدیده های اجتماعی شکل گرفته اند. انقلاب اسلامی نیز به عنوان بزرگ ترین پدیده ی اجتماعی معاصر، جریان ادبی خاصی را رقم زده است که براساس میزان آثار، شاخص ها و ویژگی های بارز آن، به آسانی می توان از آن به «ادبیات انقلاب اسلامی» تعبیر کرد. یکی از شایسته ترین قالب های ادبی این جریان، غزل است. پژوهش حاضر، به بحث و بررسی شاخص ها و ویژگی های این نوع غزل در آثار شاعران منتخب، قادر طهماسبی (فرید)، علی رضا قزوه، مرتضی امیری اسفندقه و غلامرضا کافی پرداخته است، تا بدین وسیله بخشی از روند رشد و حرکت ادبیات منظوم انقلاب اسلامی به تصویر کشیده شود. این کار با مطالعه در تاریخ ادبیات انقلاب، واژگان و اصطلاحات مهم و بررسی تحلیلیِ غزلیات انقلابی در آثار منتخبان صورت گرفته است.

غزل انقلاب اسلامی در دو حوزه ی صورت و معنا تحولات شایسته ای یافته است؛ تطهیر جان مایه، گرایش مردمی، اعتراض وارگی، حماسه ورزی، پیوند با مذهب و کهن الگوهای آئینی با زبان امروزی از یافته های این پژوهش به حساب می آید؛ که البته می توان نتایج آن را به دیگر شعر های انقلاب، یا دست کم، نسل دوم شاعران انقلاب اسلامی تعمیم دهیم.

واژه های کلیدی:شعر معاصر، غزل انقلاب اسلامی، قادر طهماسبی(فرید)، علی رضا قزوه، مرتضی امیری اسفندقه، غلامرضا کافی

1- 1- مقدمه

برای آفرینش یک اثر ادبی، «زبان» به عنوان ماده ی خام به کار می رود. ادبیات، هنری است که از زندگی، طبیعت، فکر و… الهام می گیرد و با عنصر خیال تلفیق می شود و به صورت شعر پسندیده ای یا داستان دل انگیزی یا رمان شایسته ای در می آید.

شاعر، داستان پرداز و رمان نویس که اندیشه ای متعالی در سر و آرزوی خیال انگیزی در دل دارد با صحنه سازی و تصویرپردازی تلاش می کند اندیشه و احساس هنری خود را به رساترین حالت ممکن به مخاطب انتقال دهد.

شاعر و نویسنده باید علاوه بر داشتن اندیشه ای والا، خلاقیت تلفیق اندیشه و هنر، قدرت زبانی و بیانی متعالی، توان بهره گیری از فنون هنری و رموز ادبی را داشته باشد تا بتواند احساس و اندیشه ی خود را در قالب یک اثر ماندگار سامان بخشد و به رشته سخن درآورد که به تعبیری «عوام بفهمند و خواص بپسندند».

تعریف شعر را به شکل های گوناگون از لسان صاحب نظران شنیده و خوانده ایم. «از کشمکش هایی که از دیرباز تاکنون در میان منتقدان درباره تعریف شعر، جریان دارد می توان چنین دریافت که تمامی آنان علیرغم اختلاف نظرهایی که دارند، در وجود سه عنصر«موسیقی»، «تخیل»، «زبان» در شعر به توافق رسیده اند. و به ارتباط صمیمانه ذهن و زبان باورمندند.»(علی پور، 1387، ص15)

باری؛ موضوع این پایان نامه بررسی شاخص ها و ویژگی های غزل انقلاب اسلامی با تکیه بر آثار شاعران منتخب است و بدین جهت موضوع را از این زاویه پی می گیریم.

شاعران منتخب، شاهدان عینی روزهای قیام و انقلاب مردم ایران علیه رژیم ستم شاهی و حوادث مربوط به آن و دوران هشت سال دفاع مقدس و اتفاقات مهم سی و سه ساله ی تاریخ جمهوری اسلامی ایران می باشند. این شاعران، شکل گیری و تحول در بنیان های نظام فکری- اجتماعی جامعه ی مسلمان ایران را درک و تجربه کرده اند و با ورود به ادبیات و شعر انقلاب به خلق آثارنسبتاً ماندگاری در این زمینه پرداخته اند؛ که علاوه بر ارزش های فرهنگی و انقلابی، ارزش های فراوان ادبی وهنری دارند.

این تحقیق برآن است تا بخشی از روند طی شده در ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را مورد بررسی موشکافانه و دقیق قرار دهد.

در این پژوهش ابتدا به خوانش شعر قبل از انقلاب از جمله شعر دوره ی مشروطه، شعر عصر نیما، شعر بعد از ظهور نیما و شعر انقلاب اسلامی پرداخته، تأثیرات انقلاب و دفاع مقدس بر جریان های شعری روزگار را بررسی کرده و در نهایت به نقد و بررسی شعر شاعران انتخاب شده است.

گفتنی است که در حوزه ی نقد شعر انقلاب و دفاع مقدس دچار فقر و فقدان شدید منابع شایسته ایم.

1- 2- اهداف پژوهش

بررسی روند پیدایش و شکل گیری ادبیات انقلاب و دفاع مقدس، نقد عالمانه، شناخت سبک ادبی و ویژگی های آن و نحوه ی سرایش و نگارش آن را می توان از اهداف این پژوهش دانست.

شاعران منتخب، در شعر خویش به بسیاری از موضوعات انقلاب و دفاع مقدس، پرداخته اند؛ پس بررسی شعر ایشان، دست کم، تغییرات شکل گرفته ی ناشی از وقوع انقلاب و دفاع مقدس را در شعر روزگار نمایان می سازد.

1- 3- پیشینه ی پژوهش

تاکنون پژوهشگران، شعر انقلاب و دفاع مقدس را مورد واکاوی موشکافانه و دقیق- آن گونه که شایسته است- قرار نداده اند یا اگر قرار داده اند چشمگیر نبوده و از نظر علمی آن چنان قابل اعتنا نیست. رویکرد عمده ای که در این مقوله ارائه شده، همان مصاحبه ها و مقالات غیر آکادمیک چاپ شده در مطبوعات و روزنامه هاست که عموماً شتاب زده و سلیقه ای ارائه شده و برای استفاده در یک پژوهش علمی قابل اعتنا نیست. شاعران انتخاب شده در این پایان نامه، به خاطر مردمی بودن مسئله انقلاب و دفاع مقدس، با به کارگیری واژگان خاص و اصطلاحات متناسب با انقلاب و دفاع مقدس، دارای شهرت و شناخت عمومی هستند؛ اما همان گونه که اشاره شد نقد عالمانه و آکادمیک برآثار آنها تا کنون ارائه نشده و نیاز امروز جوامع دانشگاهی به بررسی این مقوله بیش از پیش ملموس است.

از جمله آثار، پایان نامه ها، کتاب ها و مقالاتی که با موضوع این پایان نامه مرتبط هستند می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1. «شعر امروز»، از ساعد باقری و محمدرضا محمدی نیکو، که در سال 1372 در انتشارات الهدی به چاپ رسیده است و نگارنده، چاپ چهارم آن را در اختیار دارد. این اثر اگر چه کتاب ارزشمندی است؛ اما کمتر به ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس پرداخته است.

2.«نقد و تحلیل ادبیات انقلاب اسلامی»، نوشته منوچهر اکبری، که در سال 1371 در انتشارات انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. این کتاب بیشتر به جمع آوری اشعار پیرامون حوادث انقلاب از تبعید حضرت امام (ره) تا پیروزی انقلاب، حوادث مربوط به آن و سوگ سروده های رحلت حضرت امام(ره) پرداخته و از این منظر کتاب ارزشمندی است.

3.«نگاهی به شعر معاصر ایران، آوازهای نسل سرخ»، از عبدالجبار کاکایی، که در سال 1376در انتشارات عروج به چاپ رسیده و به بررسی شعر انقلاب از سال 1357 تا 1367 پرداخته است و تقسیم بندی آن بر اساس سال های طی شده است. در این کتاب از شاعران زیادی نام برده شده و به شعر و سبک آنان پرداخته شده است.

4. «حماسه کلمات»کتابی است به همّت بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس، منتشر شده؛ دارای شش مقاله، شش خاطره و شش تحلیل آماری درباره شعر جنگ است. در این کتاب به دلیل غلبه نگاه آماری، به بررسی محتوایی و موضوعی توجهی نشده است.

4. «دستی بر آتش» (بررسی شعر جنگ)، نوشته ی غلامرضا کافی، که در سال 1381 از سوی انتشارات نوید شیراز به چاپ رسیده؛ شامل هشت گفتار، پیرامون شعر انقلاب و جنگ است. کافی بیشتر از دیگران به تحلیل موضوع پرداخته و با ارائه ی اسناد و ابیات، بررسی جامع تری انجام داده است. این کار پژوهشی را به عنوان پایان نامه ی دوره ی کارشناسی ارشد خویش نیز ارائه داده که مقبول دانشگاهیان واقع شده است.

4. «حماسه و جنگ در شعر شاعران ایران»، پایان نامه ی کارشناسی ارشد سیروس مهرابی است که در آن، مؤلف به گردآوری اشعار دفاع مقدسیِ شاعران ایلام پرداخته است.

1- 4-.روش تحقیق

روش تحقیق در این پایان نامه، اسنادی و کتابخانه ای است. نویسنده ابتدا پس از مطالعه ی آثار و کتاب های شاعران منتخب، به بررسی سبک شعری و اصطلاحات مورد استفاده ی آنها پرداخته و مطالب مرتبط را در فیش های مربوطه، یادداشت کرده است؛ سپس با خوانش مجدد آثار، به بررسی صورت و معنا و پیام نهایی شعر پرداخته و نقاط ضعف و قوت آن و ارتباط آن با شعر شاعران گذشته را مورد تفحص قرار داده است.

فصل دوم

نگاهی اجمالی به پیشینه ی شعر و نقد ادبی در ادبیات فارسی

2- جایگاه شعر و نقد ادبی در ادبیات فارسی

2- 1- شعر

شعر در برابر نثر، یکی از دو قسم کلام است. ارسطو اولین کسی است که بین کلام موزون و خیال انگیز با کلامی که تنها وزن داشته باشد تمایز قائل شده و در تعریف، کلام موزون بدون عنصر خیال انگیز را از حوزه ی شعر خارج دانسته است.

حسن انوری، در فرهنگ خود، شعر را«سخن ادبی که بیان کننده ی عواطف و تخیل گوینده است و با عناصری از قبیل وزن، قافیه و تصویر، شناخته می شود؛ سخنی زیبا وخوشایند که قابل عمل کردن نیست» می داند. (انوری، 1385، ص1409).

بعضی طبق نظر ارسطو، علاوه بر وزن و قافیه، برای شعر خیال انگیزی را نیز شرط می دانند و کلام موزون و مقفای خالی از خیال انگیزی را شعر نمی گویند؛ بلکه آن را «نظم» می نامند؛ وعده ای نیز وزن و قافیه را انکار و شعر را تنها به داشتن عنصر خیال ملزم می دانند.

خسرو فرشیدورد، در کتاب«درباره ادبیات و نقد ادبی» می گوید:«با توجه به تعریفی که اروپائیان و ایرانیان در گذشته و حال برای شعرکرده اند می گوئیم: شعر سخنی است دارای موسیقی و تأثیر. بنابراین مهمترین خاصیت شعر تأثیری است که بر آدمیان دارد و موسیقی و زیبایی یکی از عوامل مهم این ثأثیرند و مراد از موسیقی؛ وزن و قافیه و تناسب حروف است. هر چه موسیقی شعر بیشتر باشد شعر عالی تر و تأثیرش بیشتر است و هر چه این موسیقی ضعیف تر باشد تأثیر شعر کمتر است»(فرشیدورد، 1376، ص31).

شفیعی کدکنی در کتاب «موسیقی شعر» می گوید:«شعر گره خوردگی عاطفه و وتخیل است که در زبان آهنگین شکل گرفته است.»(کدکنی، 1368، ص115).

بر این اساس، عناصر مختلف شعر را می توان به 5 دسته تقسیم کرد:

1. عاطفه: عنصری که شعر را از سخن آهنگینِ بی معنی و مفاهیم غیر شعری متمایز می سازد.

1. تخیل: عنصری که به کشف روابط میان مفاهیم ذهنی و جهان بیرون می پردازد؛ کهقدرت ذهنشاعر برای ایجاد این رابطه را نشان می دهد.

1. زبان: عنصری فشرده و تصویری است که بیان عاطفه و تخیل شاعر را نشان می دهد و با استفاده از خاصیت پیوند الفاظ برای آفریدن ترکیبات بدیع و انعطاف پذیری نحوی، اجزاء جمله را جابجا می کند.