تنش خشکی از پدیده های اقلیمی رایج در طبیعت و محدود کننده رشد تمام گیاهان است و کمتر گیاهی به طور کامل از آن اجتناب می کند ( فرشاد فر و همکاران ،1380).

اکثر محصولات زراعی در مراحل رشد و نمو با نوعی تنش آبی مواجه می شوند و تغییرات روزانه در وضعیت داخلی آب خود را حتی در شرایط آبیاری معمولی نیز نشان می دهند( رحیمیان و بنایان، 1375).

ذکر این نکته لازم است که معمولاً ارقام موجود در کشور برای شرایط آبیاری کامل و ایده آل معرفی می شوند و اغلب با توجه به کاهش ذخایر آب های زیر زمینی و رود خانه های فصلی ، کشاورزان در طول فصل رویش با کمبود آب در دسترس مواجه بوده و به دلیل نبود آب کافی عملیات آبیاری را به طور کامل اجرا نمی کنند این موضوع،در نهایت علاوه بر عدم حصول عملکرد مطلوب، محصول تولیدی را نیز چروکیده و غیر استاندارد می نماید، لذا برای کاهش خسارت ناشی از کم آبی و باهدف معرفی ارقام مناسب برای شرایط اقلیمی خاص کشور(درشرایط تغییر محیطی و نوسانات بارندگی و جدی تر شدن بحران آب)، شایسته است تا در کنار تحقیقات برای تامین شرایط آبیاری نرمال ، تحقیقات به نژادی تحت شرایط آبیاری محدود نیز مد نظر قرار گیرد .

از طرفی به دلیل اینکه حدود 90 درصد روغن خوراکی مصرفی کشور با صرف هزینه های هنگفت و با واردات روغن خام و یا دانه‌های روغنی از خارج تامین می‌گردد و با توجه به وابستگی شدید كشور به واردات دانه‌های روغنی و عواقب سیاسی اقتصادی آن، توسعه كشت دانه‌های روغنی در برنامه‌های كلان كشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می­باشد.

آفتابگردان(Helianthus annuus L.) یكی از نباتات روغنی می­باشد كه روغن آن از كیفیت و كمیت خوبی برخوردار است و سازگاری خوبی به بسیاری از شرایط اقلیمی دارد و بدین دلیل زراعت آن در بسیاری از مناطق جهان از جمله كشور ما رایج می­باشد و می‌تواند در طرح خودكفایی تولید روغن نقش پراهمیتی داشته باشد. یک استراتژی عمده در زمینه به­نژادی آفتابگردان در ایران شامل جایگزینی ارقام قدیمی با هیبریدهای جدید است که در این زمینه در سال های اخیر موفقیت های به دست آمده است.از طرفی سعی می شود در معرفی هیبریدهای جدید آفتابگردان یکی از مهمترین عوامل محدود کننده کشاورزی در کشور، یعنی کمبود منابع آبی و تنش حاصل از آن در نظر گرفته شود و ارقامی معرفی شوند که نسبت به تنش خشکی تحمل نسبی داشته باشند.در این تحقیق نیز سعی شده است تحمل به تنش خشکی برخی هیبریدهای جدید آفتابگردان ارزیابی شود.

کلیات

آفتابگردان با نام علمی (helianthus annus L.) یکی از 5 نبات روغنی مهم جهان بعد از سویا ، کلزا ، پنبه و بادام زمینی است ،این گیاه از مهمترین دانه های روغنی است که روغن آن به دلیل داشتن مقادیر زیادی اسید چرب اشباح نشده که مناسب تغذیه انسان است و به دلیل نداشتن کلسترول از کیفیتی مطلوب برخوردار است ، این گیاه به دلیل دارابودن خواص فراوان هرساله بخش عمده ای از اراضی کشاورزی را به کشت خود اختصاص داده است.( سپهر و ملکوتی ، 2001).از خواص این گیاه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

1- مقاوم بودن در برابر خشکی

2- سازگار بودن با شرایط آب و هوایی مختلف کشور

3- بالابودن کیفیت روغن

4- عدم وجود کلسترول

5- کوتاه بودن دوره رشد ( 85-110 روز)

6- کشت به عنوان محصول دوم بعد از برداشت گندم وجو

7- رشد و نمو در طیف وسیعی از خاک ها

قابل ذکر است که میزان تولید جهانی آفتابگردان در سال 2007 حدود 45/30 میلیون تن و میزان روغن به دست آمده ازآن 75/10 میلیون تن برآورد شده است( Anonymouse 2007).

آفتابگردان یکی از گیاهان پر نیاز به عناصر غذایی بوده و اغلب نسبت به مصرف کودهای شیمیایی پاسخ مثبت نشان می دهد . در کشور ایران علیرغم وجود پتانسیل خوب برای پرورش این محصول ،کشت آن فقط به خاکهای نسبتاً فقیر اختصاص یافته است که این موضوع به همراه مدیریت کودی ضعیف ( مصرف غیر متعادل کود) موجب پایین بودن عملکرد در این محصول گردیده است .نتایج آزمایشات مختلف نشان داده که مصرف عناصر ریز مغذی در زراعت آفتابگردان بر ارتفاع ساقه ، قطر طبق، تعداد دانه در طبق ، وزن دانه ، تعداد برگ ودر نهایت عملکرد دانه تاثیر قابل توجهی دارد( سپهر و ملکوتی ، 2004)

از این رو به خاطر اهمیت زراعت این محصول و لزوم تهیه روغن مورد نیاز کشور و نیز جلوگیری از وابستگی خارجی، مطالعه ارزیابی ژنوتیپ های جدید آفتابگردان در شرایط تنش خشکی به مرحله اجرا درآمده است.

1– اهمیت دانه های روغنی:

خشكسالی و تنش حاصل از آن یكی از مهمترین و رایج‌ترین تنش‌های محیطی است كه تولید محصولات كشاورزی را در ایران با محدودیت روبرو ساخته و بازده استفاده از مناطق خشك و دیم را كاهش داده است. همچنین با توجه به اینکه محصولات بهاره همانند ذرت و چغندر قند از نیاز آبی بالایی برخوردارند و در شرایط فعلی ،که سطح آب های زیرزمینی در اکثر مناطق کشور کاهش معنی داری پیدا کرده ،زراعت آفتابگردان به عنوان یک محصول بهاره با نیاز آبی کم، می تواند نقش اساسی در تامین بخشی از روغن مورد نیاز کشور را ایفا نماید.واز آنجا که روغن های خوراكی یكی ازپر مصرف ترین محصولات غذایی كشور می باشد، لذا همواره تامین نیاز داخلی آن ،با صرف هزینه‌های هنگفت و واردات از خارج از کشور انجام می گیرد، به همین دلیل سرمایه گذاری روی زراعت دانه های روغنی و از جمله آفتابگردان به لحاظ شرایط خاصی كه دارد مورد توجه می‌باشد. در حال حاضرتنها حدود 10 درصد از نیاز داخلی روغن نباتی در کشور تولید وحدود 90 درصد به واردات روغن خوراکی و دانه های روغنی وابسته هستیم که این امر می تواند پیامدهای اقتصادی و اجتماعی زیادی در کشور داشته باشد.

با توجه به متغیر بودن بارندگی در سالهای متفاوت و نامنظم بودن بارش ها در مناطق مختلف كشور و این موضوع كه تقریباً دو سوم زمین‌های زیر كشت ایران در حوزه مناطق نیمه خشك یا دیم قرار دارد ، انتخاب نباتات متحمل به خشكی از جمله آفتابگردان از اهمیت خاصی برخوردارشده است.

طبق بررسی های به عمل آمده از 350 هزار گونه گیاهی موجود برروی زمین تنها 150 گونه ی آن مصرف غذایی دارند از این تعداد نیز فقط 15 گونه در سطح تجاری تولید و بخش عمده ی عرضه غذا در بازار جهانی را تشکیل می دهند. همچنین مصرف روغن های گیاهی با توجه به افزایش جمعیت و تغییر الگوی غذایی مردم در حال افزایش است به همین دلیل بخش زیادی از روغن مورد نیاز کشور از طریق واردات تامین می شود، لذا افزایش تولید و کیفیت محصولات دانه روغنی از جمله آفتابگردان درداخل کشور بسیار حائز اهمیت است ، همچنین به دلیل اینکه بسیاری از گیاهان دانه روغنی دارای سازگاری وسیعی با شرایط اقلیمی کشور هستند و امکان تولید دانه های روغنی در داخل کشور نیز فراهم است، لذا به منظور بهره برداری از پتانسیل موجود ، انجام یک سری تحقیقات منسجم وکافی در زمینه به زراعی و به نژادی گیاهان دانه روغنی ضروری است.

در خصوص ظرفیت و امکانات تولید دانه های روغنی در کشور، ذکر این نکته لازم است که با مقایسه میزان تولید دانه های روغنی و برنامه های تدوینی وزارت جهاد کشاورزی ملاحظه می گردد که میزان تولید دانه های روغنی در کشور در سال 1388 تنها 18 درصد از کل برنامه تولید داخلی بوده ،در حالی که با مطالعه سطح تولید دانه های روغنی در کشور های مختلف مشخص می گردد که کشور هایی که (به دلیل اهمیت تولید دانه های روغنی) ،تصمیم به افزایش میزان تولید داشته اند، با بهره گرفتن ازروش های گوناگون اقتصادی، فنی ،علمی و حمایتی ، زمینه افزایش تولید رابه گونه ای فراهم ساخته اند که برخی از این کشور ها که 30 سال قبل با مصرف سرانه کم،وارد کننده روغن بوده اند،اکنون توانسته اند خودرا صادر کننده روغن اعلام کنند بنابراین به دلیل اینکه گیاهان دانه روغنی اساسی ترین و مهمترین منابع تغذیه ای در جهان به شمار رفته و از میان آنها آفتابگردان به لحاظ دارابودن خواص فراوان اهمیت بسیاری دارد لذا نیاز به افزایش تولید این دانه ی روغنی مضاعف می گردد.

برخی از خواص گیاه آفتابگردان به شرح ذیل میباشد:

الف – آفتابگردان منبع اصلی تامین روغن و چربی مورد نیاز بدن است.

ب- آفتابگردان به دلیل دارابودن مقادیرفراوان اسید چرب، نقش مهمی در تعادل چربی ها درجیره غذایی انسان دارند.

ج- آفتابگردان در کاهش کلسترول خون موثر است.

د-آفتابگردان دارای خواص درمانی فراوانی است واز عوامل مهم جلوگیری کننده از ابتلا به بیماریهای قلبی، عروقی ،سرطان روده، کاهش سردرد های میگرنی و …).

ه- آفتابگردان منبع غنی ویتامین ای و آنتی اکسیدان حل کننده چربی است.

و-آفتابگردان منبع غنی منیزیم است،که در جلوگیری از سکته قلبی موثر است .

ز-اسانس برگهای آفتابگردان خاصیت میکروب کشی دارد.

ح-آفتابگردان موجب تقویت معده و پایین آوردنده فشار خون است.

ی- آفتابگردان داروی موثر برای درمان اسهال خونی است.

2–پیشینه آفتابگردان

آفتابگردان با نام علمیhelianthus annus ونام انگلیسی sun flower از نظر تولید جهانی یکی از مهمترین دانه های روغنی است ، خاستگاه این گیاه منطقه آمریکای شمالی است و بنابر نظر محققین، منطقه ای بین مکزیک و پرو( آلاسکا ) می باشد. آفتابگردان سنبل ایالت کانزاس محسوب شده ودر قرن 16 میلادی توسط اسپانیایی ها به اروپا آورده شده است ودرحدود 80 تا 90 سال پیش از آن وارد ایران گردیده است . استخراج روغن از دانه ها ی آفتابگردان طی سال 1716 در روسیه عملی شده واز سال 1729 تولید انبوه روغن از این دانه روغنی در جهان شروع شده است . ورود روغن نباتی به ایران از دهه30 هجری شمسی آغاز شده و به رغم نگرش منفی مردم به روغن نباتی در آن زمان، این روغن به واسطه قیمت ارزان و بسته بندی بهتر و بهداشتی ترخود توانسته است ، در میان اقشار مختلف مردم جایگاه خود را پیدا کند، به گونه ای که مصرف سرانه کشور در اوایل دهه 40 به حدود 2/5 کیلوگرم رسیده است. در حال حاضر مهمترین کشورهای تولید کننده آفتابگردان و روغن آن، روسیه ، آمریکا، چین و آرژانتین میباشند.(ابراهیم خلیل وند بهروز یار (1391) خصوصیات کلی گیاه آفتابگردان).

3-گیاه شناسی آفتابگردان

آفتابگردان زراعی ،گیاهی است یکساله از تیره آستراسه یا کامپوزیته که به صورت بوته ای استوار رشد میکند ، طول دوره رشد آفتابگردان نسبت به ژنوتیپ و عوامل محیطی از 90 تا 150 روز نوسان دارد جنسhelianthusدارای گونه های یک ساله و چند ساله میباشد ، تفاوت آفتابگردان زراعی بانوع وحشی آن ، در وجود طبق های بزرگتر و تعداد ساقه های جانبی کمتر در انواع زراعی است. گونه helianthusannus L. با بیشترین گستردگی شامل تعداد زیادی زیر گونه است، اشکال ابتدایی یک ساله دارای شاخه های انشعابی بوده که هر انشعاب به طبق کوچکی ختم میشود و بذور بعد از پایان گلدهی ریزش میکنند، ارتفاع بوته از یک تا چهار متر و طول و عرض برگ ها از 5 تا 40 سانتی متر، متغیر است به دلیل یکنواختی و همزمانی رسیدگی در توده های بومی ،تکامل آفتابگردان به عنوان یک گیاه زراعی توسط گزینش تک ساقه ای و تک طبقی از این توده ها آغاز گردیده. در بررسی های انجام گرفته توسط محققین مشخص شده که تلاقیhelianthuspetiolaris منجر به نر عقیمی سیتوپلاسمی در آفتابگردان میشود که با بهره گرفتن از این راهبرد تهیه هیبرید های آفتابگردان مقدور میگردد.(ابراهیم خلیل وند بهروز یار (1391) خصوصیات کلی گیاه آفتابگردان).

4-خصوصیات اندام های گیاه آفتابگردان:

اندام های گیاه آفتابگردان شامل:ریشه،ساقه ، گل ، بذر و برگ است.

الف- ریشه :

در آفتابگردان سه نوع ریشه وجود دارد:

ریشه اصلی ، عمیق است و در شرایط مناسب بافت خاک تا عمق 3/5 متر نیز نفوذ میکند.

ریشه فرعی که عمدتاً در عمق 25 سانتی متری خاک دیده میشود.

ریشه های سطحی که نزدیک طوقه ودر محدوده ی سطح الارض خاک دیده می شود.

ب- ساقه :

آفتابگردان دارای ساقه بلند و خشن بوده ،قطر ساقه از 1 تا 10 سانتی متر و ارتفاع آن بین 5/0 تا 5 متر متغیر است. در مرحله رسیدگی و در محل اتصال ساقه اصلی به طبق بر اثر وزن طبق زاویه ای به وجود می آید، این زاویه بین امتداد ساقه و طبق بیشتر میشودکه در تیپ ها ی ایده آل این زاویه از115 تا 130 درجه متغیر است.

ج- گل :

گل آذین درآفتابگردان از نوع گلاپرکcapitaulam است و طبق نامیده میشود قطر طبق بین 10 تا 75 سانتی متر متغیراست ، در مرحله گلدهی طبق دارای دو نوع گل میباشد:

الف-گل ها ی کنار ی یا زبانه ای (:(ray flower به تعداد 1 تا 2 ردیف قرار داشته و مرکز از 100 عدد تجاوز نمیکند ،این گلها اغلب زرد واز 3 گلبرک تشکیل شده است به دلیل نداشتن بساک و کلاله، عقیم و نازا هستند و عمدتاً برای جلب توجه حشرات میباشند

ب-گل های مرکزی یا میله ای یا لوله ای((dick flower:از تلفیق پنج گلبرک تشکیل شده اندکه تعدادپنج پرچم را پوشش میدهند و دارای ارگانهای جنسی هستند ولی کاسبرگ ندارند ، بر حسب قطر طبق تعداد گل های مرکزی بین 800 تا4000 عدد متغیر است.

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است