منشأ اولیه ذرت آمریکا است . ذرت اصلی ترین زراعت جهت تأمین مواد غذایی در مکزیک، آمریکای مرکزی و جنوبی قبل از کشف قاره جدید بوده است .

تحقیقات باستان شناسی در کشور مکزیک مشخص نموده است که ذرت حدوداً 4500 سال قبل از میلاد در آنجا کشت می گردید . سه مبداء اولیه برای ذرت ذکر شده است که این سه مبداء منطبق با سه تمدن بزرگ در آمریکای جنوبی و مرکزی ( inca در پرو Aztec در مکزیک ، Maya در گواتمالا)‌ بوده است. پس از کشف قاره آمریکا توسط کریستف کلمب در سال 1493 ذرت وارد اسپانیا گردید و از آنجا به ایتالیا و پرتغال و سایر کشورهای اروپائی گسترش یافت. پرتغالیها در اوایل قرن شانزدهم میلادی ذرت را وارد اندونزی ، افریقا ، هندوستان و چین نمودند. وارد شدن ذرت به ایران در سال 921 شمسی توسط پرتغالیها صورت گرفت و از آن به بعد بعنوان یک زراعت فرعی در حاشیه مزارع و باغات صیفی کشت می گردید. در ایران ذرت از سه دهه پیش رفته رفته جای خود را باز کرد و در سال 1353 جزو طرح های افزایش تولید جای داده شد.

1-2- ویژگی­های گیاه شناسی ذرت

ذرت گیاهی است یک پایه بدین معنی که گلهای نر و ماده جدا از هم ولی بر روی یک پایه قرار دارند. ذرت دارای ساقه استوانه ای می باشد که در مقطع عرضی بیضوی است. ارتفاع ساقه بسیار متغیر و بسته به شرایط اقلیمی به 8 متر هم می رسد ولی بطور معمول ساقه ذرت 3-5/1 متر طول دارد ضمناً ساقه ذرت تقریباً 3 سانتی متر قطر و دارای حدود8 تا 12 میان گره می باشد.

برگهای ذرت شبیه سایر غلات شامل پهنک برگ و غلاف است . غلاف برگ ذرت ساقه را در آغوش می گیرد و طول برگ به 80-30 سانتی متر و عرض آن به 10 سانتی متر می رسد.
تعداد برگهای ذرت بطور متوسط بین 12تا18 عدد است .واریته های زودرس تعداد برگ کمتر و ارقام دیررس برگ بیشتری دارند. ذرت دارای ریشه های قوی و انبوه ولی سطحی است (خواجه پور،1386).

همانطور که اشاره شد ذرت گیاهی است یک پایه و در نتیجه بعلت جدا بودن اعضاء زایشی گرده افشانی آن بطور غیر مستقیم و بیشتر بوسیله باد صورت می گیرد و باد می تواند گرده ها را تا چندین کیلومتر منتقل نماید. تحت شرایط عادی مدت 24ساعت زمان لازم است تا عمل باروری یک بلال بطور کامل صورت گیرد (نورمحمدی و همکاران، 1380).

 1-3-  اهمیت و ارزش غذایی ذرت

ذرت به دلیل خصوصیات خود مخصوصاً بدلیل قدرت سازگاری به شرایط اقلیمی گوناگونی که دارد خیلی زود در تمام دنیا گسترش یافت و مکان سوم را بعد از گندم و برنج از نظر سطح زیر کشت به خود اختصاص داده . گیاه ذرت مواد قندی و نشاسته زیادی دارد و عملکرد محصول ذرت علوفه ای بیش از 80 تن در هکتار است. این گیاه یکی از بهترین گیاهان برای تولید علوفه سبز ، سیلو و دانه است.

ذرت علوفه ای ، علوفه بسیار خوشخوراکی جهت گاو و گوسفند است و شرایط مکانیزاسیون را بخوبی می پذیرد این نوع ذرت دارای مقادیر خیلی زیادی مواد معدنی مخصوصاً N,P,K,Ca. در مقایسه با زمانی است که بصورت دانه مصرف می گردد. در یک سری آزمایش مشخص شده است که حدود 50% ماده خشک در برگ و ساقه ذخیره می گردد، همچنین حدود 37% ازت ، 26% فسفر و 61% پتاس و 79% کلسیم در برگ و ساقه موجود می باشد. علوفه این نوع ذرت غنی از مواد گلوسیدی و انرژی زا و فقیر از پروتئین است به همین دلیل این نوع علوفه را باید همراه با علوفه هائی که غنی از پروتئین هستند، بطور مخلوط در جیره غذایی دام وارد نمود. در ضمن ذرت سهل الهضم بوده و سیلوی آن برای دامهای پرواری عالیترین غذا است.

عوامل دیگری که باعث گردید این گیاه به مقدار خیلی زیاد گسترش یابد عبارتند از :

1. مقاومت نسبت به خشکی و خوابیدگی

1. عملکرد بالای دانه در واحد سطح

1. قدرت پذیرش مکانیزاسیون در مراحل مختلف کاشت، داشت ، برداشت

1. پذیرش کشت های متوالی به مدت چند سال

1. سهم عمده و نقش روز افزون ذرت در تأمین مواد غذایی مورد نیاز انسانها ، دام و طیور و مصارف صنعتی

1. دارا بودن ارزش علوفه ای بالای دانه و کاه ذرت (نورمحمدی و همکاران، 1380).

 1-4-  انواع ذرت (بر حسب ساختمان دانه )

ذرت دارای یک گونه می باشد ولی ارقام و واریته های بیشماری از آن وجود دارد به همین لحاظ واریته ها را برحسب ساختمان دانه به گروه های مختلف طبقه بندی می نمایند.

1. ذرت دندان اسبی

1. ذرت بلوری

1. ذرت آردی

1. ذرت شیرین ( قندی) (sweet corn)

1. پاپ کرن(pop corn)

1. ذرت غلاف دار( گلوم دار )

1. ذرت مومی

1-4-1-  ذرت دندان اسبی

اندوسپرم این نوع ذرت از دو قسمت نشاسته ای تشکیل شده است یک قسمت سخت و شاخی که در جوانب و اطراف دانه قرارگرفته و قسمت دیگر در وسط دانه از نشاسته نرم پوشیده شده است . در ضمن خشک شدن دانه و از دست دادن آب ، قسمت محتوی نشاسته نرم مقدار زیادی آب تبخیر می نماید در نتیجه موجب پلاسمولیز ( پژمرده) شدن و ایجاد زائده در رأس دانه می کند که مشخصی فرم ظاهری این نوع ذرت است چون این فرم دانه حاصل شده یعنی بصورت دندان اسب است لذا به همین نام شناخته شده است . این نوع ذرت شاخ و برگ زیاد و دانه های درشت تولید می کند و بیشتر اوقات برای سیلو و علوفه سبز مصرف می شود.

1-4-2-  ذرت بلوری ( ذرت دانه سخت)

در این نوع ذرت بافت شاخی بیشترین قسمت اندوسپرم را اشغال می کند و اندوسپرم نشاسته ای آن به مقدار خیلی کم فقط در اطراف امبریون قرار دارد. این ذرت نیز به نام ذرت شیشه ای نامیده می شود که در رأس گرد می باشد، دارای فرمهای خیلی زودرس تا خیلی دیر رس می باشد. دانه این گونه ذرت بیشتر در مرغداری مورد استفاده قرار می گیرد.

1-4-3-  پاپ کرن

اندوسپرم آن کاملاً شاخی است، بجز مقدار بسیار کمی از آن که در اطراف امبریون قرار دارد دانه ها خیلی ریز (140-40گرم ) صاف و غنی از پروتئین می باشند. با حرارت دادن دانه آب وسط اندوسپرم بخار می گردد و حجم دانه ها بطور ناگهانی افزایش و به رنگ سفید شبیه کف صابون در می آید . حجم آن 20-15 برابر می شود. بسیار خوشمزه و مصرف خوراکی دارد.  این ذرت تولید چند تا بلال می کند.

1-4-4-  ذرت آردی

کلیه اندوسپرم این نوع ذرت حاوی نشاسته نرم می باشد و اندازه دانه ها خیلی کوچک ومعمولاً شکل کروی دارند. رنگ دانه سفید و یا آبی است و اغلب بعلت دارا بودن نشاسته زیاد در کارخانجات نشاسته سازی مورد استفاده قرار میگیرند.

 1-4-5- ذرت شیرین

اندوسپرم این واریته ذرت دارای مقدار زیادی مواد قندی و مقدار جزئی نشاسته است دانه های این واریته کوچک چروکیده می باشند . از ذرت قندی در قدیم شیره تهیه می شده. این گونه ذرت دانه های شیشه ای و نشاسته ای شیرین دارد و در زمان رسیدن چروکیده می گردند . این گیاه قدرت زیادی در تولید پاجوش دارد.

1-4-6- ذرت غلاف دار

تیپ این ذرت تا حدودی با مقایسه با سایر انواع ذرت غیر عادی است زیرا هر دانه در یک غلاف قرار دارد و هر بلال مانند سایر تیپ های ذرت خود در یک غلاف قرار گرفته است ذرت فوق برای فروش کاشته نمی شود ولی مورد توجه محققین برای پی بردن به مبدأ ذرت می باشد.

1-4-7- ذرت مومی

این ذرت را روی این اصل ذرت مومی نام گذارده اند که ظاهر دانه تا اندازه ای چسبناک است . ملکول نشاسته ذرت مومی با ذرت های ذکر شده در فوق اختلاف داشته و به گلیکوژن شباهت دارد. نشاسته این رقم ذرت حالت چسبندگی دارد.

1-5- شرایط محیطی و اکولوژی ذرت

1-5-1- پراکندگی ذرت:

ذرت دارای تنوع رویشی بسیار گسترده ای است بطوریکه در شرایط مختلف آب و هوایی رشد می نماید. ذرت در نیمکره شمالی تا 58 درجه عرض جغرافیایی در کانادا و روسیه و در نیمکره جنوبی تا عرض جغرافیایی 43-42 درجه در نیوزیلند کشت می گردد کشت ذرت دانه ای در محدودة 42 درجه در نیمکره جنوبی و 53 درجه در نیمکره شمالی صورت می گیرد ولی ذرت علوفه ای را می توان در خارج از این محدوده هم کشت نمود .

 1-5-2- گرما ( حرارت )

ذرت برخلاف غلات ( گندم و جو) احتیاج به گرما و حرارت زیاد دارد، به همین دلیل حرارت عامل محدود کننده رشد و نمو این گیاه محسوب می شود جوانه زنی در ذرت از دمای 10-8 درجه سانتی گراد در عمق کاشت شروع می شود.

مناسب ترین درجه حرارت در طول دوره رشد بین 35-30 درجه سانتی گراد می باشد. در صورتیکه درجه حرارت از 40 درجه سانتی گراد تجاوز نماید جذب آب مشکل خواهد گردید حتی در شرایط آبیاری ( بدلیل تبخیر خیلی شدید ) حاشیه برگها سوخته و چنانچه این زیادی درجه حرارت در زمان گل دهی اتفاق افتد میزان تلقیح کاهش می یابد و با افت عملکرد مواجه می گردند.

1-5-3- رطوبت

یکی از فاکتورهای بسیار مهم در زراعت ذرت مسئله نیاز گیاه به آب می باشد ذرت برای تولید یک واحد ماده خشک بسته به شرایط آب و هوایی بطورمتوسط به 342 واحد آب نیاز دارد. نیاز ذرت برای ساختن یک واحد ماده خشک کمتر از سایر گیاهان زراعی (گندم ، جو، یونجه) است . نیاز آبی ذرت در کشت اول در حدود 8000 متر مکعب و در کشت دوم 6500 متر مکعب گزارش شده است . دورة آبیاری با توجه به نوع خاک و شرایط آب و هوا هر هفت تا 12 روز یکبار می باشد. کمبود آب در مرحله ظهور سنبله ها باعث می گردد که تلقیح بطور کامل در ذرت انجام نگیرد. مرحله بین ظهور سنبله ها تا پایان پرشدن دانه ها از مواد غذایی ( مرحله مومی) حساس ترین مرحله زندگی ذرت نسبت به آب می باشد ( مرحله بحرانی ذرت نسبت به آب) و مدت آن 50 روز می باشد.

1-5-4- خاک مناسب ذرت

ذرت در خاکهایی با بافت لومی عمیق ، نفوذ پذیری مناسب ، مواد آلی کافی و با عناصر غذایی متعادل ، بیشترین عملکرد را دارد. ذرت نسبت به شوری خاک حساس و باید از کاشت آن در این نوع اراضی جلوگیری کرد. در خاکهایی با شرایط مساوی از نظر حاصلخیزی و تأمین رطوبت، ذرت اراضی متوسط و یا سبک را ترجیح می دهد زیرا این گونه اراضی در بهار خیلی زود گرم و شرایط رشد ریشه ها را فراهم می کند . با وجود اینکه ذرت در اراضی با(8-5)pH کشت می گردد ولی حداکثر عملکرد از اراضی با (7-6)pH بدست می آید . در اراضی با pH کمتر از 5 جذب ازت ، فسفر ، پتاس ، سولفور ، کلسیم ، منیزیم  مشکل می شود و در خاکهایی که pH آنها بیش از 8 باشد جذب آهن ، آلومینیوم ، بر ، فسفر ، روی به سختی صورت خواهد گرفت.

انتخاب زمین در هر منطقه متأثر از فاکتورهای ذیل است:

1. عمق آب تحت الارض :

ذرت دارای ریشه قوی بوده و می تواند تا عمق 100 سانتی متری خاک گسترش یابد. از طرفی دفعات زیاد آبیاری در بالا آوردن سطح آب تحت الارضی موثر بوده و ضروریست در انتخاب زمین به سطح آب زیر زمینی توجه شود . حد سطح آب های زیر زمینی برای ذرت بین 3-5/1متر می باشد.

2. زهکش :

با توجه به پتانسیل بالای ذرت در رشد و تولید محصول، تهویه مناسب خاک به عنوان یک فاکتور موثر از اهمیت زیادی برخوردار است . در صورت فراهم نبودن تهویه خوب در خاک محصول بشدت کاهش یافته و حتی می تواند از رشد رویشی گیاه نیز جلوگیری نماید چنانچه مزرعه ذرت عاری از زهکش طبیعی یا مصنوعی باشد آب آبیاری لایه های تحتانی خاک را فرا گرفته و تهویه خاک را از بین برده و مانع رشد گیاه می گردد.

 تسطیح اراضی :

بدلیل مکانیزه بودن زراعت ذرت، معمولاً اراضی بنحوی انتخاب می گردند که از نظر وسعت، مناسب برداشت بوده و از تسطیع نسبی برخوردار باشد . در غیر اینصورت آبیاری صحیح صورت نمی گیرد و مزرعه بطور یکنواخت سبز نخواهد شد (یزدی صمدی و همکاران، 1373).

1-6- نیاز کودی و غذایی ذرت

کود مورد نیاز ذرت بر مبنای توصیه عمومی شامل :

کودسوپر فسفات به میزان 69-46 کیلوگرم فسفر خالص در هكتار

کوداوره به میزان 184 کیلوگرم ازت خالص در هكتار

کود سولفات پتاس به میزان 108-81 کیلوگرم پتاس خالص در هكتار

یک الی دو بار محلول پاشی با کود مرکب میکرو ( یکماه پس از کشت و دوماه پس از کشت)

ذرت به کودهای حیوانی که زمین را ازجهات مختلف اصلاح می کند احتیاج دارد.
بهترین توصیه کودی بر اساس آزمون خاک و با توجه به مواد آلی و عناصر قابل دسترس گیاه درخاک می باشد.

طریقه جذب مواد غذایی در ذرت بصورتی است که بیشتر مواد غذایی را تا شروع تشکیل دانه جذب می نماید لذا 100 کیلوگرم از کود اوره همراه با تمامی کودهای فسفات و پتاس قبل از کاشت در هنگام آماده سازی زمین استفاده می شود و مابقی کود اوره بصورت سرک پخش می گردد.

کود سرک را می توان در دو مقطع زمانی ( مرحله اول زمان ساقه رفتن و 8-6 برگی گیاه و مرحله دوم قبل از گل دهی یعنی 8-5 روز قبل از سنبله رفتن ) به خاک داد.

 1-6-1-  نقش کود ازت

ازت جزو عناصر غذایی پر مصرف ذرت و به عبارت دیگر گلوگاه رشد است. ازت در ساختمان پروتئین ها و کلروفیل نقش عمده ای دارد بطوریكه 18-16 درصد پروتئین را تشكیل می دهد. کمبود ازت به خصوص در خاکهایی که از نظر مواد آلی فقیر هستند سبب زردی برگهای پائینی بخصوص برگهای پیر و مسن، عدم تشکیل کلروفیل و در صورت ادامه سبب زردی تمام برگها می شود( پناهی كرد لاغری، 1388).

کودهای ازته باعث بالا رفتن عملکرد علوفه و بهتر شدن کیفیت آن خواهد شد ( افزایش پروتئین ) بهترین روش كاربرد کودهای شیمیایی در ذرت استفاده از روش نواری است . در این روش عملکرد به مراتب بیشتر از حالتی است که کودها در تمام سطح خاک پخش می گردند. در روش نواری بهنگام کاشت، کودهای شیمیایی بفاصله 4-3 سانتی متر از بذر و 4-3 سانتی متر عمیق تر از آن در زیر خاک قرار می گیرد.

1-6-2- نقش کود فسفر

فسفر از عناصر پر مصرف و مورد نیاز برای رشد است . فسفر در کلیه فرایندهای بیوشیمیایی دخالت دارد..واكنش فسفر در خاك پیچیده می باشد و تحرك فسفر در خاك كم است. فسفر تمایل زیادی به واكنش با یون هائی مانند كلسیم، منیزیم، آهن، آلومینیوم و روی دارد. این واكنش ها سبب رسوب فسفر در خاك و تشكیل فسفات های كم محلول می گردد. در خاك های آهكی و آهكی-گچی، فسفات های كلسیم از مهمترین تركیبات فسفاته خاك محسوب می شوند(پناهی كرد لاغری،1388). فسفر تقریباً نامحلول بوده و به راحتی از نیمرخ خاک شسته نمی شود بنابراین این کود باید حتماً با کود کار عمیق زیرمنطقه واقع شدن بذر قرار گیرد . جذب فسفر به مقدار کافی در اوائل رشد گیاه اهمیت بسیار دارد این اهمیت در اندامهای زایشی بیشتر مشهود است . نیاز ذرت به فسفر کمتر از ازت و تقریباً یک پنجم آن است . کمبود فسفر در ذرت موجب بنفش رنگ شدن برگهای گیاه در ابتدای رشد شده كه به تدریج به رنگ سبزه تیره مایل به آبی تبدیل می شود.

مصرف کود فسفات می بایست قبل از کاشت به صورت عمقی صورت گیرد. مصرف زیاد فسفر باعث جلوگیری از جذب و انتقال عناصر ریز مغذی می گردد. pH مناسب برای جذب فسفر 7-5/5 می باشد و میزان کود فسفاته مورد نیاز کشت ذرت 69-46 كیلوگرم فسفر خالص در هكتار است كه كمبود آن براساس آزمون خاک مشخص می شود.

1-6-3- نقش پتاس

پتاسیم نیز مانند ازت از عناصر پر مصرف مورد نیاز گیاه ذرت می باشد. جذب پتاسیم با جذب ازت برابری میکند . پتاسیم در کلیه فرایندهای بیولوژیکی گیاه به صورت کاتالیزور دخالت دارد پتاسیم نقش عمده ای را در مقابله با کم آبی، بیماریها و همینطور ورس دارد. کمبود پتاسیم از برگهای مسن آغاز شده و برگها به رنگ زرد با حاشیه سوخته در آمده، ساقه ها عموماً ضعیف و در برابر عوامل بیماریزا حساس می شوند . در اثر کمبود پتاسیم و روی اکثر بلالها دچار کچلی شده ، ذرت جزو گیاهان پتاسیم دوست است ، تغذیه مناسب و کافی با این عنصر باعث افزایش کمیت و کیفیت این گیاه می شود .

 1-7- کودهای ریز مغذی یا میکروالمنت ها

1-7-1- روی

روی جزء عناصر غذایی کم مصرف به حساب می آید. کمبود این عنصر در خاکهای قلیایی و با آهک فراوان و مقدار اندک مواد آلی شایع است که متأسفانه در شرایط خاکهای ایران کمبود آن تشدید شده است . کمبود روی در بافتهای جوان به چشم می خورد و ذرت از حساس ترین گیاهان به کمبود روی می باشد. علائم کمبود با ایجاد و توسعه یک نوار کلروز در یک یا هر دو طرف رگبرگ میانی مشخص می شود. كمبود روی علاوه بر ایجاد زردی برگ که بیشتر در برگهای جوان گیاه ظاهر می شود سبب کوتولگی و کاهش فاصله بین گره ها در ساقه گیاه میشود در ضمن کمبود روی باعث کچلی بلال نیز می شود . زیادی فسفر در خاک مانع جذب و انتقال روی توسط گیاه می شود. در خاکهایی که مصرف بی رویه کودهای فسفاته رایج هست، کمبود روی سبب کاهش عملکرد می شود. طبق توصیه انجام شده مصرف 75 کیلوگرم سولفات روی در سال به همراه شخم و قبل از کاشت برای ذرت باعث شادابی و طراوت گیاه و همچنین پر شدن بلال و افزایش کمی و کیفی محصول خواهد شد . در صورت عدم مصرف خاكی و یا کمبود شدید ، سولفات روی را میتوان با غلظت سه در هزار در مرحله 7-6 برگی بصورت محلول پاشی دوبار انجام داد( 1200 گرم سولفات روی در 400 لیتر آب در یک هكتار).

 1-7-2-آهن

آهن جزو عناصر ریزمغذی است و نیاز گیاه به این عنصر محدود است ولی به دلیل شرایط خاص خاک از جمله زیادی آهک و pH بالا همین مقدار کم نیز جذب گیاه نمی شود. آهن در تهیه کلروفیل و سبزینه گیاه نقش دارد. در ذرت کمبود آهن به صورت كم رنگ شدن پهنك برگ ظاهر می شود بطوریكه رگبرگها سبز و بین آنها زرد می گردد . برای مبارزه با کمبود آهن راه های مختلفی وجود دارد از جمله مصرف کودهای

– فصل اوّل به طرح مفاهیم و کلیات تحقیق می ­پردازد.

– فصل دوّم به طرح کلیاتی در مورد عقل به بحث و بررسی می ­پردازد.

– فصل سوّم تحت عنوان «دلیل عقل، قاعدۀ ملازمه و کشف یقینی حکم شرع» به تبین و توضیح دلیل عقل و قاعده ملازمه می ­پردازد.

– فصل چهارم به بررسی نگرش تاریخی عقل­گرایی در فقه اهل سنت و شیعه
می ­پردازد.

– فصل پنجم به مسأله قیاس و در فصل ششم به مسئله استحسان در فقه
می ­پردازد و در فصل آخر به بررسی عقل و دیگر عرصه ­های می ­پردازد.

 فصل اول

مفاهیم و کلیات طرح تحقیق

   1-1- بیان مسأله

روشن بودن ابعاد عنوان پژوهش، مهمترین گام در تحقیق است و نقطه‌ی آغازین هر پژوهشی با یک پرسش، چهره می کند؛ از این رو شایسته است آن پرسش، روشن و سوگیرانه باشد، اگر چه پاسخ آن مبهم باشد، آدمی‌دست کم باید بداند به دنبال چیست و گم شده اش کدام است؟ اگر چه نداند کجاست! یکی از عواملی که می‌تواند به شفافیت عنوان پژوهش، کمکی شایان کند، روشن بودن واژگان عنوان است که آشکار می‌کند در جست و جوی چه چیزهایی بوده و کجا می‌توان آنها را یافت و پاسخ چیست؟

تبیین عنوان، پژوهشگر را از بی راهه و گاه از کج روی باز در داشته و راه را هموار می سازد. برای نمونه، جست و جوی ریشه‌ی لغوی واژه و پس از آن، بررسی روند دگرگونی‌های احتمالی آن در قلمروهای متعدد و پیوند معنای لغوی با آن دگرگونی‌ها و از سوی دیگر، بررسی واژگانی که نزدیک به کلمه‌های به کار رفته در موضوع پژوهش است، می‌تواند خواسته‌ی پژوهشگر را شفاف کرده، او را آسانتر و دقیق تر به مقصد برساند.

جست و جوهای علمی نشان داده، نگاه تاریخی به هر مسأله، امر شایسته و در برخی موارد گریز ناپذیر است. پاره‌ای پرسشهای علمی، بسان بیماری روانی است که درمان و چارجویی آن، در گرو گزارش گذشته آن است، زیرا پاره‌ای از مسائل، پروردة نیازهای هستند که در گذر زمان سر بر آورده‌اند و آگاهی از پیشینه آنها می‌تواند فروزنده روشنایی، فرا روی اکنون قرار گیرد و راه گشای بن بست‌ها باشد.

مسئله نقش عقل در دست یابی به احکام، در شمار این گونه مسائل است، زیرا پناه آوردن به نیروی خرد و اندیشه بدست آوردن زمان است و بدین رو نیز در پیشینه خود فراز و فرودهایی را به همراه داشته است. چنانکه لغت شناسان برای واژه عقل معانی گوناگونی ذکر کرده‌اند ؛ مثلاً خلیل بن احمد می‌گوید: « العقل نقیض الجهل» (خلیل بن احمد، کتاب العین، ص565)، یا محمد باقر مجلسی می‌گوید: «عقل به بند کشیدن جهل است» (مجلسی، بحار الاانوار، جلد 1، ص117).

در این نوشتار سعی بر آن است تا گزارشی از روند نقش آفرینی عقل، از گذشته تا کنون از دیدگاه اهل تسنن و تشیع، ارائه دهیم و به رخدادهای فکری اهل سنت، به ویژه عقل آشنا شویم و تفاوتش با مفهوم دلیل عقل نزد شیعه آشکار شود و هم چنین به رویدادهای اندیشه‌ای تشیع و جایگاه عقل در فقه امامیه می پردازیم تا روشن شود آنچه پیش رو داریم از کجا و چرا پدید آمده است ؟

این نوشتار جایگاه عقل در فقه امامیه و تفاوت آن با نظرات اهل سنت بیان می‌کند و با نظر به اهمیت موضوع و پیشینه کاربرد آن به پژوهش می پردازد.

 1-2- سؤالات تحقیق

الف- سؤالات اصلی

1-مفهوم و ماهیت عقل فقهی چیست؟

2-آیا از نظر امامیه عقل توانایی استنباط احکام را دارد و اگر داشته باشد قلمرو آن تا کجاست ؟

3-منظور از عقل نزد اهل سنت چیست؟

4-آیا عقل به عنوان منبع استنباط حکم نزد اهل تسنن و تشیع پذیرفته شده است ؟

ب- سؤالات فرعی

1- مقصود از قیاس و استحسان چیست؟

2- با تو جه به گستردگی مباحث قیاس و استحسان در فقه اهل سنت، آیا این دو منبع در فقه شیعه به طور کلی مطرودند؟

 1-3- سابقة تحقیق

مسأله تحقیق در فقه شیعه و تفاوت آن با اهل سنت تا کنون در کتابی جداگانه یا پایان نامه‌ای به این عنوان تألیف نگردیده است. البته در پاره‌ای موارد کتب و مقالاتی در این رابطه تألیف شده است که در ذیل به برخی از عناوین آن کتب و مقالات اشاره می‌شود :

1-در کتاب کافی (اصول) آمده است : عقل در استنباط احکام شرعی دو نقش استقلالی و غیر استقلالی دارد به اعتبار نقش استقلالی در کنار کتاب و سنت و اجماع منبعی مستقل است و به لحاظ کار برد غیر استقلالی، ابزار استنباط احکام از سایر منابع شمرده می‌شود (کلینی. اصول کافی، جلد 1، ص19).

2-در کتاب المدخل الی اصول الفقه آمده است : دلیل‌های عقلی که امروزه در نوشته‌های اصولی اهل سنت به کار می رود، نام تازه رأی است که در گذشته به چهره قیاس، استحسان و غیره در می آمده است و اکنون نیز چنین است (محمد معروف، کتاب المدخل،1359، ص20).

3-در کتاب شرح اصول کافی آمده است : این معانی به تباین و مراتبی که دارند. در این که عقل جسم، یا صفت جسمانی نیست، شریکند و به همین جهت اشتراک، صحیح است که واژه عقل عملی مستقل قرار گیرد و بر آن کتابی جداگانه از خصوصیات اقسام و عوارض ذاتی عقل بحث کند نوشته شود
(شیرازی، شرح اصول کافی، ص20).

4-در کتاب العقل عندالشیعه الامامیه آمده است : در سده‌های آغازین اسلام مسلمانان با بهره گرفتن از عقل در استنباط احکام شرعی در قالب منبع مستقل و جدا از قرآن و سنت یا به شکل ابزار تفسیر دیگر منابع توجه نشان دادند؛ این توجه گاه شکل افراطی یافت و آنچه در واقع عقل محض به شمار نمی آمد و نوعی ظن شخصی بود عقل خوانده شد (رشدی، العقل عندالشیعه الامامیه،1404، ص92).

 1-4- فرضیه تحقیق

1-عقل در نزد امامیه به عنوان منبع اصلی فقه محسوب می‌شود.

2-اهل سنت و امامیه در مورد جایگاه عقل در فقه و اجتهاد اختلاف اساسی دارند.

3- عقل در نزد اهل سنت دلایل عقلی چون قیاس، استحسان و… است.

 1-5- ضرورت و اهداف تحقیق

سرنوشت عقل، بهتر از کتاب و سنت در بستر تاریخ و بالندگی فقه نیست. با آنکه در شریعت اسلام، ارزشی بالا و مقامی والا برای عقل که حجت باطن است قرار داده شده و در فقه اسلامی برای عقل، این توانایی در نظر گرفته شده که با فهم مصالح و مفاسد و کشف آنها در افعال و اشیاء به حکم شرع برسد. (بحارالانوار، ج2، ص62) در گذرگاه رشد دستگاه اجتهاد، چنین مکانتی به عقل داده نشد.

با همه بی­مهری­هایی که منابع و متون اصیل اسلامی با آن روبه­رو شدند، در طول تاریخ اسلام، عالمان دلسوز و خستگی­ناپذیر دینی، این پاسداران مرزهای فرهنگ و تمدن اسلامی، در فهم، بیان، ابلاغ احکام الهی، گسترش فرهنگ اسلامی و حاکمیت دین بر جوامع بشری تلاشی سترگ را متحمّل شدند و در این راه، رنج­ها کشیده، زحمت­ها برده، جان­ها نثار کردند و هرگز لحظه­ای در ادامه دادن این راه سخت و صعب درنگ نکرده، لختی نیاسودند.

اینجا بود که لازم دیدم نمایی از نقش و جایگاه عقل در فقه امامیه و تفاوت­های که با اهل سنت دارد به بحث و بررسی بپردازم.

 1-6- روش کار تحقیق

………………. 1

1-2- بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………… 3

1-3- اهداف کلی تحقیق………………………………………………………………………………………… 5

1-3-1- سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………. 6

1-3-1- متغیّرهای تحقیق……………………………………………………………………………………….. 6

1-3-2-1- رسالت ادبیات در مقابله جامعه و بالعکس……………………………………………………. 7

1-3-2-2- سیاست و حکومت………………………………………………………………………………… 8

1-3-2-3- نهادهای اجتماعی…………………………………………………………………………………… 8

1-3-2-4-فرهنگ…………………………………………………………………………………………………. 9

1-3-2-5- ارزش­های اجتماعی………………………………………………………………………………… 9

1-3-2-6- هنجارهای اجتماعی………………………………………………………………………………… 9

1-3-2-7- ادبیات طنز…………………………………………………………………………………………… 9

1-4- ضرورت و اهمیت پژوهش……………………………………………………………………………… 10

1-5- پیشینه­ی پژوهش…………………………………………………………………………………………… 11

1-6- روش اجرای تحقیق………………………………………………………………………………………. 14

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

2-1- شرح حال «نسیم شمال»………………………………………………………………………………….. 16

2-2- آثار نسیم شمال…………………………………………………………………………………………….. 18

2-2-1- نسیم شمال و ملانصرالدین………………………………………………………………………….. 18

2-2-2- دلایل موفقیت نسیم شمال……………………………………………………………………………. 19

2-3- برگ آخر از زندگی نسیم شمال………………………………………………………………………… 21

2-4- رابطه جامعه با ادبیات…………………………………………………………………………………….. 22

2-5- جامعه و زندگی اجتماعی………………………………………………………………………………… 23

2-6- جامعه ­شناسی……………………………………………………………………………………………….. 25

2-7- اصالت جامعه ­شناسی ادبیات…………………………………………………………………………….. 25

2-8- نقد جامعه­شناختی ادبیات………………………………………………………………………………… 25

2-8-1- فایده­های نقد جامعه­شناختی ادبیات………………………………………………………………… 26

2-9- پیوند ادبیات با جامعه در عصر مشروطه……………………………………………………………… 26

2-9-1- ادبیات مشروطه………………………………………………………………………………………… 27

2-10- ویژگی­های مهم ادبیات مشروطه……………………………………………………………………… 27

2-10-1-ویژگی شعر مشروطه…………………………………………………………………………………. 28

2-11- اصول اندیشه، زبانی و ادبی شعر مشروطه…………………………………………………………. 29

2-11-1- اومانیسم………………………………………………………………………………………………… 29

2-11-2- رئالیسم…………………………………………………………………………………………………. 30

2-11-3- ناسیونالیسم…………………………………………………………………………………………….. 31

2-11-4- پرهیز از لفاظی زبانی………………………………………………………………………………… 31

2-11-5- عدم اتکا بر آرایه­ها و صنایع ادبی………………………………………………………………… 32

2-12- ادبیات و تاریخ…………………………………………………………………………………………… 33

2-13- تعریف طنز……………………………………………………………………………………………….. 34

2-13-1- طنز در دوره­ مشروطه…………………………………………………………………………….. 34

2-13-2- شعر نسیم، طنزی ملایم اما کوبنده………………………………………………………………… 35

2-14- ادبیات عامیانه…………………………………………………………………………………………….. 36

2-14-1- مثل­ها……………………………………………………………………………………………………. 37

فصل سوم: بحث و بررسی

3-1- مضامین اشعار نسیم شمال……………………………………………………………………………….. 40

3-1-1- محتوای اجتماعی………………………………………………………………………………………. 41

3-1-1-1- ریا و تظاهر………………………………………………………………………………………….. 42

3-1-1-2- دین……………………………………………………………………………………………………. 43

3-1-1-2-1- دعوت به اتحاد اسلام………………………………………………………………………….. 52

3-1-1-2-2- روشنفکری ضدّ مذهب………………………………………………………………………… 53

3-1-1-3- تعلیم و تربیت………………………………………………………………………………………. 55

3-1-1-4- زن و اهمیت و جایگاه او در خانواده و اجتماع……………………………………………… 56

3-1-1-4-1- حق تحصیل زنان……………………………………………………………………………….. 57

3-1-4-2- ظلم و ستم نسبت به زنان………………………………………………………………………… 61

3-1-1-4-3- تأکید بر عفت، حجاب زنان………………………………………………………………….. 62

3-2-1- محتوای سیاسی…………………………………………………………………………………………. 63

3-2-1-1- اصطلاحات اجتماعی………………………………………………………………………………. 64

3-2-1-2- مفهوم آزادی در اشعار نسیم شمال……………………………………………………………… 65

3-2-1-2-1- آزادی بیان………………………………………………………………………………………… 66

3-2-1-2-2- آزادی مطبوعات…………………………………………………………………………………. 69

3-2-1-2-3- آزادی زنان……………………………………………………………………………………….. 71

3-2-1-2-4- آزادی: رهایی از استبداد داخلی……………………………………………………………… 73

3-2-1-2-5- آزادی: رهایی از استعمار و تجاوز اجنبی………………………………………………….. 78

3-2-1-2-6- آزادی انتخابات………………………………………………………………………………….. 81

3-2-1-3- واژه وطن در ادبیات فارسی……………………………………………………………………… 82

3-2-1-3-1- مفهوم وطن در بعد سیاسی و حکومتی در دوره­ مشروطه…………………………… 83

3-2-1-3-2- وطن در شعر دوره­ مشروطه……………………………………………………………….. 84

3-2-1-3-2-1- وطن در اشعار نسیم شمال………………………………………………………………… 84

3-2-1-4- مشروطه و بازتاب آن……………………………………………………………………………… 86

3-2-1-4-1- بازتاب مشروطه در اشعار نسیم شمال……………………………………………………… 88

3-2-1-4-1-1- بزرگداشت مشروطه و آثار و نتایج آن…………………………………………………. 88

3-2-1-4-1-1-1- تأیید و تکریم نظام مشروطه و حاکمیت قانون……………………………………. 88

3-2-1-4-1-1-2- اجرای عدالت و رفع ستم……………………………………………………………… 89

3-2-1-4-1-1-3- آسایش و سعادت مردم………………………………………………………………… 90

3-2-1-4-1-1-4- استقبال از مجلس شورا…………………………………………………………………. 90

3-2-1-4-1-1-1-5- تشویق مردم به انتخاب وکلای لایق……………………………………………… 91

3-2-1-4-1-2- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از مخالفان آن…………………………………… 93

3-2-1-4-1-2-1- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از وضع نابسامان کشور…………………… 93

3-2-1-4-1-2-2- انتقاد از انحراف مشروطه………………………………………………………………. 93

3-2-1-5- انتقاد از غوغای جمهوری خواهی………………………………………………………………. 95

3-2-1-6- توجه به مسائل جهانی…………………………………………………………………………….. 97

3-3-1- محتوای اقتصادی………………………………………………………………………………………. 99

3-3-1-1- فقر و فاصله طبقاتی……………………………………………………………………………….. 102

3-3-1-2- مشاغل………………………………………………………………………………………………… 104

3-3-1-3- کسادی بازار…………………………………………………………………………………………. 105

3-3-1-4- فساد مالی……………………………………………………………………………………………. 105

3-3-1-5- وابستگی اقتصادی ایران به غرب……………………………………………………………….. 106

3-4-1- مضامین فرهنگی……………………………………………………………………………………….. 108

3-4-1-1- تعدد همسر………………………………………………………………………………………….. 108

3-4-1-2- آداب و رسوم در ایام مشهور……………………………………………………………………. 110

3-4-1-3- غربزدگی……………………………………………………………………………………………… 112

3-4-1-4- بی­سوادی…………………………………………………………………………………………….. 113

3-4-1-5- رواج خرافه و نادانی در دوره­ مشروطه…………………………………………………….. 114

3-4-1-5-1- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ایرج میرزا………………………………………… 115

3-4-1-5-2- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ملک الشعرای بهار……………………………… 115

3-4-1-5-3- جهل و خرافه ستیزی در اندیشه­ی نسیم شمال…………………………………………… 117

فصل چهارم: نتیجه گیری

4-1- نتیجه ­گیری…………………………………………………………………………………………………… 121

فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………….. 1

چكیده:

جامعه‌شناسی ادبیات، یکی از شاخه‌های جامعه‌شناسی است که به بررسی، ژرف‌کاوی و تمرکز مطالعه در محتوای ادبیات به عنوان «هنر کلام» و شناخت جوهر اجتماعی آن می‌پردازد؛ چرا که آثار ادبی، به طور نامحسوس، تصویر هنرمندانه از واقعیت‌های اجتماعی هر ملّتی را نشان می‌دهند و با تحلیل و نقد جامعه‌شناختی این آثار می‌توان تا حدودی به وضعیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هر دوره­ تاریخی، آگاهی پیدا کرد. در این پژوهش که به شیوه­ تحقیقات بنیادی نظری و به روش تحلیلی ـ توصیفی انجام گرفته است، اشعار سید اشرف‌الدین گیلانی، معروف به «نسیم شمال» از دیدگاه نقد جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار گرفته است. محور اصلی پژوهش حاضر این بوده است که نسیم شمال، چگونه با اشعار طنزگونه و زبان محاوره‌ای قابل فهم عامه­ی مردم، ادبیات را وسیله‌ای برای خدمت به وطن خود و آگاهی دادن به تمام افراد جامعه قرار داده است. علاوه بر جوهر و درون‌مایه­ی اجتماعی، نکته‌های ظریف دیگری نیز شعر او را دل‌نشین و شایسته­ توجه کرده است. نخست، طرح مسائل جدّی به صورت فکاهی، همراه با طعنه و طنز و کنایه و دیگری، پروراندن این معانی و مضامین با زبان سادّه­ی گفتار مردم کوچه و بازار، خالی از هر نوع محافظه‌کاری ادبی. در پژوهش حاضر، مضامین اشعار نسیم شمال به چهار دسته­ی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی طبقه‌بندی شده و برای نقد جامعه‌شناختی اشعار از شیوه­ تحلیل مضامین استفاده شده است. توجه گسترده­ی او به مفاهیمی چون مشروطه، میهن، آزادی و عدالت، همراه با دعوت همه به مبارزه با جهل، خرافه و بی‌سوادی و مبارزه با استبداد و بیگانگان، با نوعی اندیشۀ ملّی ـ مذهبی همراه بود که در زبانی ساده و روشن، با هدف القای سریع به عامّه­ی مردم بیان شده است. همه­ی این خصیصه‌ها، وی را به عنوان یک شاعر ملّی‌گرا با نگرش اسلامی معرفی می‌کند.

1ـ1ـ مقدّمه

جامعه ­شناسی ادبیات، شاخه­ای چند رشته­ای از علوم اجتماعی است که به موضوعاتی چون شناخت آداب و رسوم جامعه و بررسی نگرش اجتماعی شاعران و نویسندگان دوره­ های گوناگونی می ­پردازد. و رویکردی انتقادی به آن، به معنای یافتن نشانه­ها و نمودهای آگاهی جمع و تحولات پیرامون آن در رابطه با دیگر تحولات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در مکان و زمان­های مختلف است.

ادبیّات دارای ماهیتی اجتماعی است زیرا که هیچ شاعر و نویسنده­ای در خلأ زندگی نمی­ کند،  نمی­اندیشد و سخن نمی­گوید. سخن آنان خودآگاه یا نا خودآگاه و مستقیم یا نامستقیم از زمینه ­های اجتماعی می­جوشد؛ اگر چه تأثیر عوامل و عناصر اجتماعی در شعر و نوشته­ی شاعران و نویسندگان    می ­تواند متفاوت باشد. آرنولد هاوزد (1976) معتقد است که برای درک آثار هنری کافی است که شرایط اقتصادی و اجتماعی را که اثر هنری در آن متولد شده بشناسیم. در این رویکرد، پایگاه اجتماعی هنرمند از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و به همراه شرایط جامعه در آثار هنری نقش تعیین­کننده دارد (راو راد، 1382: 12-14).

همان­طور که می­دانیم یکی از دوره­ های سرنوشت­ساز تاریخی ایران عصر مشروطه است دوره­ای که در آن در تازه­ای بر روی ادبیات فارسی گشوده می­ شود؛ ادبیات با سیاست و مسائل اجتماعی و مفاهیم جدیدی که تا آن زمان سابقه­ای به این گستردگی نداشته همچون جانبداری از عدالت، آزادی، نکوهش استبداد، نفرت از بیگانگان، وطنی­پرستی پیوند می­خورد. در ادبیات قلم برای نخستین بار برای روبه رو شدن با عامه مردم به کار می­افتد. و اشعار کسانی همچون عارف، نسیم شمال و عشقی به خاطر بیان درد مردم و جامعه زمان خود در قلب  مردم نفوذ پیدا می­ کند.

تاریخ پر فراز و نشیب ایران، همراه با جنگ و صلح، ظلم و عدالت، شادی، اندوه، امید و ناامــیدی

است. در طی تاریخ ایران، مردمانی زیسته­اند که همواره با اسلحه و یا با اندیشه و قلم خود به مقاومت و مبارزه پرداخته­اند که در این میان شاعران و نویسندگان جامعه­شناس، مردم دوست، خوش درخشیده­اند.

سید اشرف الدین حسینی از جمله شاعران بزرگی بود که سروده­های او بیانگر رویدادی سیاسی و یا در بردارنده­ی طنزی اجتماعی و فرهنگی بود که در مجموع، نمایشگر وقایع جاری سرزمینمان از ابتدای عصر مشروطه تا دوران رضاخانی بود.

نسیم شمال از جمله شاعران بزرگی بود که ادبیات را با جامعه و مردم به مفهوم واقعی آن گره زده بود. با

­ای که هم پسند و علاقۀ مرا جلب کند و هم برای جامعۀ ادبی و ادب­دوست کارآمد باشد، مشغولیت خاطرم بود. از این رو، با حساسیت ویژه­ای به بررسی موضوعات پایان نامه ­های گوناگون و موضوعات پیشنهادی اساتید فرهیخته­ام پرداختم. در همین بررسی­ها، بسیاری از پایان نامه ­ها را یافتم که با وجود زحمت و تلاش نگارنده­هایشان، سال­ها است که در کنج کتابخانه، در انزوایی دریغ­آور، متروک مانده­اند و تنها هر از چند گاه، مورد توجه دانشجویانی قرار می­گیرند که از سر اجبار و نیاز، نه اشتیاق و برای تحقیقی نمره­آور، به آنها رجوع می­ کنند. مسئلۀ دیگر، اعتقادم به این مطلب بود که ادبیات، از آنجایی که ریشه در سرشت هر ایرانی دارد، نباید صرفاً به عنوان رشته­ای تخصصی در دایرۀ اجتماع دانش­آموختگانش محدود شود و باید به جایگاه اصلی­اش، مردم، بازگردانده شود؛ از این رو، در پی یافتن دریچه­ای برای این انتقال، به جستجو پرداختم. از میان موضوعات فراوانی که ادبیات را به رشته­های دیگر مرتبط می­ساخت، یک موضوع بیشتر از همه با علاقه و خواسته­ام متناسب آمد و آن نقد فیلمنامه­های نویسنده و فیلم­ساز هنرمندی است که از میان مردم برخاست و برای مردم آفرید و هنوز هم پس از سال­ها، مورد علاقه و در یادهای مردم مانده است.

برای بررسی آثار زنده یاد «علی حاتمی» شیوۀ نقد ساختارگرایانه را انتخاب کردم، چراکه این نوع نقد، گنجایش پرداختن به همۀ جنبه­ های پرقدرت نوشته­هایش اعم از عناصر داستانی، معانی، بیان، بدیع، آهنگ، محتوا و… و همچنین بررسی انسجام میان آنها در ارتباط با ساختار کلی اثر را در خود داشت. برای نگارندۀ علاقمند که با هر بار خواندن نوشته­هایش نکاتی زیباتر و درخور ِ توجه­تر را کشف می­کرد، نقد ساختارگرایانه، وسیله­ای بود تا جنبه­ های ادبی گوناگون موجود در متن فیلم­نامه­ها را در رساله­اش به ن

مایش

كتاب غره الكمال، مجیرالدین را ستوده و او را به خاقانی برتری داده است. (7)

در اشعار او اثر سبك خاقانی تا حدی مشهود است منتهی اولاً مجیر سخنی ساده تر دارد و ثانیاً هیچگاه نتوانسته است قدرت كم نظیر استاد خود را در ایجاد تركیبات بدیع و مضامین و معانی دقیق نشان دهد و ثالثاً اثر این اقتفا در همه قصائد او آشكار نیست بلكه مجیر را در پاره ای از قصائد او در همان مسیر عادی و طریقه معتاد شعر و زبان فارسی در اواخر قرن ششم مشاهده می كنیم. (8)

روی هم رفته نظر او به ظواهر متوجه است و به حقیقت و مغز تصوف، كمتر نظر دارد و از اینجا می‌توان نتیجه گرفت كه تصوف مجیرالدین (اگر تصنعی نباشد) به تصوف عمومی كه به ویژه در قرن دوم و سوم و عهد تیموریان تا بدین عهد، معمول بوده، نزدیک و در حقیقت سلوك زاهدانه در فكر او موثر افتاده است چنانكه به همین نظر اخوان الصفا را به خصومت بزرگان دین سزاوار می پندارد؛ و در صفت یاران نبی (ص) می گوید:

بوده با هم هرچهار از بهر حل و عقد شرع               در صفت اخوان و خصم اهل اخوان‌الصفا

معلوم نیست كه مجیر بدین زهد و قناعت و گوشه گیری كه دم از آن می زند كی عمل كرده، چه آثار تاریخی گواه است كه زندگانی او به مدح گویی سپری شده و به راستی این زهد شگفت كه مقام وصف از زهد بایزید و بوالحسن خرقانی كم نمی آید با مهاجات شعرا نیز به هیچ روی سازش ندارد. چه زهاد را در كار خود آن استغراق هست كه با دیگران پردازند و اگر حسن ظن منظور گردد و تصوف وی ساختگی و زبانی فرض نشود ناچار باید گفت كه او یک چند زندگی زاهدانه داشت كه تذكره نویسان از آن آگاهی نداشته اند. (9)

رشید و طواط در مدح وی می گوید:

ای مجیر دین ایزد! كایزدت بادا مجیر           در معانی بی عدیلی در مكارم بی نظیر

داعی اعمال را كف جواد تو مجیب             خایف ایام را سعی جمیل تو مجیر

(دیوان مجیر، ص 3)

دیوان مجیر قریب به پنجهزار بیت و مشهونست به قصاید عالی و غزلهای لطیف. (10) دیوان مجیرالدین بیلقانی به تصحیح و تعلیق استاد مرحوم دكتر محمدآبادی باویل، كه در واقع رساله دكترای ایشان است، تنها تحقیقی است كه در این زمینه انجام گرفته است.

شیوه كار نگارنده

در گزارش این بیست قصیده اول دیوان مجیرالدین، به ترتیب ذیل عمل شده است:

پس از معرفی كوتاه هر قصیده معانی لغات و واژگان، اصطلاحات، كنایات و تعبیرات ابیات توضیح داده شده، و در مواردی كه استشهاد از نظم و نثر ادبی فارسی- مخصوصاً از اشعار خود شاعر- در روشن شدن مطلب مؤثر بوده، بدین امر پرداخته شده است، و در معرفی قصاید به منابعی از قبیل تاریخ ادبیاتها، سخن و سخنوران استاد فروزان فروحاشیه‌ی این كتاب، پاورقی دیوان مجیر و دیوان خاقانی مراجعه شده تا به اصطلاح شأن نزول قصاید، سخنان استاد فروزانفر درباره بعضی قصاید و ابیات آن و تقلید مجیرالدین از استادش خاقانی در سرودن چامه هایش، بررسی شود.

در مواردی كه معنی بیت ها بر اساس واژگان و تركیبات به كار رفته در آن مبهم و نامفهوم به نظر می‌رسیده، در صورت مفهوم بودن ابیات با واژگان و تركیبات نسخه های دیگر- كه در پاورقی دیوان آمده بود- معنی آنها نوشته شده است.

همچنین اگر معنی بیت، قابل توجیه به وجه یا وجوهی دیگر نیز بوده، به ترتیب اولویت معنایی، آن وجه یا وجوه نیز ذكر شده است.