اگر ادّعا شود که بخش وسیعی از منابع فرهنگی این مرز و بوم را هم چون آیین­ها، باورها، اعتقادات و حتّی رویدادهای تاریخی را شعر منتقل کرده است نه کتاب­هایی که به منظور خاصی نگاشته شده ­اند ادّعای بی­موردی نخواهند کرد. خوشبختانه این منبع غنّی، یعنی شعر در زبان فارسی از قدمت دیرینه­ای برخوردار است و ایران و زبان پارسی یکی از قدیمی­ترین و غنّی­ترین آثار شعری و ادبی جهان را در خود نهفته دارد. قدیمی­ترین آثاری که حفظ شده و موجود می­باشند و می­توان آن­ها را در ردیف آثار شعری و منظوم زبان فارسی نامید، گات­های زردشت می­باشند.

   شعر در زبان فارسی با سیر تکاملی جوامع بشری نیز دستخوش تغییرات بسیاری زیادی شد. «در قرن چهارم و اواخر قرن پنجم  شعرحماسی رونق زیادی یافت و حماسه­های ملی دراین دوره به درجه­ای رسید که مهم­ترین آثار حماسی ایران و یکی از بهترین حماسه­های ملی عالم یعنی شاهنامه در همین دوره بوجود آمد است.»(صفا، 1373: 1/366). با آغاز قرن پنجم تا اواخر قرن ششم تحولات بسیار مهمّی در تاریخ اجتماعی ایران بوجود آمد که به میزان بسیار زیادی شعر را متأثّر  از آن حوادث ساخت و دگرگونی­هایی در شعر و ادبیّات فارسی و عرب بوجود آورد. قرن پنجم و ششم دوره­ای بود پر اضطراب که از برافتادن حکومت غزنوی در خراسان و حکومت­های ایرانی در عراق و فارس و کرمان و گرگان و طبرستان آغاز می­ شود و قبایل مختلفی بخصوص ترک­ها و تاتارها برسرزمین­­های ماوراءالنهر و خراسان حمله آورده و این سرزمین­ها را بارها به اشغال خود درآوردند و قتل و غارت وجنایات و خون­­ریزی­های زیادی به وقوع پیوست. این وقایع تلخ، ادبیّات و شعر را به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر خود قرار داد. رواج یافتن و اوج گرفتن شعر عرفانی در آن دوره بازتاب و نتیجه همان قتل و جور و جنایت­ها بود. « در آن زمان که ناتوانی مردم مشهود بود و قدرت مقابله با تجاوزات را نداشتند، دست به دامان خدا برده و غم و دردهای سنگین دل­های افسرده و داغ دیده خود را با خدا در میان گذاشته و با خدا به راز و نیاز و دعا پرداخته.»(­شجیعی، 1373: 18)

 عطّار یکی از شاعران عارفی است که با آثار خود، شعر عرفانی را به اوج رساند. عطّار در­باره زمان خود و نحوه­ برخورد مردم با وی چنین گفته است:

  گفته­های عطّار حاکی است که نه تنها حکام مستبد، اندیشمندان و سخنوران را مورد آزار و اذیت قرار می­دادند بلکه مردم عادی به سبب جهل و بی­سوادی و هم­چنین به سبب طمع و خودشیرینی و چاپلوسی برای قدرت حاکم، این اندیشمندان را آزار و اذیّت می­کردند و این آزار و اذّیت بیش­تر باعث می­شد که شاعران به خلوت­گزینی و عزلّت پناه ببرند. با پناه بردن مردم و اندیشمندان به خدا و توکل کردن بر او، زمینه­ای شد که صومعه­ها و خانقاه­ها گسترش یابند و عارفان و زاهدان زیادی به صومعه­ها پناه ببرند و خلوت گزینی و عبادت و یاری خواستن از خدا به صورت یک فرهنگ غالب درآید. خلوت گزینی و اعتراض به وضع زمان و توکل خواستن از خدا باعث شد توجه ارباب و اندیشمندان به شعر عرفانی جلب شود و همین امر باعث شد شعر عرفانی بخش عمده­ای از تاریخ ادبیّات ایران در آن دوره را به خود اختصاص دهد و عارفان مشهور و بزرگی در عرصه ادبیّات فارسی و عرفان ایرانی ظهور یابند و شعر عرفانی را بر اوج قلّل ادبیّات فارسی قرار دهند و خود نیز بر آن قلّل جاودانه مانند. از معروف­ترین عرفای آن دوره سنایی، عطّار، مولوی و … می­باشند که آثار بسیار ارزشمندی از آنان بر جای مانده که نه تنها مایه افتخار ادبیّات فارسی می­باشند بلکه ادبیّات جهان نیز به آن­ها فخر می­بالد.

  با پیدایش عرفان وگسترش یافتن صومعه و خانقاه­ها، برخی از عناصر ماندگار شعر هم­چنان به حیات خود ادامه داد و برخی نیز با همان صورت ظاهر به صورت نمادین در شعر تجلّی یافت. آن چه در شعر این دوره تحت عنوان هفت وادی عرفان و تعبیری نزدیک به آن شهرت می­یابد، بدون شک چیزی جز همان هفت خوانِ حماسی دوران پیشین نیست. دشمن و دیو بیرون و درون وجود آدمی راه می­یابد و از این رو رستم وجودِ انسان با دیو درون در پیکار است.

   شخصیّت­هایی از جمله: دیو و دیوانه، شوریده، مجنون، درویش، بیدل و … در اشعار آن دوران به مقدار چشم­گیری نمود پیدا کرد و مفاهیم خاصی را دنبال می نماید. در بین این شخصیّت­ها، دیوانه ها، جایگاه ویژه­ای در شعر و ادبیّات فارسی پیدا می­ کنند. «دیوانه­ها در اجتماع شخصیّت­هایی هستند که از عقل کاملی برخوردار نیستند و تا حدودی در جامعه منزوی بودند، در خرابه­ها و قبرستان­ها بیش­تر مسکن داشتند.»(ریتر،1366: 314 )

   این شخصیّت­ها دارای ویژگی­های خاصی هستند که بنا به شخصیّت ویژه در ادبیّات و شعر عرفانی ماندگار می­شوند. به دلیل اهمّیّت و جایگاه آن­ها در شعر فارسی، این نوشتار درصدد است اهمّیّت و جایگاه دیوانگان را در ادبیّات و شعر فارسی مورد بحث و بررسی قرار دهد و از این دیدگاه به آن بپردازد که چرا و چگونه دیوانگان و دیوانگی در شعر و ادبیّات فارسی وارد شدند؟ شاعران در کجا و  چه مواقعی از این شخصیّت­ها برای بیّان نظرات و دیدگاه ­های خود استفاده می­کردند؟

• بیان مسأله

ادبیّات میدان تجلی افکار و اندیشه­ های انسانی است. انسان با همه وسعت فکری واندیشگی که دارد با تمام جزئیات در آینه تمام نمای ادبیّات مطرح شده است. وقتی سخن از انسان و ادبیّات پیش می­آید، منظور انسان با همه ابعاد وجودی اوست. انسانی که خلیفه_­اﷲ است، انسانی که به دنبال امیال و آرزوهای حیوانی است و آن­که بین این دو قطب در نوسان است، اگر از طبقات مختلف سخن به میان می ­آید به طور کلی منظور بیان صفت و ویژگی­های انسانی است که در طبقات مختلف به اشکال گوناگون جلوه­گری می­نماید. طبقات پادشاهان، کارگران، دبیران، سپاهیان،گارگران و… هر کدام در کتاب­های مختلف ادب فارسی از نظم گرفته تا نثر صفاتی دارند. زاهد و عالم و عاشق و صوفی هم در ادبیّات مخصوصاً شعر با زبان و بیّان خاصی معرفی شده ­اند. یکی از طبقاتی که در حوزه­ ادبیّات به بهانه­های مختلفی حضور پیدا کرده و سخنانی به آن منسوب است، طبقه دیوانگان است. در دواوین شعر برای دیوانگان صفاتی بر شمرده­اند، گاهی در منظومه­های عرفانی داستان­هایی را از قول آنان نقل کرده ­اندکه جنبه­ نمادین و سمبلیک دارند. در حوزه­ غزلیّات عاشقانه نهایت عشق به دیوانگی منتهی می­ شود و خلاصه برای دیوانه، عوامل دیوانگی، صفات دیوانه، عملکرد دیوانه و… در کتاب­های منظوم فارسی مطالب فراوانی ذکر شده است، با توجه به وسعت و ارزش این بخش از ادبیّات که قطعاً شایسته­ بررسی و تحلیل بود. این نوشتار در­صدد بررسی موضوع «دیوانه و دیوانگی در شعر و ادبیّات فارسی» می­باشد و ابتدا سعی شده است به تبارشناسی واژه­ی دیوانه بپردازد و سپس سابقه­ تاریخی آن، مخصوصاً خویش­کاری دیوان را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد، عوامل زشت شدن چهره دیوان را با دلایل اثبات کند و پس از این مقولّات، گفتار شاعران را درمورد دیوانه و دیوانه­نمایی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

1-3- پرسش اصلی تحقیق ( مسأله  تحقیق):

1-3-1- معنا و مفهوم دیوانگی درادبیّات فارسی دارای چه وجوهی است ؟

  1-3-2- آن چه به دیوان در فرهنگ عمومی  نسبت می­ دهند تا چه اندازه به کاربرد این موجودات هماهنگی دارد؟

  1-3-3- چرا و تحت چه عواملی  چهره­ی دیوان و دیوانگان در تاریخ و فرهنگ ایران تغییر یافته است؟

سروده‌ها سوق داد. شعر به عنوان سلاحی اثرگذار درصحنه حضور داشت و حماسه‌ها و مقاومت‌ها را می‌ستود و ثبت می‌کرد. شعر هشت سال دفاع مقدس شعری است مبتنی با باورها و ارزش‌های دینی كه رساترین عنوانی كه بر آن اطلاق شده دفاع مقدس است. به این اعتبار كه انگیزه‌های اصلی رزمندگان، دین و باور دینی بوده است، همه‌ی مظاهر و نشانه‌ها، نمود دینی داشته است: مانند، وصیت‌نامه‌ها پیشانی‌بندها، … جنگ هشت ساله پیامدهای آن نگارش هزاران اثر بوده است كه در این آثار به همه‌ی مسائل درونی و بیرونی پرداخته‌اند. آثاری كه، ارزش‌ها جلوه‌های هشت سال دفاع مقدس را با زبانی هنرمندانه بیان كرده.

شعر مقاومت نوشته‌ی شاعرانی است كه زخم‌های فرود آمده بر سینه‌ی شهیدان را توصیف كرده است. شعر مقاومت سرشار توصیف‌هایی از ایثارگران و رزمندگانی كه در راه ایمان و عقیده، آزادی و دفاع از سرزمین ایران اسلامی جام خویش را تقدیم كرده‌اند. توصیف خیانت‌ها و بیداد دشمنان است. ترسیم دردها، داغ‌ها و مرثیه‌های مردم است. در میان اثر آفرینان دفاع مقدس، آثاری كه مبتنی بر ارزش‌ها و باورهای اصیل اسلامی است را نمی‌شود نادیده گرفت. در این جستار بن مایه‌های اساطیری در اشعار، شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی و … در نظر گرفته می‌شود. دریافت نمادها و نمایاندن آن‌ ها در چهارچوب‌های شناخته شده بررسی می‌شود. دفاع مقدس شعر فارسی را به شدت تحت تأثیر گذاشت باید باور داشت كه این شاعران به طور طبیعی، به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه می‌شوند. بیان اساطیری شعرشان بسی ساده و دور از صنعت‌های لفظی است؛ اما دنیای اساطیری فضای گسترده و پر رمز و راز دارد در سال‌هایی كه صدای موشك و خمپاره در فضای شهرها می‌پیچید و کاروان‌های رزمندگان از خیابان‌ها گذر می‌كردند. ذهن خلاق شاعران به تصویر آفرینی می‌پردازد، جنگ و مقاومت همچون اهریمنی بر سر مردم وارد می‌شود، تنها كسانی كه بتوانند انسان‌های پاك و متعالی را اسطوره سازند شاعران هستند؛ و روی هم رفته شکل‌گیری اساطیر بر اساس اوضاع اجتماعی و پدیده‌هایی تاریخی می‌تواند باشد. اسطوره با حماسه دفاع مقدس پیوندی تنگاتنگ دارد، در قالب جنگ و حماسه‌ی مقاومت است که جاودانه می‌گردد.

«هیچ ملتی را نمی‌توان شناخت و به ژرفای اندیشه آن دست یافت؛ مگر اینكه ریشه‌ی باورهای آن را در نمادهای اساطیری دریافت. زمانی كه تاریخ سكوت می‌كند و گستره­ی باستان شناسی در می‌ماند؛ هزاره های ناشناختی قومی چون ایران را، باید در اسطوره‌ها جست.»

(واحد دوست،1379: 25)

«اسطوره طرحی از ابتدا تا انتهای هستی ترسیم می‌کند و خویشکاری و عناصر دیگر سازنده روایت خود را آشکار می سازند. اسطوره در گسترده ترین معنای آن گونه ای جهان بینی باستانی است آنچه اسطوره را می‌سازد یافته ها و دست آوردهای انسان دیرینه است.» (کزازی، 1376: 9) دفاع مقدس سرگذشت ملتی است كه با شگفتی حماسه آفریدند: هشت سال جنگی كه بر این ملت گذشت، اگر بر بزرگ‌ترین ملت وارد می‌شد؛ كمرشان می‌شكست و اساس آن‌ ها در هم می‌شد. در جامعه‌ای زندگی می‌كنیم كه جوانان ما با تعهد و التزام میراث دار معرفت، هنر و جوان‌مردی هستند در اینجا شایسته می‌دانیم كه شهدای هشت سال دفاع مقدس را ارج نهیم، و به خاطر آوریم كه چه اهریمنانی بر ما دشمنی كردند و جنگ راندند.

آن چه نگارنده را بر آن داشت تا به اسطوره در شعر دفاع مقدس بپردازد، وجود اشعار حماسی و عناصر اسطوره‌ای در آن‌ هاست؛ كه نشان دهنده‌ی فضای حماسی بر جنگ است و علاوه بر آن علاقه‌ی وافری كه به بحث شهدا و مناسبات آنان داشته است. به منظور دریافت میزان حضور عناصر اسطوره در شعر جنگ با تكیه بر آثار پنج شاعر دفاع مقدس: شهریار، سبزواری، علی معلم دامغانی، سید علی گرمارودی، قیصر امین پور می‌باشد. این بررسی ابتدا به صورت مطالعه كلی و مستمر صورت گرفت و سپس تمامی موارد اسطوره‌ای آفرینش، شاهان، قهرمانان و … را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داده و جمع‌ آوری كرده است؛ و در هر قسمت تعریفی قابل فهم بیان نموده و ابیاتی را به عنوان شاهد بیان كرده‌ام.

 شاید پژوهش تكراری به ذهن آید با این همه باید پذیرفت بن مایه‌های اساطیری دنیایی شگفت و فضایی پررمز و راز دارد؛ و راه بردن به ساحل بی‌كران علم جای چون و چرا دارد زیرا زمانی كه بر پهنه‌ی دریای علم حركت می‌كنی درمی‌یابی كه هنوز در آغاز راهی این رساله در پنج فصل طراحی شده است:

 فصل اول: كلیات كه شامل: هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش كار.

فصل دوم: به دو قسمت 1- تاریخچه‌ دفاع مقدس 2- آشنایی با شاعران مقاومت

فصل سوم: واژه اسطوره، مفاهیم و كاركرد آن

فصل چهارم: بازتاب اسطوره در شعر، شاعران مقاومت، شهریار، حمید سبزواری، علی موسوی گرمارودی، محمدعلی معلم دامغانی، قیصر امین پور و درک پیام‌های آن است.

به چهار قسمت تقسیم می‌شوند.

1-اسطوره‌های طبیعت و عناصر اربعه 2-اسطوره‌های شاهان و قهرمانان

3-اسطوره‌های موجودات فرا طبیعی و جانوران غیر انسان

4-اسطوره‌های پیامبران

1-2- پیشینه پژوهش 

این موضوع در ادبیات ایران مورد توجه بوده است دانشجویان متعددی در رشته‌ ادبیات فارسی، در زمینه‌ی اسطوره پایان‌نامه نوشته‌اند. به طور مثال: تجلی اسطوره در شعر حافظ تألیف محمد سرور مولایی، اسطوره و طبیعت در اشعار منوچهر آتشی تألیف راضیه رزازان سال 1391، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی تألیف مهوش واحد دوست، اساطیر در خمسه نظامی و منطق‌الطیر تألیف حمیرا زمردی، بازتاب اسطوره در اشعار سهراب سپهری تألیف ابوالقاسم اسماعیل‌پور، بازتاب اسطوره در شعر احمد شاملو و … نتایج تحقیقات حاكی از آن است كه پیوند شعر و اسطوره بنیادین است و اینكه شعر بر دوش اسطوره‌ها حركت كرده جلو آمده و به میزان قدرت تخیل و آگاهی از فرهنگ سرزمین و اوضاع اجتماعی كه در آن زندگی می‌كنند، اسطوره‌ها را در شعر به كار می‌برند. همان طور كه از عناوین آثار به خوبی بر می‌آید در هیچ از این آثار به طور اختصاصی و مفصل موضوع اسطوره در شعر شاعران ادبیات مقاومت با تكیه بر آثار شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و معلم دامغانی بررسی نشده است. بنابراین این پایان‌نامه هم از نظر موضوع و هم به لحاظ شیوه‌ی كار با تمام پژوهش‌های انجام شده متفاوت است.

-3- اهداف تحقیق

با توجه به علاقه‌ای كه به شعر دفاع مقدس دارم، این موضوع را به عنوان پایان‌نامه انتخاب كردم. هدفم از این تحقیق شناخت بیشتر شاعران دفاع مقدس، كاركرد اسطوره، دریافت نمادهای اساطیری و نمایاندن آن‌ ها در چهارچوب‌های شناخته شده است.

با این همه باید پذیرفت كه شاعران ادبیات مقاومت به طور طبیعی به خلق حماسه و نگاهی به اسطوره متوجه می‌شوند. دنیای اساطیری دنیای بی‌کران و فضای پر رمز و رازی است. بررسی شعر شاعران مقاومت تلفیقی نو به حساب می‌آید.

1-4-روش تحقیق

در این پژوهش به بررسی اسطوره در شعر شاعران مقاومت با تكیه بر آثار شهریار، قیصر امین پور، سید علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری و محمدعلی معلم دامغانی پرداخته شده است. جمع‌ آوری اطلاعات به روش فیش‌برداری و كتاب‌خانه‌ای انجام گرفته است. بدین صورت از طریق مطالعه‌ی كتاب‌های مرتبط با موضوع تحقیق مهم‌ترین و برجسته‌ترین مطالب را باز یافته و همچنین به مطالعه‌ی اسطوره شناختی از دیدگاه

این مهاجرت این بود كه شاهان گوركانی با تشویق و ترغیب شاعران فارسی زبان محفل شعر و شاعری را گرم نگه داشته بودند و این باعث به وجود آمدن سبك هندی با مشخصه‌ های خاص خود شد كه از جمله‌ی ویژگی‌های آن نازك خیالی، دقت نظر، ظرافت در گفتار، توجه به زبان كوچه و بازار و … می‌باشد، نظیری نیشابوری از جمله شاعرانی است كه از سبك هندی پیروی كرده و دیوان او مشتمل بر 564 غزل می‌باشد كه در تك تك غزلیاتش ویژگی‌های خاص سبك هندی را گنجانده است.

این پایان‌نامه پژوهشی در صور خیال غزلیات نظیری نیشابوری است، برای بررسی جنبه‌های زیبایی شناختی و ویژگی‌های صورخیال، ابتدا شواهد تمام صورت‌های خیالی استخراج گردیده و بسامد هر كدام از انواع مختلف صور خیال مشخص شده است، در ارزیابی جلوه‌های هر كدام از آن صورت‌های خیال انگیز در غزلیات نظیری نیشابوری، ابتدا تعریف آنها مطابق آن چه در میان علمای علم بیان مشهور است ارائه شده است. در هر فصل تلاش شده تا كاربرد هر كدام از انواع صورخیال، برای خواننده معلوم گردد. از آنجا كه استشهاد ابیات و شواهد زیاد، موجب گسیختگی رشته‌ اندیشه‌ی خواننده و افزایش حجم پایان‌نامه می‌شد، تنها به ذكر چند شاهد مثال به همراه تصویر آن بسنده كرده و در پایان برای جلوگیری از تكرار فقط تعداد هر آرایه را شمرده و در مجموع ذكر نموده‌ایم. كه تشبیه با 27 درصد بالاترین فراوانی را به خود اختصاص داده است و بعد از آن اسلوب معادله و تمثیل با 20 درصد فراوانی و استعاره با 20/19 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند برای انجام این پژوهش دیوان «نظیری نیشابوری» تصحیح و تعلیق محمدرضا طاهری چاپ موسسه‌ی انتشارات نگاه (1389) را اساس كار خود قرار داده‌ایم. در فصل اول كلیات و مبانی پژوهش، بررسی شده است، كه در آن به شرح و بیان مسئله پژوهشی، ضرورت و اهمیت موضوع، اهداف، كاربرد نتایج، پیشینه‌علمی موضوع، سؤال‌ها و فرضیه‌ها و شرح روش تحقیق پرداخته است. در فصل دوم شرح احوال و زندگی نامه‌ی نظیری نیشابوری بررسی شده و سپس سبك هندی و شاخصه‌های مهم آن و تأثیر آن بر نظیری نیشابوری تحلیل شده است. در فصل سوم، عناصر صورخیال بررسی شده كه شامل بخش‌های مختلفی است در بخش اول تشبیه و انواع آن بررسی شده كه تشبیه بلیغ بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. بخش دوم بررسی اسلوب معادله و تمثیل می‌باشد. فصل چهارم كه به استعاره تعلق دارد و به بررسی انواع استعاره‌ی مصرحه‌، مكنیه، اضافه استعاری و تشخیص می‌پردازد. فصل پنجم كنایه است كه كنایه از دیدگاه‌های مختلف، تلویح، ایما، رمز و تعریض بر اساس مكنّی عنه و مكنّی به و سپس از دیدگاه كنایه از اسم، كنایه از صفت و كنایه از فعل بررسی كرده‌ایم اما در بخش مجاز هر چند برخی علما آن را به عنوان صورخیال قبول ندارند. به خاطر علاقه‌ی شباهت آن نتوانستیم از ذكر این بخش صرف نظر كنیم.

در این تحقیق سعی شده از طریق  روش‌ توصیفی، استفاده از منابع كتابخانه‌ای و در صورت لزوم استفاده از داده‌های آماری برای پرسش‌های مطرح شده در بخش اهداف تحقیق پاسخ مناسب و به جا داده شود.

قبا گر حریر است گر پرنیان                          به نــاچار حشوش بود در میان

زندگی و آثارش مورد توجه هزاران  هزار از اهل ذوق و دانش و معرفت بوده است و محققان و سخن شناسان ، دیوان اشعارش را به محک نقد و تحقیق زده و گفتنیهای بسیاری را گفته اند ، برای
این حقیر که جز عشق به آستان والای آن بزرگ مرد خدا بضاعتی ندارد ، کاری بس دشوار و طاقت فرسا بود . امّاهمین عشق به او با نیّت این که «ارادتی بنما تا سعادتی ببری» به وی این جرأت را بخشید که «صورخیال در شعر حافظ» را به عنوان رسالۀ پایان نامۀ  خود  برگزیند .

آری حافظ این شاعر عشق و معرفت ، نیروی دردناکی را که در جانش بود و امانش نمی داد و آشوبی در درونش ایجاد کرده بود ، همانند رنگین کمانی در آسمان ادب فارسی ، نمودار ساخت زیرا با گزینش و ترکیب واژه های مناسب امّا ساده و معمولی ، رمزها و نمادهایی معماّیی آفرید و پیام سرشار از عشق خود را به عنوان معجونی شفابخش و مفرّح با بیانی سحرآمیز در گوش آدمیان نجواگر شد .

او هنرمندی است که با هنر خویش ما را  از جهان می رباید و با جلوه ای غنی تر و پر هیجان تراز هستی ، آشنا می سازد که هشیارانه یا غیرهشیارانه در هوای آنیم ؛ او با هنرش وجود روحانی ما را از معنویات پر می سازد و با داروی معجزه آسای خود ، درد ملالت زندگی را تسکین می بخشد .

البته هر اندازه که سخن حافظ ، روان و ساده می نماید و هر کس آن را ترجمان ما فی الضمیر خود یابد و نسبت به آن جذبه و کشش خاصی ـ که مافوق جاذبة سخن معمولی و عادی است ـ در خود احساس می کند ، به همان اندازه روشن ساختن رمز جذّابیّت سخن او و در یک کلام نمایاندن همان نکته ای که باعث مقبولیت عام شعر او شده ، یعنی «صور خیال در شعر حافظ» دشوار می باشد زیرا بیانش سخنی است که در آن ، حقیقت و امید و آرزو با پوچی و نا امیدی و جبر در هم آمیخته و با رنگ و بوی اعجاز و اسطوره و وحی بر صدر کلام سخنسرایان و سخنگویان ادب ، جایگاه و مرتبه ای والا و استثنایی به خود اختصاص داده است .

به درستی که حافظ از این جهت  ـ  یعنی کاربرد صور خیال  ـ  ممتاز است چه  او در استفاده  از عناصر صورخیال ، کار را به حدّ اعجاز رسانده است و آرایش کلام با صنایع معنوی همچون : تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز را به گونه ای رقم زده است که سخن علاوه بر فصیح و بلیغ شدن ، مناسب حال و مقام نیز قرار گیرد و این هنر از هر کسی بر نمی آید و یا حداقل هنر نمایی در این هنر ، کار هر کسی نیست . ولی خواجة شیراز این یگانه علمدار میدان رندان و سر حلقة آزادگان و وارستگان با بهره گیری از تجربیات گرانبار انسانی در طّی تحوّل زبان فارسی و همچنین خوشه چینی و تلّمذ در مکتب وحی و قرآن ، براستی در این هنر ممتاز گردیده است .

بخش دوم : بیان مسئله :

صورخیال یعنی شکل های مختلف تخیّل که شعر را با مفهومی خیالی و تصویری همراه می سازد زیرا عنصر معنوی شعر در همه ی زبانها و در همه ی ادوار ، همین خیال و شیوه ی تصور  ذهن شاعر در نشان دادن واقعیات مادّی و معنوی است و زمینة اصلی شعر را صور گوناگون و بی کرانه ی این نوع تصرفات ذهنی تشکیل می دهد .

خیال یا تصور ، همان کوشش ذهنی شاعر است که برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت انجام می دهد و شعر اگر با تخیّل همراه نباشد سخن موزون است که شعر حقیقی محسوب نمی شود . پس عناصر صورخیال از جمله : تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز با انواع مختلفی که دارند ، شعر را خیال انگیز کرده به آن مفهوم واقعی می بخشد .

حافظ که شاعری زیرک و رند است با بهره گرفتن از عوامل مختلف ، غزلهایی هنرمندانه از خود به جا گذاشته است که زبان حال همه ی افراد در سنین مختلف و در دوره های مختلف و در دوره های متفاوت می باشند و هرگز رنگ کهنگی به خود نمی گیرند . از جمله عوامل این استواری و طراوت دایمی اشعار او ، استفاده از عناصر صورخیال است که بسیار هنرمندانه به کار رفته اند و موجبات جاودانگی و جهانگیری شعر او را فراهم آورده اند و در یک کلام می توان گفت که راز بقا و افق درخشنده ی غزلهای خواجه ی شیراز ، هنر تخیّل انگیزی اوست که در این رساله مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد .

بخش سوم : اهداف تحقیق :

انگیزه ی حقیر در انتخاب این موضوع ، این بود که گوشه ای از عظمت هنری حافظ را ـ که آن چنان پوشیده است ـ تا حدودی دریابد و این نکته را که ذهن بسیاری از نویسندگان و ادب شناسان را به خود مشغول داشته است ، تا اندازه ای روشن سازد و از این طریق هر طالب علم و دانش پژوهی را که بخواهد در دیوان حافظ به تحقیق و تفحض بپردازد ، یاری نماید . توضیح آن که اگر چه عده ای از حافظ شناسان و ادیبان بزرگ تا حدودی در این مورد ، داد سخن داده و راه را برای پژوهندگان هموار

ساخته اند امّا هنوز برجستگیای شعر خواجه ی شیراز آن طور که باید و شاید ، بررسی نگردیده و این مشکل به طور کامل از سر راه ادب دوستان برداشته نشده است زیرا دیوان حافظ یک مجموعه ی ادبی صرف نیست ، فراتر از ادبیات است ، نامه ی زندگی است ، زندگینامة ماست و چه جست و جوهای عالمانه ای که صرف ردیابی پیشینة مکتب فلسفی و مذهب کلامی و فرقه ی عرفانی حافظ شده و راه به جایی نبرده است . همین موارد ، انگیزه ای شد تا این رساله با هدف روشن سازی بیشتر هنرمندیهای حافظ نگاشته شود .

بخش چهارم : اهمیت تحقیق :

از آن جا که در دیوان حافظ ، صور بلاغی به طور کامل بررسی نشده و زیباییهای زیادی در دوران ادبیات نهفته است لازم می باشد که زوایای پنهان این ابیات از لحاظ زیباشناسی مشخص گردد تا دانش پژوهان و علاقه مندان ادبیات با آن آشنایی بیشتر پیدا کنند از این لحاظ ، بحث و تتبع درباره ی شعر حافظ در حوزه ی زیبایی شناسی ضروری به نظر می رسد .

بخش پنجم ـ پرسشهای تحقیق :

1- صورخیال یعنی چه ؟

2- عناصر صورخیال کدامند؟

3- تأثیر صورخیال در آثار ادبی چیست ؟

4- حافظ ، چگونه از عناصر صورخیال در شعر خود بهره برده است ؟

5- صورخیال چه تأثیری در طراوت همیشگی و ماندگاری شعر حافظ داشته است ؟

بخش ششم ـ فرضیه ها :

1- اهل ادب ، گاهی عناصر صورخیال را برای زیباسازی در شعر خود به کار برده اند .

2- ابیاتی از غزلهای حافظ ، جزو بهترین نمونه های عناصر صورخیال هستند .

3- حافظ با زیرکی خاصی از عوامل صورخیال در شعر خود بهره برده است .

ای در شعر بیافریند که هم ساختار کلی کلام خود را منسجم سازد و هم در سایه ی ساختار کلام و الگوهای ادبی، الگوی جهان­ نگری خود را براساس تجربیّات شخصی به مخاطبان خویش انتقال دهد. عناصر طبیعی نقش مهمّی در بیان اندیشه و احساس وی دارند ؛ و تصاویر شعری او غالباً با عناصر طبیعی شکل گرفته­اند . شاعردرپدیده ها و جلوه های زیبای الهی به دقّت می نگرد وباخیال دور­پرواز خود، زیبایی های شگفت انگیز پنهان در طبیعت را کشف وآن را در آیینه­ی نهان خود باز می­سازد و آن رادر لباس الفاظ وکلمات در می­آورد و در اعماق روح وجان مخاطب تاثیر شگفت برجا می­گذارد. در این رساله، دلایل رویکرد شاعر به طبیعت، چگونگی کاربرد واژگان و تصاویر شعری امین­پور ،  در دوره­ های مختلف حیات شعری وی، با عناوین ذیل مورد بررسی قرار            می­گیرد: الف) طبیعت­گرایی توصیفی که شاعر در آن، با به کار گرفتن وصف­های روشن، تک­ معناودقیق و خود، تصاویری می­سازد که مقبول عقل و ادراک حسّی است. ب) طبیعت­گرایی با کارکرد عناصر حماسی که در آن، شاعر به دلیل اعتقاد خود و فضایی که در آن قرار گرفته است، واژگان و تصاویری را می سازد که بیانگر خشم و اقتدار و ستیهندگی باشد و گاه به تناسب فضای حاکم، حماسه را با تغزّل و عرفان در هم می­آمیزد و تصاویر، بار حماسی غزل را در کنار بار تغزّلی آن به خوبی به دوش می­کشند.  پ) طبیعت­گرایی تألیفی و تأویلی که در آن، شاعر به کمک عناصر طبیعی تصاویری را ارائه می­دهد که در زیر­ساخت آن، می­توان به دغدغه­های درونی شاعر و آرمان­های او پی برد. ­ت) طبیعت­گرایی شهودی که در دوره سوّم شعری او نمود پیدا می­ کند، ایماژها از درون­گرایی او حکایت می­ کند و دل_­مشغولی وی به زبان ویژه که زبان گفتاری و امکانات معنایی و صوتی زبان است، سبک وی را به سوی طبیعی شدن سوق می دهد. ث) طبیعت و جنبه­ های سمبلیک آن که در آن شاعر با  رشته­ای از ارتباطات تأویلی، مصداق­های عینی و ذهنی نمادها را به هم پیوند می­دهد و از این رهگذر، احوال درونی خود را بیان می­ کند.