1-1- تعریف مسأله

بررسی و نقد آثار ادبی از منظر نظریه های جامعه شناسی ، از مهم ترین رویکردهای نقد ادبی محسوب می شود . نقد جامعه شناختی ، اثر ادبی را مولود شرایط اجتماعی می داند . از این رو رابطه ی مؤلف وجامعه را با متن و اثر ادبی، رابطه یی علی و معلولی در نظر می گیرد . در برابر چنین دیدگاهی ، نگرشهای متن محور قرار می گیرند که اثر ادبی را تنها یک مسأله و اتفاق زبانی قلمداد می کنند و صرفاً به ادبیت متن توجه می نمایند .

لوسین گلدمن جامعه شناس نوگرای مجارستانی سعی می کند نقد جامعه شناختی کلاسیک را تلطیف نماید. وی به تأثیر متقابل ادبیات و ساختار اجتماعی توجه می کند . (دربخش كلیات ، مستندات ارائه خواهد شد .)

این محقق در مقاله ی «پیوند آفرینش ادبی با زندگی اجتماعی (1376) » به تفصیل ، نظرات خود را بیان کرده است . او برای لفظ و معنی رابطه یی متقابل در نظر می گیرد و بر اساس نظریه ی « ساختار گرایی تکوینی » سعی می کند رابطه ی متقابل میان متن اثر (فرم) و جهان نگری پدیدآورنده ی آن (محتوا ) را بنمایاند. وی در کتاب «خدای پنهان » از این منظر به بررسی چند رمان پرداخته است .

در این پایان نامه در نظر است یکی از داستان های صادق هدایت (بوف كور) با توجه به مؤلفه های نظریه ی «ساختارگرایی تکوینی» لوسین گلدمن مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد .

در این تحقیق سعی می شود اجزای متن این داستان مورد مطالعه قرار گیرد و رابطه ی متقابل میان این اجزا برای نیل به ساختار معنادار آن کشف گردد . پس از کشف ساختار معنادار این اثر ، جهان نگری و سپهر فکری هدایت آشکار می شود . در مرحله ی بعدی سعی می شود که این ساختار معنادار ، در ساختاری گسترده تر قرار گیرد یعنی طبقه ی اجتماعی که نویسنده متعلق به آن می باشد و مرحله ی بعدی انعکاس جهان نگری این طبقه می باشد بر درون مایه و ساختار این اثر.

2-1- چهارچوب محتوایی

محققانی که در زمینه ی نقد ادبی آثاری نگاشته اند در دو گروه عمده جای می گیرند . گروه اول تنها بر محتوای این آثار تأکید می ورزند و به متن بی توجهند . به نظر آنها هدف از مطالعه ی آثار ادبی ، تنها درک مقصود و منظور نویسنده است . گروه دیگر که در نقطه ی مقابل این گروه جای می گیرند، ادبیات را تنها یک مسأله ی زبانی قلمداد می کنند . از نظر این ها مفاهیم مختلف در زمان ها و آثار ادبی مختلف تکرار می شوند ولی زبان آنها  به سبب به کارگیری شیوه های مختلف بیان مانند تشبیه ، استعاره ، ایهام و … متفاوت است و ادبیت متن هم در نتیجه ی به کارگیری این شیوه های مختلف است . از مهم ترین شاخه های این گروه ، فرمالیسم است . «به اعتقاد فرمالیست ها ، ادبیات صرفاً یک مسأله ی زبانی است و لذا می توان گفت که زبان ادبی یکی از انواع زبان هاست و باید به آن از دید زبان شناسی – نگریست . آنان اثر ادبی را شکل (فرم ) محض می دانستند و اساساً مخالف تقسیم متن به صورت و محتوا بودند …( به اعتقاد آنها) ادبیات در فرم و ساخت است نه در روح و فکر … » (شمیسا، 1383 : 147- 148)

این شیوه اگر چه عملی است ولی نقایصی دارد مثل توجه نکردن به معنای کلی اثر .

در مقابل این دو گروه، کسانی بودند که مخالف تقسیم متن به صورت و محتوا بودند . لوسین گلدمن یکی از آنهاست .

قصد ما در این پروژه اثبات این امر( رابطه ی متقابل لفظ و معنی ) است بر اساس نظریه ی ساختار گرایی تکوینی او، از طریق نمایاندن رابطه ی متقابل میان متن اثر (صورت) و جهان- نگری پدید آورنده ی آن (محتوا ) .

درزمان گلدمن دوشیوه درنقد متون رایج بود. یکی شیوه ی پوزیتویستی که همان شیوه ی مشاهده ی تجربی است که تنها متن و جزئیات آن را در مرکز توجه خود قرار می دهد.روش دیگر ، ذات مفهومی است که همان طور که از نامش پیداست سعی دارد تا نظری راجع به کل اثر ارائه دهد، بدون توجه به جزئیات آن . اما روشی که گلدمن ارائه می دهد ، تلفیقی است بین این دو شیوه و بدین ترتیب برطرف کننده ی نقایص آنها است .

گلدمن شیوه ی مطالعاتی خود را «دیالکتیکی »و غیر مستقیم نامیده است . اندیشه ی دیالکتیکی «تأکید می ورزد که هیچ گاه نه عزیمت گا ه های ثابت و قطعی وجود دارد و نه مسائل قطعاً حل شده، واندیشه هرگز مسیر مستقیم را نمی پیماید زیراهر حقیقت جزیی معنای راستین خود را نمی یابد مگر از رهگذر جایگاهش در یک مجموعه، همان گونه که مجموعه نیز شناخت پذیر نیست مگر از رهگذر پیشرفت در شناخت حقایق جزیی . بدین ترتیب سیر حرکت شناخت به صورت نوسانی دائم بین اجزا و کل که باید متقابلاً یکدیگر را روشن کنند نمودار می شود.» (گلدمن :1376 ، 190 )

گلدمن برای شناخت پدیدارها از فرایند دوگانه ی دریافتی – تشریحی یادمی کند . دریافت یعنی «توصیف مناسبات اساسی سازنده ی یک ساختار معنادار »(گلدمن ، 1377 : 212 ) و تشریح «عبارت است از گنجاندن … [این] ساختار معنادار در ساختار گسترده تر که ساختار نخست یکی از عناصر آنست » (گلدمن،1377 :212 )

دریافت در واقع مرحله ی مطالعه اجزای متن است و درک رابطه ی متقابل میان این اجزا برای رسیدن به ساختار معنادار اثر. با کشف ساختار معنادار هر اثر ، جهان نگری نویسنده ی آن آشکار می شود . در مرحله ی بعد یعنی تشریح ، محقق بر اساس روش دیالکتیکی ، این ساختار معنادار (جهان نگری ) را در کلیتی عام تر و ساختاری گسترده تر قرار می دهد . این ساختار گسترده تر همان طبقه یی است که نویسنده جزیی از آن می باشد .

سپس نوبت می رسد به بررسی تأثیر جهان نگری این طبقه بر شکل و ساختار اثر ادبی.

مشاهده می شود که سیر این تحقیق ، حرکت از اجزای متن است به سوی کشف ساختار معنادار و کلیت منسجم اثر و سپس حرکت از این کلیت به سوی اجزای پدید آورنده ی آن، و در حالت کلی،بررسی رابطه ی متقابل میان اجزای تحقیق(صورت اثر)وکلیت آن (محتوا وجهان بینی طبقه ).

«برخی از منتقدان گلدمن را متهم کردند که او اثر ادبی را با زندگینامه ی مؤلف آن و محیط اجتماعی که صاحب اثردرآن زیسته است توضیح می دهد. گلدمن پاسخ این دسته را طی مقاله یی با عنوان « پیوند آفرینش ادبی با زندگی اجتماعی » می دهد . او در این مقاله اشاره می کند که منتقدانش نظریه ی او را با نظریه های «هیپولیت تن » که تحلیل یک اثر ادبی هنری را جدای از زندگی آفریننده ی… [آن] نمی داند اشتباه گرفته اند.»(حسین آبادی ، 1385)

3-1- پیشینه پژوهش

1ـ گلدمن بر اساس نظریه ی خود آثار نویسندگانی چون پاسکال ، راسین ، آندره مالرو ، رب گریه و نیز برخی گرایشهای معین رمان را به عنوان نوع ادبی بررسی کرده است .

گلدمن ملموس ترین نمود روش خود را « در کتاب خدای پنهان( 1956) به نمایش می گذارد . لویی چهاردهم ، پادشاه فرانسه ، در راستای تقویت دستگاه دولت ، قدرت یک دسته از اشراف وابسته به دستگاه قضائی را تضعیف کرده ، امید به آتیه ی تاریخی در جهان برای آنان باقی نگذاشت ؛ این گونه بود که بسیاری از چنین اشرافی به ژانسیسم روی آوردند . به صورتی از کاتولیسم که بر ناتوانی انسان از رسیدن به رستگاری بدون الطاف الهی تأکید     می کرد . گلدمن به هم ساختی یی میان موقعیت این طبقه و « نگرش تراژیک » مطرح در الهیات پاسکال و نمایش نامه های راسین قائل می شود » ( بیرچال ، 1377 : 342 )

2- دکتر جمشید م . ایرانیان در کتابی تحت عنوان «واقعیت اجتماعی و جهان داستان » بر اساس نظریه ی «ساختارگرایی تکوینی » ، به بررسی چند اثر داستانی فارسی می پردازد و هر یک از آنها را دردوره ی تاریخی و اجتماعی خاص خود بررسی می کند . این آثار عبارتند از «زیبا» ، «بوف کور» ، «حاجی آقا » ، « غرب زدگی »،« مدیر مدرسه » و «نفرین زمین ». نگارنده در بررسی این داستانها طبقه ی اجتماعی شخص اول آن و زمینه ی تاریخی و اجتماعی پرورنده ی این طبقه را بیان می کند و رد این وضعیت تاریخی و اجتماعی را در محتوای اثر پی می گیرد .

در این اثر ، شرایط اجتماعی زمان نگارش هر یک از داستان ها و چگونگی تأثیر آن بر محتوای این داستان ها به خوبی مطرح شده است. اما به بیان جهان نگری و طبقه ی اجتماعی نویسنده و تأثیر آن بر اجزاء اثر ( متن و …) پرداخته نشده است.

3- مقاله ای تحت عنوان « بررسی رابطه ی متقابل جهان نگری رودکی و صنایع بدیعی اشعار او براساس نظریه ی ساختار گرایی تکوینی لوسین گلدمن » به راهنمایی استاد محترم دکترغنی پور ملکشاه نگاشته شده است . در این مقاله با کشف ساختار معنادار اشعار رودکی ، جهان نگری این شاعرآشکار می شود (:امروز را دریاب).این جهان نگری جزیی ازجهان نگری طبقه ی شاعران درباری عصر سامانی و غزنوی است . سپس انعکاس این نوع از جهان نگری بر قصاید اشعار رودکی نشان داده می شود .

4- آقای كمال راموز ، دانشجوی كارشناسی ارشد دانشگاه تربیت معلم آذربایجان ، به راهنمایی دكتر ناصر علی زاده ، در مقاله یی باعنوان « مطالعه ی دیالکتیكی صنایع بدیعی و جهان نگری شاعران سبك خراسانی » ، بر اساس روش ساختار گرایی تكوینی لوسین گلدمن و شیوه ی دیالکتیكی او ، رابطه ی متقابل میان صنایع بدیعی اشعار سبك خراسانی ( به عنوان یكی از اجزای لفظـی كلام ) و جهان نگری شاعران آن را مورد بررسی قرار داده و چنین نتیجه گرفته است كه روحیه ی اشرافی – در اثر زندگی مرفه درباری – افزایش كاربرد صنایع لفظی را در اشعار این دوره موجب گردیده است.    

5- مقاله یی تحت عنوان « تحلیل چراغها را من خاموش می کنم بر اساس نظریه ی گلدمن » توسط دو تن از دانشجویان دانشکده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران به راهنمایی دکتر جواد یگانه نگاشته شده است .

این دانشجویان در بیان اصول کلی نظریه ی گلدمن ، این مسأله را بیان می کنند که او رمان راجست وجوی ارزشهای راستین می داند در جهانی تباه . وی قهرمان رمان را فردی مسأله دار   می داند که در حالی که دیگر افراد جامعه، خود را با محیط و شرایط آن سازگار می دارند ، وی به جست وجوی ارزش های راستین بر می آید . ارزش هایی که تباه شده اند .

رمان نویس در طبقه ی خود به آگاهی ممکن دست می یابد و آن را در قالب رمان و  جست وجوی قهرمان آن بیان می کند و دیگران با خواندن رمان به این آگاهی دست می یابند .

نگارندگان بر این اساس به تحلیل رمان پرداخته و ارزشهای راستین و جستجوی قهرمان رمان برای این ارزشها را نمودار می سازند.

هشتم(ناصر نیکو بخت)،تاریخ طنز در ادبیات فارسی(حسن جوادی)،فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز(محمدرضا اصلانی)،کاوشی در طنز ایران(سید ابراهیم نبوی)،برداشت آخر،نگاهی به طنز امروز(رویا صدر)،گفتاری بر طنز(مقاله)(احمد کریمی حکاک).

در مورد نظریه های روایت شناسی و ساختار گرایی هم می توان به این آثار اشاره کرد:

ساختار و تاٌویل متن(بابک احمدی)،ساخت گرایی،پسا ساخت گرایی و مطالعات ادبی(فرزان سجودی)،گریماس ومعنا شناسی ساختار گرا(مقاله)(فرزان سجودی).

و در مورد آثار و اشعار ابوالقاسم حالت هم پژوهش های زیرانجام گرفته است:

زندگی و آثار ابوالقاسم حالت(ریتا اصغر پور)،تحلیل درون مایه های طنز حالت(مقاله)(علی اکبر باقری خلیلی)،آماج های طنز سیاسی حالت(مقاله)( علی اکبر باقری خلیلی)،رویکردی به ادبیات طنز،باجستاری در شعر ابوالقاسم حالت(مقاله)(مهسا ساکنیان دهکردی).

نحوه تنظیم و نگارش پایان نامه:

این رساله در پنج فصل تنظیم و نگارش شده است. در فصل اول به طور مختصر و کلی به مبحث طنز پرداخته شده و مسائلی در باره ی تعریف طنز، چرایی خلق طنز، تاریخچه ی طنز و طنز در ادبیات کلاسیک ومعاصر ایران،بیان شده است.

در فصل دوم به زندگینامه،شرح حال و آثار ابوالقاسم حالت پرداخته شده است.

فصل سوم در مورد ساختار زبانی و ادبی این آثار است و مباحث و مقولات مربوط به ساختار زبانی و ادبی این آثار و ویژگی های برجسته ی آثار از نظر ادبی و زبانی،استخراج شده و هر مبحث به صورت تفکیک شده و با ذکر شواهدی ارائه شده است.

در فصل چهارم به موضوعات مطرح شده در آثار مورد بحث پرداخته شده است و اصلی ترین و پر رنگ ترین موضوعات و درونمایه های موجود در این آثار طرح و با ذکر مثال بیان شده است.

و در فصل پنجم پس از تعریف و توضیح مختصری در باب روایت شناسی و نظریه ی ساختاری گرماس به تحلیل عناصر و شخصیت های داستانی از این منظر پرداخته شده و نهایتاً نتایج کلی تحلیل داستان ها و شخصیت ها در جدول و نمودارهایی ارائه و ترسیم شده است.

در آستانة انقلاب اسلامی و سالهای پس از آن مهاجرت چشم گیری در میان شاعران اتفاق افتاد كه منجر به باز شدن فصلی نو در فصلهای ادب پارسی شد. مهاجرت یا تبعید، ناگزیر در زبان، نگاه،‌ساختار و فرم ادبی تاثیر می گذارد. درون مایة اثر نیز نخستین عنصری است كه آن را بازتاب می دهد. شعر مهاجرت ایران در این سه دهة اخیر، دو مرحله را پشت سرگذاشته است. الف. تازگی زخم: شاعر از زیستن در زادگاه و مشاركت در جامعه محروم شده است.دراین مرحله، اثرش گرد چهار محور می چرخد:اعتراض- اندوهگساری برای زادگاه- غمگساری برای عزیزان و یاران و مردمش- درگیری دردناك درونی با تنهایی تحمیل شده. ب. پذیرفتن شرایط:به علت دراز شدن عمر مهاجرت،‌رابطه با سرزمین مادری ضعیف تر می شود.اینجاست كه شاعر به فاز جدیدی از تحولات درونی اش پا می گذارد:آمیختن با جامعه میزبان- بازتاب زخمهای روح در لایه های عمیق تر و ناپیداتر اثر هنری- پذیرفتن سرنوشت تازه و كنار آمدن با آن-كشف دوبارة خود و كشف زندگی دوباره در میان دو میهن،‌ دو فرهنگ و دو زبان. در این مرحله است كه اگر تعداد شاعران چشمگیر باشد سبك جدیدی در ادبیات پارسی به وجود می آورند كه نه به تمامی بومی و نه غربی است بلكه تلفیقی از دو فرهنگ است. شعر مهاجرت فارسی، اكنون در این مرحلة حساس قرار دارد و اگر نگوییم به كمال ولی به ثباتی نسبی رسیده است.تحقیق حاضر پس از ارائة كلیاتی دربارة مهاجرت و پیشینة آن با تكیه بر شعر هشت شاعر معاصر به بررسی تحولاتی كه مهاجرت بر اثر ادبی می گذارد می پردازد. این تحولات در ساختار شعر و در سه سطح زبانی، ادبی و فكری قابل بررسی است.

سرآغاز:

ادبیات مهاجرت و به خصوص شعر مهاجرت ، از شاخه های مهم و شناخته شده در ادبیات جهان محسوب می شود ولی به دلیل اینكه متاسفانه در ایران شناخته شده نیست و به نوعی مهجور واقع شده است ، ناگزیریم ابتدا كلیاتی را دربارة مهاجرت ، پیشینه و علل وقوع آن، همین طور تعریف ادبیات مهاجرت و تبعید و پیشینة آن بیان كنیم. سپس به پیشینة مهاجرت و تاثیر آن در ادبیات فارسی ایران بپردازیم كه گسترة آن از قرن سوم هجری تا كنون را در بر می گیرد. درادامه، پس از طبقه بندی نویسندگان مهاجر كه عمر مهاجرتشان به سه دهه می رسد، به معرفی انواع ادبیات مهاجرت اعم از داستان، ترجمه، نقد، نمایشنامه و شعر می پردازیم. بخش شعر به تعریف شعر مهاجرت و شعر تبعید، وجه تمایز آنها و برگزیدن اصطلاحی مناسب برای آن اختصاص دارد.به بیانی روشن تر با توجه به اینكه از یک سو موضوع اصلی تحقیق، بررسی سروده های شاعران ایرانی خارج از مرزهای كشور در این سه دهة اخیر است و از سویی دیگر ، مباحث آن صرفا” در حوزة ادبیات می گنجد و حتی گوشه چشمی به حوزه های دیگر ندارد؛ برای روشن تر شدن محدودة كار و پرهیز از كاربرد اصطلاحات متعدد ، اصطلاح شعر برون مرزی را برمی گزینیم.

پس از آشنایی با كلیات بحث، با نگاهی دقیق تر و ریزبینانه تر، شعر برون مرزی ایران را با تكیه بر شعر هشت شاعر برون مرزی – بدون توجه به علت مهاجرتشان- در سه سطح زبانی، ادبی و فكری در فصل دوم با عنوان “ساختار شعر برون مرزی” مورد واكاوی قرار می دهیم.

هدف از این واكاوی، یافتن پاسخ هایی است درخور برای سؤال هایی از این دست: آیا می توان فصلی جدید با عنوان “شعر مهاجرت” در تاریخ ادبیات ایران گشود؟ روند شعر مهاجرت در این سه دهه بر یک منوال بوده است ؟ آیا نوآوری در صورت و مضمون شعر مهاجرت دیده می شود؟ تلقی شاعران برون مرزی از وطن چگونه است؟ فضای جغرافیایی و فرهنگی غرب در شعر مهاجرت فارسی چقدر تاثیرگذار بوده است؟

پس از اینكه جست و جوی پی گیر و فراوان دربارة سابقة پژوهش در ادبیات مهاجرت ایران، به خصوص شعر،- البته در ایران- به نتیجة چندانی نرسید و به یافتن تنها چند مقاله خاتمه یافت، انگیزة آشنایی با زبان، تخیل و اندیشة شاعرانی كه با ما پیوندهای ملی و فرهنگی دارند ولی به هر دلیل چندین دهه جلای وطن كرده اند، بررسی میزان تاثیر محیط اجتماعی و فرهنگی غرب در شعر برون مرزی ایران و یافتن زمینه های مشترك مضمون پردازی در آن ، نگارنده را برآن داشت تا علاوه بر مشكلات، محدودیت ها و معذوریت هایی كه بر سر این راه بود؛ از دشوار یابی منبع گرفته تا ناشناخته بودن و غریب ماندن این موضوع در ایران – كه شناساندن آن مانند هر امر ناشناختة دیگری در آغاز با موانع و ممنوعیت های خاص خودش روبروست- به تحقیق و تفحص دراین باب بپردازد.

گفتنی است درطی سه سال تلاش و پی گیری مداوم برای به دست آوردن منبع تحقیق از هر كتابخانة شخصی و عمومی ، افراد شعردوست و شعرخوان كه امید آن می رفت حداقل گوشه چشمی به شعر برون مرزی داشته باشند تا جستجوی شبانه روزی در سایت های اینترنتی، بالاخره از پانزده شاعر برون مرزی منابعی كه شامل سروده های دور ازوطن باشد به دست آمد. ازآنجا كه در انتخاب شاعر به دلایل گوناگون محدودیت های فراوانی وجود داشت بر اساس چند ملاك كه در به دست آوردن نتیجه ای عادلانه تر، تاثیر مستقیم می توانست داشته باشد از جمله: سن شاعر و سن به غربت افتادگی او، كیفیت منبع ازلحاظ جوهر شعری – كه برای بررسی در حد قابل قبولی باشد- و جنسیت شاعر– با وجود دشواری انتخاب- هشت شاعر انتخاب شد.

در میانة راه – پس از اشراف بیشتر بر موضوع- از بررسی شعر برخی از نامداران ادبیات فارسی از جمله هوشنگ ابتهاج و شادروان نادر نادرپور با وجود اینكه بخشی از آثار خویش را دور از وطن خلق كرده بودند به دلایل متعدد صرف نظر شد. از جمله اینكه منابعی كه از ایشان در دست بود بیشتر، شعرهای در وطن سرودة آنها را در بر می گرفت و در شعرهای اندكی هم كه از سروده های دوراز وطن ایشان به دست آمد، خصیصة متمایزی نسبت به آنچه در وطن سروده بودند ملاحظه نشد. البته همان طور كه در ادامه خواهد آمد بخشی از شعر برون مرزی ایران را شعر این نامداران و هم قطارانشان تشكیل می دهد، به همین منظور و به دو دلیل عمده ، شعر محمود كیانوش و شادروان ژالة اصفهانی را برای بررسی، جایگزین كردیم. نخست اینكه : عمر به غربت افتادگی این دو به خصوص ژاله اصفهانی طولانی تر بود و دیگر : اشعار بیشتری از سروده های دور از وطن این دو به دست آمد.  

گفتن یک نكتة دیگر نیز ضروری است كه منابع موجود از شاعران منتخب ، شامل همة آثاری كه دور از وطن خلق كرده اند نیست و به اجبار گاهی حتی به یک منبع استناد شده است؛ درنتیجه هیچ كدام از نتایج به دست آمده در این تحقیق، قطعی نمی باشد و همه به استناد منابع در دسترس اینجانب است نه همة آثار شاعر. به این ترتیب ، نتیجة نهایی نیز كه در فصل پایانی این تحقیق ارائه می شود ، تنها نمایاندن سایه ای از شعر برون مرزی است و نه همة حقیقت آن ، روشن است كه دست یابی بدین هدف ، سال ها تحقیق و تفحص در اشعار برون مرزی، از جوانب مختلف نقد؛ از جمله : نقد تاریخی، روان شناسی ، جامعه شناسی و … را می طلبد و به هیچ عنوان در چنین مجال اندكی نمی گنجد.

امید است كه تحقیق حاضر راه گشای محققین وارسته ای باشد كه دغدغة ملی و فرهنگی آنان، پاسبان همیشة زبان فارسی است.

فصل اول: کلیات

1-1- مهاجرت و تبعید

مهاجرت به عنوان یک پدیده سیاسی – اجتماعی در فرهنگ نامه ها به طور کلی چنین تعریف می شود:”ترک کردن دوستان و خویشان و خارج شدن از نزد ایشان یا فرار از ولایتی به ولایت دیگر ، بریده شدن از جایی به دوستی جای دیگر، ترک دیار گفتن و در مکان دیگر اقامت کردن.” و همچنین تبعید :” نفی بلد کردن ، اخراج بلد کردن ،کسی را جلای مکان یا وطن فرمودن ، نوعی مجازات چنانچه کسی را بنا به دستور محاکم دادگستری و یا سایر مراجع صلاحیت دار از شهر یا ناحیه ای اخراج کردن و یا شخص محکوم را مجبور ساختن که در محل خاصی در مدت محدودی سکونت اختیار کند.”[1]

مهاجرت (غالبا”) امری شخصی و ارادی به نظر می رسد چرا که مهاجر معمولا” زمانی تصمیم به مهاجرت می گیرد که نخواهد یا نتواند با محیط خود کنار بیاید و در جستجوی شرایطی بهتر و مناسب تر برای زندگی و کار می کوشد. بنابراین او این امکان را دارد که خود را با محیط، هماهنگ سازد و یا نسازد اما تبعید امری بیرونی و کاملا” اجباری و خارج از اراده شخصی است و معمولا” توسط مقام دیگری صورت می گیرد. در عمل، مفهوم تبعید و مهاجرت به ویژه به دلیل سیاسی – اجتماعی در

بسیاری موارد آنچنان درهم می آمیزد و هم ترازمی گردد که به دشواری می توان تفاوتی بین آن دو یافت.[2]

به هر روی چه مهاجرت و چه تبعید هر دو مایة جدایی اند و نفی کنندة ارتباط و آدمی را در گذشت زمان از اصل و سرچشمه اش دور و دورتر می کنند.

2-1- سابقه مهاجرت

سرزمین ها و فرهنگ های مختلف در طول تاریخ بشری بارها و بارها شاهد پدیدة مهاجرت نویسندگان و شعرا به دلایل مختلف بوده و هستند.ابعاد و كیفیت این مهاجرت ها نیز در دوره های مختلف ، یكسان نبوده است. گاه در دوره ای تنی چند و زمانی بخش قابل توجهی از اهل قلم و اندیشه را دربر می گرفته است. ولی به هر روی ، مهاجرت و تبعید چه انفرادی باشد و چه گروهی ، چه اختیاری باشد و چه اجباری همواره و از دیرباز وجود داشته است. طبق آمار سال 2000 از هر 35 نفر یک نفر مهاجرت می كند و اگر همة مهاجرین را در یک كشور جا دهیم پنجمین كشور بزرگ دنیاست”.[1]

سرزمین ما نیز با این پدیده، بیگانه نبوده است. اگر بخواهیم افق ادبیات مهاجرت را ببینیم می توانیم با مرور چهار دوره مهاجرت اهل اندیشه ، فرهنگ و ادبیات در تاریخ ایران به تصویری از آن برسیم. چهار دورة مورد نظر به ترتیب: مهاجرت ایرانیان ، پس از حملة اعراب، بعد از حملة مغول ، پس از مشروطه و پس از انقلاب اسلامی است. هند و تركیه ، منزل اول مهاجرت ادبیات ایران و پس از آن ، كشور های اروپایی و آمریكایی هستند.

3-1- علل مهاجرت

چنانچه بخواهیم نحوة شکل گیری ادبیات مهاجرت را به دقت بررسی کنیم ناگزیر باید   نکته هایی را مد نظر قرار دهیم از جمله : علل یا ضرورت مهاجرت و تبعید كه در سرزمین ها و دوره های مختلف متفاوت بوده است. تنها در این صورت است که می توان دربارة شکل گیری ادبیات مهاجرت و تفاوت های آن با ادبیات جاری در وطن به نتایج درستی رسید.

عده ای از منتقدین ادبی با تکیه بر اینکه در بسیاری از کشورها ضرورت مهاجرت شاعران، بر پایه گریز از محدودیت ها و یا فرار از تعقیب می باشد ، این مسئله را برای خود تبدیل به یک اصل کرده اند که : تمامی شاعران خارج شده از یک کشور با حکومت خویش برخورد رو در رو داشته اند. البته ناگفته نماند كه گاه برخی از شاعران مهاجر، نیز با تبعیدی خواندن خویش بر این اصل صحه می گذارند و خود را سیاسی معرفی می کنند؛ در حالی که چنین نیست و دست کم، این موضوع در مورد همه صدق نمی کند و نمی توان این را به عنوان یک اصل کلی پذیرفت.

گذشته از عده ای كه به جهت کار و به دست آوردن موقعیت شغلی بهتر یا تحصیل و یا حتی فشارهای خانواده مهاجرت می کنند، علت های دیگری نیز می توان برای این امر یافت از جمله برخورداری از فضای الهام بخش. به بیانی دیگر درمیان شاعرانی که معمولا”از تمکن مالی برخوردار بوده اند گاهی پیش می آید كه عده ای برای خلق آثار یا حتی اثری به گوشه ای که نسبت به وطنشان فضای متفاوتی دارد مهاجرت می کنند.[1] برای این منظور،شاید یدالله رویایی نمونة خوبی باشد.

در میان ادبای کشور ما، متاسفانه بسیار معدودند کسانی که به منظور یافتن فضایی الهام بخش، مهاجرت کنند؛البته روشن است که ادبیات مهاجرت فارسی زمانی می تواند رشد کند و در مسیر بالندگی قرار بگیرد که ضرورت مهاجرت در پی کسب فضایی متفاوت، برای تفکر و نوشتن باشد. در چنین شرایطی است که نتیجه مهاجرت ، ذهنی باز و خلاق و دیدی فرا وطنی خواهد بود. تنها در این صورت است که شاعر می تواند بن مایه های ملی خویش را با دریافت های جدید از فضای تازه ، درآمیزد و بدون اینکه نسبت به چیزی تعصب بیجا داشته باشد و یا اینکه اصل و نسب خویش را به کلی فراموش کند و دچار بحران هویت شود، اثری متفاوت بیافریند که حتی در ادبیات فارسی تحولی نو ایجاد کند و سبب غنای زبان فارسی گردد آنگونه كه در گذشتة تاریخ ادبی ایران بارها این اتفاق افتاده است و در ادامه به آن خواهیم پرداخت .

با توجه به دسته بندی های اولیة مهاجرت و همچنین ضرورت آن ، دیدگاه های متفاوتی نسبت به این پدیده به وجود می آید. در نگاه اول، شاید عده ای آن را برای شاعر،آسیبی ادبی بدانند ؛ چرا که بیشتر شاعران در اوج شکوفایی خویش دست به مهاجرت می زنند و مشكلات غربت مانند نوستالژی وطن و یاد کودکی ، ناسازگاری با محیط ، شرایط معیشتی سخت و از همه مهم تر کمبود مخاطب و محدودیت های چاپ و نشر سبب تنزل و گاهی توقف کار آنها می شود. اما با نگاهی فرهنگی به قضیه، شاعر با فضایی متفاوت روبرو می شود که می تواند چندان هم سیاه نباشد بلكه افق های روشنی را پیش روی او بگستراند.

[1] ن.ك. ارسلان عبداللهی “حاشیه ای بر ادبیات مهاجرت”حیات نوی اقتثادی،5/5/1382

[1] مجید روشنگر.”ادبیات مهاجرت فصل جدید در ادبیات پارسی”،کارنامه،آذر1380.

[1] دهخدا،‌ذیل مهاجرت و تبعید

[2] ن.ک. كیقباد یزدانی، درآمدی بر ادبیات مهاجرت و تبعید. تهران : سرچشمه،1385ص17

نخستین بار ،موضوع قابلیت اعتماد در حین جنگ جهانی دوم مطرح شد ،قابلیت اعتماد تا حد زیادی کاربرد علم آمار را در علوم فنی روشن می سازد.به ویژه اینکه کاربرد آمار را در   فعالیت های عملی بیان می کند.

در دنیای امروز تلاش کلیه سازندگان سیستم های الکترونیکی و … بر این است که با بهره گیری از تکنولوژی پیشرفته،ضریب اطمینان محصولات خود را بالاتر ببرند به ویژه با توجه به رقابت  موجود در دنیای صنعت محصولی موفق تر است که عمر بیشتر و کارکرد بالاتری داشته باشد.

ما برای رسیدن به این هدف از آمار بهره گرفته ایم تا با بهره گرفتن از علم احتمالات ضریب اطمینان و متوسط طول عمر هر محصول را از لحاظ زمانی محاسبه کنیم و با مقایسه آن با سایر محصولات تصمیمی درست در مورد کیفیت یک محصول بگیریم.

علاوه بر آن در هر مرحله سعی می کنیم محصولی را تولید کنیم که از لحاظ آماری عمر مفید تر و کارکرد بالاتری نسبت به مرحله قبل داشته باشد.

ما در این پایان نامه،برای یکی از این دستگاه ها دو مدل را پیشنهاد می کنیم که با توجه به این مدل ها و محاسبات آماری لازم در مورد این مدل ها ،روشن می شود که مدل سازی و بهره گیری از علم آمار و احتمال تا چه حد در بالا بردن کیفیت این گونه محصولات می تواند مفید باشد.

فهرست مطالب

             عنوان                                                                                                                     صفحه

                   فصل اول: پیش نیازها                                                                                              1

• تعاریف ………………………………………………………………………………………………………….2

• فرایند تجدید و زنجیره های مارکف …………………………………………………………………..8

               فصل دوم: طرح و بررسی دو مدل تصادفی در حوزه قابلیت اعتماد                     12

• طراحی و بررسی دو مدل تصادفی و نمودار دو مدل………………………………………………13

• نماد گذاری ………………………………………………………………………………………………… 18

               فصل سوم : بررسی مدل اول در حوزه قابلیت اعتماد                                              20

• شرح و بیان مدل اول ……………………………………………………………………………………21

• ماتریس آهنگ ها (نرخ های )انتقال…………………………………………………………………22

• احتمالات انتقال و زمان های توقف (کوتاه) ………………………………………………………..23

• ماتریس احتمال انتقال …………………………………………………………………………………..26

• میانگین زمان های اقامت در حالتهای مختلف ………………………………………………………26

• مدت زمان لازم تا خراب شدن سیستم………………………………………………………………27

• تحلیل موجودیت ………………………………………………………………………………………..33

• تحلیل دوره مشغولیت …………………………………………………………………………………..36

• امید ریاضی تعداد تعمیرات ……………………………………………………………………………38

                  فصل چهارم : بررسی مدل دوم در حوزه قابلیت اعتماد                                            40

• شرح و بیان مدل دوم ……………………………………………………………………………………41

• ماتریس آهنگ ها (نرخ های ) انتقال ……………………………………………………………….43

• احتمالات انتقال و زمان های توقف (کوتاه) ………………………………………………………..43

• ماتریس احتمال انتقال …………………………………………………………………………………..44

• میانگین زمان های اقامت در حالتهای مختلف ………………………………………………………44

• مدت زمان لازم تا خراب شدن سیستم………………………………………………………………45

• تحلیل موجودیت ………………………………………………………………………………………..48

• تحلیل دوره مشغولیت …………………………………………………………………………………..51

• امید ریاضی تعداد تعمیرات ……………………………………………………………………………53

فصل پنجم : نمودارهای مقایسهای دو مدل تصادفی                                                                 55

                 واژنامۀ انگلیسی به فارسی ………………………………………………………………………..62

                 فهرست مراجع ………………………………………………………………………………..65   

مفاهیم و مقدمات فرایند های تصادفی

 1-1 تعاریف

تعریف 1-1-1. مجموعه اندیس¹: مجموعه  را فضای پارامتر یا مجموعه اندیس می‌‌گوییم.

 مجموعه اندیسگذار  میتواند چند بعدی باشد، به عنوان مثال امواج اقیانوسها، میتوان  را طول و عرض جغرافیایی گرفت، و در این صورت،  ارتفاع موج در موضع  میباشد. [11]

مقادیر  ممکن است یک بعدی، دو بعدی، یا  بعدی و یا حتی کلیتر باشد.

تعریف 1-1-2. فرایند تصادفی²: هر گاه  یک مجموعه اندیسگذار و برای هر ، یک متغیر تصادفی باشد، گردایهی  را  اصطلاحا یک فرایند تصادفی میگوییم. [11]

تعریف 1-1-3. فضای حالت³: مجموعه ، شامل کلیه مقادیر مختلفی که  به ازای هر  اختیار میکند، فضای حالت² فرایند تصادفی می‌‌گوییم. [11]

تعریف 1-1-4. فرایند گسسته⁴ و فرایند پیوسته⁵: در صورتیکه مجموعه‌ای شمارا باشد فرایند را گسسته و در غیر این صورت فرایند را پیوسته  می‌‌گوییم. [11]

 به عبارت دیگر هرگاه ، آنگاه همواره میگوییم  یک فرایند تصادفی با زمان گسسته است. هرگاه  ، یک فرایند با زمان پیوسته است.

1- Index Set                  2- Stochastic Process                            3- State Space

4 – Discrete                   5 -Continuous

تعریف 1-1-5. فرایند با حالت گسسته، فرایند با حالت پیوسته: اگر فضای حالت یک فرایند شمارا باشد فرایند را با حالت گسسته و در غیر این صورت فرایند را با حالت پیوسته گوییم.[11]

 در حالتی که ، فرایند مربوطه را با مقدار صحیح یا یک فرایند با وضعیت گسسته مینامیم. هرگاه  خط حقیقی  باشد، آنگاه  را یک فرایند تصادفی با مقدار حقیقی مینامیم. هرگاه  یک فضای اقلیدسی بعدی باشد، آنگاه گوییم  یک فرایند برداری بعدی است.

مثال 1-1-1: برای یک فرایند تصادفی که نمایانگر امتیازات در یک مسابقه فوتبال میباشد فضای پارامتر و فضای حالت را مشخص کنید. [13]

حل: فضای حالت  در این فرایند عبارت است از تعداد گل هایی که بین دو تیم رد و بدل میشود یا به عبارت دیگر:                                                          

اگر زمان را برحسب دقیقه اندازه بگیریم، فضای پارامتر  عبارت است از . فرایند در وضعیت  شروع میشود و هر زمانی که گلی به ثمر برسد انتقالی بین حالتهای  صورت میگیرد. به ثمر رسیدن یک گل، مقدار  یا  را به اندازهی یک واحد افزایش میدهد و لذا امتیاز  به  یا  تغییر خواهد یافت.

مثال 1-1-2: کارخانهای دارای دو ماشین تراش است ولی هر روز یکی از آن ها مورد استفاده قرار میگیرد. احتمال ثابتی برای خراب شدن این ماشین تراش وجود دارد، و اگر خرابی ماشین پیش بیاید، این اتفاق در پایان روز رخ خواهد داد. یک تعمیرکار در این رابطه در استخدام کارخانه است. تعمیر هر ماشین دو روز به طول میانجامد. یک فرایند تصادفی طرح کنید که عملکرد این  کارخانه را توضیح دهد. [13]

حل: انتخاب متغیر تصادفی در این مسأله مهم است. مقدار این متغیر تنها در انتهای روز بررسی میشود زیرا کلیهی انتقالات در آخر روز صورت میگیرد. فضای پارامتر  مجموعهی روزهای فعال هفته میباشد که سیستم در حال بهرهبرداری است. اگر اولین روز را 1 و دومین روز را 2 و به همین ترتیب بقیه روزها را شماره گذاری کنیم خواهیم داشت:                             

فرایند تصادفی مناسب این کارخانه عبارت است از ، که  نمایانگر تعداد روزهای لازم برای تعمیر ماشینها است و مقدار آن در پایان روز  ثبت میشود. اگر هر دو ماشین قابل استفاده باشند  صفر خواهد بود.

اگر یکی از ماشینها سالم و ماشین خراب یک روز تحت تعمیر باشد                             

اگر یک ماشین سالم و ماشین دوم اخیراً خراب شده باشد                                             

اگر یک ماشین اخیراً خراب شده باشد و ماشین خراب دومی یک روز تحت تعمیر باشد

وضعیتهای ذکر شده موارد ممکنه هستند پس فضای وضعیت عبارت است از:       

مثال 1-1-3 : فرایند پیوسته با حالت پیوسته[9]:

مثال 1-1-4 : فرایند پیوسته با حالت گسسته[9]:

مثال 1-1-5 : فرایند گسسته  با حالت پیوسته [9]:

مثال 1-1-6 : فرایند گسسته  با حالت گسسته[9]:

تعریف 1-1-6. فرایند دارای نمو مستقل¹: هر گاه  یک فرایند تصادفی باشد و به ازای جمیع که  متغیرهای تصادفی  مستقل از هم باشند، فرایند را دارای نموهای مستقل گوییم. به عبارت دیگر فرایند تصادفی  دارای نموهای مستقل است هرگاه متغیرهای تصادفی  از هم مستقل باشند. [11]

تعریف 1-1-7 . فرایند دارای نمو مستقل مانا²: هر گاه برای هر  و هر متغیرهای تصادفی  هم توزیع

اختراع اتومبیل و پیشرفت صنعت یا به عبارتی دیگر انقلاب صنعتی در قرن نوزدهم میلادی، یکی از نقاط عطف زندگی بشری بوده و پس از این اختراع دگرگونی هایی در همه جنبه های زندگی انسان حاصل گردیده است. اختراع اتومبیل و ورود آن به شهرها در جنبه های مختلف زندگی شهری نقش به سزایی داشته و با افزایش سرعت جا به جایی در شهرها، چهره ای دگرگون از شهرها پدیدار ساخته و بر همه کارکردهای شهری به نحوی تاثیر گذار بوده است. به علاوه ترویج و افزایش سیستم های حمل و نقل موتوری در شهرها، علاوه بر مصرف انرژی های تجدید ناپذیر باعث آلودگی محیط زیست شده، سلامت و نشاط افراد را تهدید می کند(احمدی و حبیب،1385).

گسترش بی رویه استفاده از اتومبیل در شهرها و پیامدهای ناشی از آن، چون آلودگی صوتی و هوا، محدودیت منابع انرژی و از بین رفتن کالبد شهرها توجه برنامه ریزان شهری و حمل و نقل را بیش از پیش به گزینه دیگر حمل و نقل غیرموتوری(دوچرخه سواری و پیاده روی) معطوف کرده است. در این میان تردد دوچرخه و برنامه ریزی برای آن، گزینه ای است که مورد توجه برنامه ریزان قرار گرفته است و از ابعاد مختلف زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی، آرام سازی ترافیک و سلامت جسمی و روحی شهروندان حایز اهمیت است (صادقی،1384).

دوچرخه وسیله ی نقلیه ای سبک است و دارای 2 چرخ که به کمک نیروی عضلات پا حرکت می کند و دارای انواع مختلفی است. این وسیله نقش غیر قابل انکاری در توسعه فعالیت های گردشگری، افزایش ارزش زمین، اشغال کمتر فضای شهری، جذب صنایع، افزایش اشتغال و تجارت محلی را ایفا می کند (خادم الحسینی و همکاران،1389).

ارزان بودن نسبی آن سبب می شود که غالب افراد جامعه بتوانند آن را تهیه کنند. دوچرخه از نظر مصرف انرژی با صرفه ترین وسیله نقلیه است. انرژی ای که انسان برای راندن آن طی مسافتی تقریباً معادل 400 کیلومتر صرف می کند فقط برابر با انرژی یک لیتر بنزین است(حاتمی نژاد و اشرفی،1388).

گزارش شده است که مطبوع ترین و در دسترس ترین شکل از فعالیت ورزشی، دوچرخه سواری است که خطر مرگ و میر، خطر حمله قلبی و مقدار کلسترول را کاهش و سبب افزایش عملکرد قلب وعروق می شود(برون و همکاران، 2009). استفاده از دوچرخه، فعالیت ورزشی را وارد به امور عادی روزانه کرده و همچنین می تواند به کاهش ازدحام اتومبیل ها، ترافیک و کاهش آلودگی صوتی کمک کند (سو و همکاران،2010). به علاوه فواید دیگری مانند اثر مثبت در فعل و انفعالات اجتماعی، اخلاق و اعتماد به نفس، سطوح افسردگی و استرس در اثر استفاده از دوچرخه مشخص شده است(برون و همکاران،2009). به طور کلی دوچرخه سواری فواید اجتماعی، محیطی، انرژی، فردی و اقتصادی به واسطه کاهش استفاده از وسایل موتوری را دارد و سبب تندرستی در استفاده کنندگان می شود(پارکینا و میرز،2010). در حالیکه در مقابل استفاده از وسایل موتوری تاثیر مهمی در تغییرات آب و هوایی، آلودگی هوای محل، آسیب یا مرگ پیاده روها، کاهش فعالیت ورزشی و چاقی را دارد(مایباچ و همکاران،2009).

با توجه به اینکه سبک زندگی مردم به طرف سبک زندگی غیر فعال شتابی تند گرفته و پیامد های ناشی از آن از جمله چاقی، اضافه وزن و…. است. حمل و نقل فعال یک روش مناسب برای جدایی از این نوع سبک زندگی است . حمل و نقل فعال شامل دوچرخه سواری و پیاده روی است که  افراد را درگیر می سازد  تا از انرژی خودشان در انتقال از یک مکان به مکان دیگر استفاده کنند (استینبچ و همکاران،2011).

سیستم تردد با دوچرخه در سه دهه ی اخیر به طور جدی در کشورهای اروپایی، ایالات متحده و برخی از کشورهای آسیایی وارد سیستم حمل و نقل درون شهری گردیده است و جای خود را در این سیستم تثبیت کرده است. اما در کشور مان با وجود مشکلات ناشی از ازدیاد وسایل نقلیه موتوری خصوصا، در شهرهای بزرگ عملا توجهی به برنامه ریزی تردد دوچرخه نشده است(صادقی،1384).

تحقیقات در ایالات متحده نشان می دهد تعداد کل سفرهای دوچرخه در ایالات متحده از سال 1997 تا سال 2009 چندین برابر شده و از طرفی سهم دوچرخه سواری در کل سفرها به دو برابر رسیده است(رایبارزیک و چانگشان،2010).

در بسیاری از کشورهای اروپایی از جمله هلند با فراهم آوردن امکانات و دسترسی رایگان و ارزان قیمت دوچرخه ،سیستم های حمل و نقل را با سیستم دوچرخه سواری گره زده اند.این عوامل منجر به کاهش استفاده از خودرو در سفرهای کوتاه، کاهش ترافیک، کاهش آلودگی صوتی و آلودگی هوا خواهد شد (پایگاه اطلاعاتی سیتی بایک ایران).

در کشور استرالیا زیر ساخت های دوچرخه سواری، ایمنی و ترافیک، تراکم جمعیت،مالکیت خودرو، ترافیک جاده، برنامه های تبلیغاتی و آموزشی، توپوگرافی و آب و هوا برای گسترش دوچرخه سواری مورد بررسی قرار گرفته است. برنامه ریزی دولت استرالیا با توجه به این نتایج ، باعث افزایش چشمگیر استفاده از دوچرخه برای سفرهای کاری و تفریحی در شهرهای ملبورن و سیدنی از سال (2001تا2009)گردید(پوچر، جررارد و گرویس[7]،2011).

اما در ایران شهر اصفهان به عنوان یکی از مهمترین کلان شهرهای کشور جهت توسعه حمل ونقل غیر موتوری در تیرماه 1388 اولین ایستگاه دوچرخه را در هسته ی مرکز شهر راه اندازی نموده و خدمات آن به صورت رایگان در اختیار شهروندان قرار گرفت. در حال حاضر اصفهان با داشتن 15 ایستگاه دوچرخه در هسته مرکزی شهر از جمله شهرهای پیشرو در زمینه توسعه حمل و نقل موتوری به شمار می آید(کلینی،1389).  به غیر از اصفهان تلاش هایی در تهران و جزیره کیش و چند شهر دیگر ایران انجام شده است(پایگاه اطلاعاتی سیتی بایک ،نصیری،1385).

عواملی درانجام دوچرخه سواری تاثیر گذار است ، از جمله می توان به عوامل فرهنگی ، ایمنی ، تجهیزاتی و زیر ساختی، اقتصادی ، آب و هوایی ، فردی ، ساختار ترافیک ، موانع طبیعی ، موانع مصنوعی اشاره کرد(حاتمی نژاد و اشرفی،1388). با توجه به پراکندگی این عوامل ، بومن و همکاران (2008) عوامل موثر در دوچرخه سواری را به 5 مورد تقسیم کردند: عوامل شخصی،عوامل اجتماعی و فرهنگی،عوامل محیطی،عوامل ایمنی وعوامل سیاستی و مقرراتی.

با توجه به تعدد عوامل یاد شده و میزان تاثیرگذاری متفاوت آنها در جوامع مختلف این تحقیق بر آن است تا