2-1-6. بی نیازی خداوند. 25

2-2. نبوت.. 26

2-2-1. نعت رسول اکرم (ص) 26

2-2-2.شرع رسول اکرم (ص) 27

2-2-3. عزت و شکوه پیامبر (ص) 28

2-2-4. معجزات پیامبر. 29

2-2-4-1. معراج پیامبر. 29

2-2-4-2. شقالقمر. 32

2-2-4-3. سایه نداشتن پیامبر. 32

2-3. امامت.. 32

2-3-1. منقبت.. 33

2-3-2. منقبت امام علی (ع) 34

2-3-3. منقبت امام زمان (عج) 38

2-3-4. منقبت امام هشتم (ع) 40

فصل سوم: موضوعات فردی در شعر وحشی بافقی

3-1. عشق. 43

3-1-1. عشق حقیقی. 45

3-1-2. عشق مجازی (عشق زمینی) 52

3-1-2-1. عشق درد بی درمان است.. 53

3-1-2-2. عشق و دیوانگی. 54

3-1-2-3. عشق و بی عزتی. 55

3-1-2-4. بی پایانی عشق. 55

3-1-2-5. عقل و عشق. 56

3-1-2-6. عشق و رسوایی. 56

3-2. عاشق. 57

3-2-1. پستی و بلندی مقام عاشق. 57

3-2-2.عاشق اندوهگین و فراغ زده است.. 58

3-2-3. عاشق بیاختیار و مطیع است.. 59

3-2-4. عاشق وفادار است.. 60

3-2-5. عاشق به وصال رسیده است.. 61

3-2-6. عاشق در حال التماس است.. 62

3-2-7. عاشق در حال تهدید به ترک معشوق است.. 62

3-2-8. عاشق دلزده و پشیمان از عشق ورزی به معشوق است.. 64

3-2-9. عاشق مغرور است.. 65

3-2-10. عاشق خوار و بی اهمیت است.. 66

3-3. معشوق. 67

3-3-1. ویژگی های جسمی و ظاهری معشوق. 70

3-3-1-1. غمزه 70

3-3-1-2. ابرو 71

3-3-1-3. چشم. 71

3-3-1-4. قد. 72

3-3-1-5. رخسار 73

3-3-2. جنسیت معشوق. 74

3-3-2-1. معشوق زن. 74

3-2-2-2. معشوق مرد 74

3-3-2-3. معشوق کم سن و سال. 75

3-3-2-4. ویژگی های رفتاری معشوق. 76

3-3-3-1. بی وفا 76

3-3-3-2. بی توجه 77

3-3-3-3. پاکدامن. 79

3-3-3-4. تند خو. 80

3-3-3-5. بی رحم و جفاکار 8

3-3-3-6. معشوق متوجه به غیر. 82

3-3-4. بی اهمیت و بی اعتبارشدن معشوق. 83

3-4. عرفان. 84

3-5. مرثیه 87

3-6. شکواییه 91

3-6-1. شکایت از روزگار 92

3-6-2. شکایت از زندگی پر درد و رنج. 93

3-6-3. شکایت از بیتوجهی ممدوحان. 94

فصل چهارم: موضوعات اجتماعی در شعر وحشی بافقی

4-1. مدح. 97

4-1-1. مدح غیاث الدین محمد میرمیران. 98

4-1-2.در مدح شاه تهماسب صفوی. 103

4-1-3. در مدح عبدالله خان اعتمادالدوله 105

4-1-4. در مدح شاهزادهی آزاده شاه خلیل اللّه 106

4-1-5. مدح خان احمد. 107

4-1-6. مدح ولی سلطان. 108

4-1-7. مدح عباس بیگ گردون قدر 109

4-1-8. مدح بکتاش بیگ حکمران کرمان. 110

4-2. انتقاد 113

4-2-1. انتقاد از زاهدان ریایی. 113

4-2-2. انتقاد از ریاکاران. 114

4-2-3. انتقاد از یاران ریایی. 114

فصل پنجم: موضوعات ادبی

5-1. طنزو هجو در دیوان وحشی. 117

5-1-1. هجو ده بافق. 119

5-1-2. هجو خر گدا 119

5-1-3. هجو خواجه 119

5-1-4.هجو مطبخ خواجه 120

5-1-5. هجو غضنفر گله جاری. 120

5-1-6. هجو کیدی. 120

5-1-7. هجو ملا فهمی. 121

5-1-8. حروف شراب.. 121

5-1-9. استر گرسنه 121

5-1-10. مانده ی بابا 122

5-1-11.ستور فقیر. 122

5-2. مفاخره و خودستایی. 122

5-2-1. تفاخر به معروف بودن شعرش.. 123

5-2-2. تفاخر به قانع بودن. 124

5-2-3. تفاخر به قدرت شاعری. 124

5-2-4. تفاخر به یگانه بودنش… 126

5-3. وصف.. 126

5-3-1. وصف مرغزار 127

5-3-2. وصف غار 127

5-3-3. وصف کاخ میرمیران. 127

5-3-4. وصف اسب امام علی. 128

5-3-5. وصف فصل بهار 128

5-3-6. وصف شب.. 129

5-3-7. وصف جمال. 129

5-3-7-1. وصف جمال امام علی (ع) 129

5-3-7-2. وصف جمال میر میران. 130

5-3-7-3. وصف جمال شاهزادهی آزاد شاه خلیل الله. 130

5-3-7-4. وصف معشوق. 131

5-3-7-5. وصف شاهزاده منظور 131

فصل ششم: موضوع اخلاقی

6-1.پند و موعظه 134

6-1-1. توصیه به تواضع و فروتنی. 135

فصل دوم: سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب

2- سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب 13

2-1- تذکره نویسی در ایران 13

2-2- جایگاه تذكره نویسی در ادبیات فارسی 14

2-3- انواع تذكره 16

2-3-1- به لحاظ استقلال یا عدم استقلال 16

2-3-2- به لحاظ موضوع 16

2-3-3- به لحاظ عمومیت یا خصوصیت 17

2-3-4 به لحاظ تشخّص 18

2-4- سیری در زندگی هاشمی سِندیلَوی 19

2-5- تذکره نویسی در شبه قاره 21

2-6- تذكره ی مخزن الغرایب 24

2-6-1- نمونه شعر مخزن الغرایب 25

2-6-2- نمونه ی نثر مخزن الغرایب 26

2-6-3- نسخه های خطی مخزن الغرایب 27

2-6-4- مآخذ مخزن الغرائب 27

2-6-5- محاسن و معایب تذكره مخزن الغرایب 28

2-6-5-1- محاسن 28

2-6-5-1-1- تفصیل 28

2-6-5-1-2- مهم ترین تذكره سبك هندی و مكتب وقوع 29

2-6-5-1-3- در بردارنده ی منتخب شعر شاعرانی كه دیوان ندارند یا دیوانشان نایاب است 29

2-6-5-1-4- حسن انتخاب 29

2-6-5-1-5- تالیف از سوی مولفی غیر ایرانی 30

2-6-5-2- معایب 30

2-6-5-2-1- عدم رعایت امانت داری ادبی 30

2-6-5-2-2- قرابت با جُنگ و دوری از یك تذكره اصیل 30

فصل سوم: مفاهیم وتعاریف سبك، مكتب، مکتب وقوع و واسوخت

3- مفاهیم وتعاریف سبك، مكتب، مکتب وقوع و واسوخت 31

3-1- مقدمه 31

3-2- مکتب ادبی 31

3-3- تاریخچه ی کلّی مكتب های ادبی 32

3-4- انواع مکتب های ادبی 33

3-4-1- كلاسیسیسم 33

3-4-2- رمانتیسم 33

3-4-3- رئالیسم 34

3-4-4- ناتورالیسم 35

3-4-5- سمبولیسم 35

3-5- تعریف سبك 36

3-6- تفاوت سبك و مكتب 37

3-7- سبک های ادبی در زبان فارسی 39

3-7-1- سبك خراسانی 40

3-7-2- سبك بینابین (مكتب آذربایجان) 41

3-7-3- سبك عراقی 41

3-7-4- مكتب وقوع 42

3-7-5- سبك هندی 42

3-7-5-1- عوامل پیدایش سبک هندی 42

3-7-5-1-1- مذهب 42

3-7-5-1-2- سفر به هند 43

3-7-5-1-3- توسعه ی اصفهان 43

3-7-5-1-4- رفاه اقتصادی 44

3-7-5-1-5- علاقه ی شاهان صفوی به فرهنگ 44

3-7-5-1-6- ساختار سبکی بیت هندی 44

3-7-5-1-7-پیش مصرع و مصرع برجسته 45

3-7-5-2- ابهام در سبک هندی 46

3-7-5-3- دو شیوه در سبک هندی 46

3-7-5-4- شاعران معروف این دوره 46

3-7-6- دوره بازگشت 47

3-7-7- دوره مشروطه 48

3-7-8- دوره معاصر 48

3-7-9- وقوع 49

3-7-9-1- وقوع در لغت نامه 49

3-7-9-2- مکتب وقوع 49

3-7-9-2-1- تعریف 49

3-7-9-2-2- ویژگی ها 52

3-7-9-2-3- تاریخچه 52

3-7-9-2-4- شاعران معروف مكتب وقوع 53

3-7-9-2-5- لسانی شیرازی و وضع مکتب وقوع 53

3-7-9-2-6- نشانه های اشعار وقوعی در آثار شاعران قبل از قرن دهم 54

3-7-10- مکتب واسوخت 55

3-7-10-1- آیا مکتب واسوخت انحرافی از مکتب وقوع به شمار می آید یا انشعاب؟ 58

فصل چهارم: نشانه های مکتب وقوع در اشعار تذکره ی مخزن الغرایب

4- نشانه های مکتب وقوع در اشعار تذکره ی مخزن الغرایب 60

4-1- بررسی تفاوت های مفهوم عشق در غزل های مكتب وقوع و سبك عراقی 60

4-1-1- تفاوت های اساسی میان غزل و تغزل 61

4-1-2- غزل حافظ: كمال جلوه های عرفانی 61

4-1-3- غزل وحشی بافقی: مضمونهای لطیف، رقت معانی 62

4-2- بررسی نشانه های مكتب وقوع در مخزن الغرایب 63

4-2-1-تعیین نشانه ها 63

4-2-1-1- چشم ( ابرو، خم ابرو، كرشمه، مژه ) 63

4-2-1-2- لب (تبسم، خنده نهانی، شكرخند و…) 65

4-2-1-3- قد وقامت 66

4-2-1-4- رفتار واندام معشوق (اعضای بدن، ایستادن، نشستن ..) 67

4-2-1-5- حضور در كوچه و بازار 69

4-2-1-6- اصطلاحات عامیانه و كوچه بازاری 70

4-2-1-7- نظر بازی 72

4-2-1-8- زندگی و مرگ 73

4-2-1-9- عشق مجازی 74

4-2-1-10- عاشق به مثابه یك انسان معمولی 76

4-2-1-11- سرسنگینی با معشوق 79

4-2-1-12- تهدید، شکوه و اعتراض 80

4-2-1-13- اعتراض به زیادی رقیبان 82

4-2-1-14- دلسوزی برای معشوق 83

4-2-1-15- یاد آوری خوبیهایی كه در حق معشوق شده است 83

4-2-1-16- یاد آوری معایب و كاستی های معشوق 84

4-2-1-17- اظهار شادمانی به خاطر فراغت از عشق 84

4-2-1-18- وسواس و دقت در گزینش یار 85

4-2-1-19- جنسیت معشوق 85

4-2-1-20- بیان عریان احساس در شعر؛ گریه (غم، گریستن و اشك) 87

4-2-1- 21- زبان روان و بیان ساده 89

فصل پنجم: نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره ی مخزن الغرایب

5- نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره ی مخزن الغرایب 90

5-1 -مقدمه 90

5-2- نشانه های واسوخت 90

5-2-1-كاربرد گروه واژگانی واسوخت( واسوختن، واسوزد، واسوخت، وانسوختن و…) 91

5-2-2- روی برگرداندن از معشوق 93

5-2-3- دور شدن از كوی یار 94

5-2-4- ترك معشوق با یادآوری خطاهایش 95

5-2-5- برگزیدن یار دیگر به هدف انتقام گیری از معشوق 96

5-2-6- نفرین 97

5-2-7- هجو پیشگی و هزالی 98

5-2-8-مدح گریزی و آزادگی 99

5-2-9- استفاده از زبان روز 100

5-2-10- تکرار بن مایه های ویژه 102

5-2-11- شاهد بازی 103

فصل چهارم: اخلاق در ادبیات

4- اخلاق در ادبیات 26

4-1- ادبیات اخلاقی علمی 26

4-2- ادبیات اخلاقی علمی 29

4-3- فلسفه حكایت نویسی در كتاب های اخلاقی سنتی 30

4-4- اندرزنامه ها 30

4-5- رجحان ادبیات اخلاقی سنتی بر ادبیات اخلاقی علمی 32

4-6- نقش مراعات نظیر در بیان فضایل و رذایل 33

فصل پنجم: بررسی اخلاق در كلیله و دمنه و مرزبان نامه

5- بررسی اخلاق در كلیله و دمنه و مرزبان نامه 36

5-1- بررسی اخلاق در آثار تعلیمی 36

5-2- کلیله و دمنه 37

5-3- مرزباننامه 38

5-4- فضایل و رذایل اخلاقی در کتابهای کلیله و دمنه و مرزباننامه 41

5-4-1- سیاست مدن (اخلاق پادشاه) 42

5-4-1-1- فضایل اخلاقی پادشاه 45

5-4-1-1-1- داشتن حزم و آیندهنگری 46

5-4-1-1-2- مشورت و نصیحت پذیری 47

5-4-1 -1-3- تدبیر امور براساس سیاست 51

5-4-1-1-4- داشتن شیوه ی برخورد با دشمن 53

5-4-1-1-5- حکمت و عدالت محوری 54

5-4-1-1-6- حلم ، بردباری و صبر 58

5-4-1-1-7- ادای حقوق زیردستان 59

5-4-1-1-7- دوری جستن از چند طبقه رعیت 59

5-4-1-1-8- در فضیلت محبّت 60

5-4-1-1-9- نیکخویی 63

5-4-1-1-10- خردورزی و دانشاندوزی 64

5-4-1-1-11- انفاق 69

5-4-1-2- رذایل پادشاهان 70

5-4-1-2-1- خشم 70

5-4-1-2-2- فرومایگی و سفلگی، آفت پادشاهی 72

5-4-1-2-3. خودكامگی و استبداد حاكم 73

5-4-1-2-4- آزار رعیت 74

5-4-1-3- بایدها و نبایدهای پادشاهی 77

5-4-1-4. در سیاست خدمت و آداب اتباع ملوک . 79

5-4-1-4-1- اخلاق کارگزاران 79

5-4-1-4-2.گزارد حق نعمت 83

5-4-1-5- رعیت 85

5-4-2- تهذیب اخلاق 88

5-4-2-1- فضایل اخلاقی 88

5-4-2-1-2- تسلیم قضا و قدر بودن 88

5-4-2 -1-3- «عبادت» 90

5-4-2 -1-4- عفو 90

5-4-2 -1-5- قناعت 92

5-4-2 -1-6- صداقت، درست کرداری 93

5-4-2-1-7- جود، کرم و سخاوت 95

5-4-2-2- رذایل اخلاقی 96

5-4-2-2 -1- غیبت، تضریب و سخنچینی 96

5-4-2-2 -2- انتقامجویی 99

5-4-2-2 -3- بخل 100

5-4-2-2 -4. اسراف 101

5-4-2-2 -5- عیبجویی و بدگویی 102

5-4-2-2 -6- حسادت 103

5-4-2-2 -7- ریا و دورویی 104

5-4-2-2 -8. مکر (خدیعت، زرق و شعوذه) 105

5-4-2-2 -9- آز، حرص و طمع 106

5-4-2-2 -10- دروغ 108

5-4-2-2 -11- غدر و بیوفایی 110

5-4-2-2 -12- خیانت 111

5-4-2-2-13- افتراء و تهمت 115

5-4-2-2-14- غمز و سخنچینی 116

5-4-2-2-15- باطل (ضدارزشِ حق و حقیقت) 117

5-4-2-2-16- افشای اسرار 117

5-4-2-2-17- دزدی و غصب اموال دیگران 119

5-4-3- تدبیر منزل 120

5-4-3-1- در تربیت فرزندان 120

5-4-3-2- زن 122

5-4-3-3- در معرفت سیاست و تدبیر خدم و عبید . 129

5-4-4- شیوه بیان اخلاقیات در كتاب های كلیله ودمنه 132

5-4-4-1- کلیله و دمنه 132

5-4-4-1 -1- چه کسانی همیشه گرفتار اندوه خواهند شد؟ 132

5-4-4- 1-2- از چه کسانی دوری باید گزید؟ 133

5-4-4- 1-3- چه کسانی بر سیرت نیکوی حاضرجوابی قادر خواهند بود؟ 133

5-4-4- 1-4- ویژگیهایی رنجورها 133

5-4-4- 1-5- کوشش و تلاش چه کسانی ضایع است؟ 134

5-4-4- 1-6- چه کسانی لایق عذاب شدید میباشند؟ 134

5-4-4- 1-7- ویژگیهای نادان؟ 134

5-4-4- 1-8- چه کسانی به آرزوهایشان نمیرسند؟ (ناکامی) 135

5-4-4- 1-9- ویژگیهای انسانهایی که به خود آزار میرسانند (خودآزار) 135

5-4-4- 1-10- سبک شمردن بزرگان و مخدومان ملت 135

5-4-4- 1-11- ویژگیهای انسانهای اسرافکار و باددست 136

5-4-4- 1-12- ویژگیهای انسان هتّاک و جاهل 136

5-4-4- 1-13- ویژگیهای انسان خودشیفته 136

5-4-4- 1-14- ویژگیهای ناشایستهسالاران 137

5-4-4- 1-15- ویژگیهای انسانهایی که بیدلیل خائف و ترسان هستند (مبحثی روانشناسانه) 137

5-4-4- 1-16- ویژگیهای انسانهای افسرده که همیشه از شادکامی بی نصیب هستند 137

5-4-4- 1-17- ویژگیهای انسانهایی که فاقد قدرت تشخیص و تمییزند 138

5-4-4- 1-18- ویژگیهای انسانهایی که فاقد فضایل اخلاقی و محاسن هستند 138

5-4-4- 1-19- چیزهایی که از منظر خردمندان ثقه نیستند 138

5-4-4- 1-20- همنشین های متضاد و نامتجانس 139

5-4-4- 1-21- ویژگیهای انسانهای غیرقابل اعتماد 139

5-4-4- 1-22- ویژگیهای انسانهایی که برای مال ارزشی بیش از جان قائلند 139

5-4-4- 1-23- دشمنان همیشگی که هرگز با هم جمع نیایند 139

5-4-4- 1-24- ویژگیهای انسانهایی که با یک خطا کارهای نیک تمام عمرشان را باطل میکنند 140

5-4-4- 1-25- باطل کننده فضایل اخلاقی 140

5-4-4- 1-26- کسانی که خردمندان باید از دوستی با آنها دوریگزینند(شش رذیلت را ذکر کرده) 140

5-4-4- 1-27- آزمودن هر کس در جایگاه خویش 141

5-4-4- 2- مرزباننامه 141

5-4-4- 2-1- حرص و شهوت 141

5-4-4- 2-2- عادات جاهلان 142

5-4-4- 2-3- انواع گناه بر حسب درجه 142

5-4-4- 2-4- قدرت تشخیص و تمییز 142

5-4-4- 3- شیوه خاص تقسیم بندی فضایل و رذایل در مرزباننامه 142

5-4-4- 4- تهیه فهرست مفاهیم اخلاقی که موضوع مباحثات و گفت شنودهای مندرج در کلیله و دمنه (معروفترین موارد آن مباحثه کلیله با دمنه است ) 143

فصل ششم: نتیجه گیری

6- نتیجه گیری 144

6-1- اهمیت اخلاق در دنیای امروز 144

6-2- ارزش اخلاقی دو کتاب كلیله و دمنه و مرزبان نامه 144

فهرست منابع 149

چكیده

در این پژوهش، برآنیم با بررسی اخلاق در دو اثر بزرگ ادبی ایران، یعنی کلیله و دمنه و مرزبان­نامه، بابی تازه از بررسی­های پژوهشی در اخلاق و شواهد آن در ادبیات کهن فارسی بگشاییم. این پژوهش، شامل چهار فصل می­باشد. در فصل اول، به کلیات تحقیق (هدف تحقیق، پیشینه تحقیق و روش تحقیق) پرداخته شده است. فصل دوم، شامل تعریف اخلاق و فصل سوم بررسی اخلاق در ادیان و جوامع می­باشد. در فصل چهارم اخلاق در ادبیات مورد بررسی قرار گرفته شده است. فصل پنجم شامل بررسی مباحث اخلاقی در کتاب­های کلیله و دمنه و مرزبان­نامه می­باشد. فصل ششم، فصل نتیجه­گیری و جمع­بندی نهایی است. اساس کار نگارنده در این پژوهش، کتاب­های اخلاق ناصری، اخلاقیات دوفوشه کور …بوده است.

واژه های كلیدی:اخلاق، اخلاق عملی، كلیله و دمنه، مرزبان­نامه، اخلاق ناصری.

مقدمه

مطالعه در احوال ملل و اقوام مختلف در طول تاریخ و همچنین مطالعه در احوال مردم یک عصر نشان می دهد که در وجدان و عقل و دریافت آدمی احکامی وجود دارد که کلی و مطلق و دائم است، یعنی همگان، یکسان بعضی چیزها را خوب و باارزش می­دانند و بعضی چیزها را بد و ضدارزش می­شمارند، راستگویی، درستکاری، دستگیری از نیازمندان، احترام به پدر و مادر، سزای نیکی با نیکی، عدل، شجاعت، سخاوت، ایثارگری و … در همه ادوار و زمان­ها و در نزد تمام مردم دنیا ارزشمند و خوب و صفات متضاد با این اخلاق، ضد ارزش و بد هستند .

اخلاق، رفتاری است که کمال مطلوب دارد و این کمال مطلوب نمی­تواند در حدّ سودجویی باشد، سر و کار اخلاق با مسأله­ی ارزش­هاست و ارزش، مستقل از سود و گاهی مغایر و حتی متضاد با آن است و چون انسان از دو بعد انسانی و حیوانی تشکیل شده که بعد انسانی و ملکوتی او سرچشمه ارزش­های متعالی و قدسی اخلاقی است، به اخلاق معنایی فراتر از سود و مصلحت می­بخشد و منشأ دوام و جاودانگی آن است، بنابراین با قبول جنبه­ی متعالی و ملکوتی انسان است که قداست و تعالی ارزشهای اخلاقی اثبات می شود.

3-2- مقدمه 21

فصل چهارم: مجالس

4-1- مجلس اول: درآمدی بر قربانی كردن حضرت اسماعیل توسط حضرت ابراهیم 32

4-1-1- پیش درآمد مجلس اول 32

4-1-2- اشعار مجلس اول 36

4-2- مجلس دوم: مجلس عاق والدین، به حجره رفتن پیغمبر، در به روی خود بستن 46

4-2-1- پیش در آمد مجلس دوم 46

4-2-2- اشعار مجلس دوم 48

4-3- مجلس سوم: مجلس مهلت خواستن جناب سیدالشهداء از كوفیان بی حیا در زمین كربلا در شب عاشورا از شمر والدالزنا 68

4-3-1- پیش در آمد مجلس سوم 68

4-3-2- اشعار مجلس سوم 71

4-4- مجلس چهارم: در كیفیت شهادت وهب و وداع نمودن اهل بیت خود را و شهید شدن آن 111

4-4-1- پیش درآمد مجلس چهارم 111

4-4-2- اشعار مجلس چهارم 113

4-5- مجلس پنجم: مجلس شهادت حضرت عباس علی ارواحنا فداك 123

4-5-1- پیش درآمد مجلس پنجم 123

4-5-2- اشعار مجلس پنجم 125

4-6- مجلس ششم: شهادت جناب سید الشهداء ( صلوات الله علیه) در صحرای كربلای معلی 151

4-6-1- پیش درآمد مجلس ششم 151

4-6-2- اشعار مجلس ششم 154

4-7- مجلس هفتم: مجلس مرغی كه آمد به مدینه بر سر دیوار خانه ی فاطمه و شفا یافتن دختر یهودی از خون بال مرغ و مسلمان شدن هفتاد نفر از یهودی 189

4-7-1- پیش درآمد مجلس هفتم 189

4-7-2- اشعار مجلس هفتم 192

4-8- مجلس هشتم: خولی سر امام را به تنور نهادن و نزول پیامبر و فاطمه (س) 207

4-8-1- پیش درآمد مجلس هشتم 207

4-8-2- اشعار مجلس هشتم 209

4-9- مجلس نهم: زن نصرانی و آمدن او به زمین كربلای معلی و معجزات چند دیدن و مسلمان شدن او به دست فاطمه علیها السّلام 221

4-9-1- پیش در آمد مجلس نهم 221

4-9-2- اشعار مجلس نهم 223

4-10- مجلس دهم:سلیمان اعمش و شبیخون زدن به لشكر ابن زیاد علیه اللعنه والعذاب و بردن سرها را به دیر 240

4-10-1- پیش درآمد مجلس دهم 240

4-10-2- اشعار مجلس دهم 242

4-11- مجلس یازدهم مجلس درة الصدف 263

4-11-1- پیش درآمد مجلس یازدهم 263

4-11-2- اشعار مجلس یازدهم 264

4-12- مجلس دوازدهم: ظهری در مدینه عروسی كردن 288

4-12-1- پیش درآمد مجلس دوازدهم 288

4-12-2- اشعار مجلس دوازدهم 290

4-13- مجلس سیزدهم: قانیا پادشاه فرنگ 310

4-13-1- پیش درآمد مجلس سیزدهم 310

4-13-2- اشعار مجلس سیزدهم 311

4-14- مجلس چهاردهم امیر تیمور 334

4-14-1- پیش در آمد مجلس چهاردهم 334

4-14-2- اشعار مجلس چهاردهم 335

4-15- مجلس پانزدهم: امام جعفر صادق 342

4-15-1- پیش درآمد مجلس پانزدهم 342

4-14-2- اشعار مجلس پانزدهم 344

فصل پنجم: فرهنگ اعلام

5-1- فرهنگ اعلام 357

فصل ششم: نتیجه گیری و پیشنهادات

6-1- نتیجه گیری 362

6-2- پیشنهادات 365

منابع و مآخذ 366

چكیده

قیام امام سوم شیعیان به همراه خاندان و دوستدارنش وشكل گیری واقعه ی عظیم عاشورا در صحرای تفتیده ی كربلا، در گذر قرنهای متمادی تأثیری بس شگرف وعمیق در ادبیات ملل مسلمان به ویژه ادبیات فارسی ایران زمین پدید آورد و باعث به وجود آمدن گونه ی خاصی از روایت و نمایش به نام تعزیه شد ؛ گرچه تعزیه از دیرباز در ادبیات و میان مردم ایران به شكلی متفاوت وجود داشته است اما چند سال پس از حادثه ی كربلا، تعزیه نامه در ادبیات منظوم فارسی زبانان جایگاه ویژه ای یافت . تعزیه گونه ای نمایشی وآهنگین است كه در طی آن افرادی با پوشش ویژه وقایع دهه ی اول محرم را كه با اسطوره وافسانه درآمیخته شده است؛ به نمایش می گذارند.

این رساله كه تحت عنوان « مقدمه ، تصحیح انتقادی و تعلیق نسخه ی خطی سوگنامه ی فاجعه ی كربلا» ارائه شده است تصحیح نسخه ی گردآوری شده توسط لیتن است كه طی 15 مجلس وقایع عاشورا را در قالب تعزیه بیان می نماید ؛ ودر پی آن است تا جایگاه ویژه ی تعزیه وتعزیه سرایی را كه در طی دوران ( آل بویه تا اواخر قاجاریه ، احمد شاه قاجار) نمود آشكارتری داشته است؛ نشان داده وضمن پیش درآمدهایی كه در ابتدای هر مجلس تعبیه شده توضیحات لازمه ی همان مجلس را بیان می دارد كه شامل معرفی شخصیت های بارز، تفكیك افسانه ، اسطوره وحقیقت، بیان اوزان قطعات نخستین ، گوشه های استفاده قالبهای شعری، شرح لغات وابیات مشكل، فرهنگ اعلام و انتقادات مربوطه است .

واژه های كلیدی: امام حسین(ع) حضرت زینب(س) ، حضرت عباس(ع) ، شهادت ، تعزیه .

مقدمه

خداوند متعال از میان خلقش پیامبران و اولیایی را برگزید، و از میان آن بندگان صالحش ذبیح هایی برای خود انتخاب كرد؛ به گواهی سخنان اهل عصمت، حضرت یحیی فرزند زكریا (ع)، حضرت اسماعیل فرزند حضرت ابراهیم(ع)، عبدالله بن عبدالمطلب پدرخاتم پیامبران و حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) فرزند حضرت علی (ع) از جمله ی این قربانیان هستند؛ لكن از میان این قربانیان بریده شدن سر تنها برای حضرت یحیی و حضرت امام حسین (ع) مقدر شد و آسمان نیز چهل روز برای این دو ذبیح گریست.

اما بریده شدن سر سید و سالار شهیدان حسین بن علی(ع) با لب های خشكیده و عطشان در صحرای سوزان كربلا از چنان عظمتی برخوردار است؛ كه هم قبل از شهادتش پیامبران و اوصیای پیشین را در ماتم خود نشانده است، و هم بعد از شهادتش تا قیامت اشك را بردیدگان همه ی ائمه (ع) و مؤمنان و دوستداران آن حضرت جاری ساخته است.

توجه به این نكته كه امام حسین (ع) فرد بی یار و مظلومی بوده كه برای بخشیده شدن امت گناهكار به درگاه خداوند باری به شهادت رسیده است همه ی ساحت عاشورا نیست؛ بلكه عاشورا سرشار از حماسه، زیبایی، عقلانیت، تدبیر و اندیشه ی سرور جوانان اهل بهشت و یارانش و عاطفی ترین صحنه های بارش عشق و ایمان و ایثار است.

در كنار اعجاز اولیاء و مصیبت های وارد شده بر سایر ائمه (ع)، واقعه ی عاشورا در گذر قرن های متمادی تأثیری بس شگرف در ادبیات ملل به ویژه ملل مسلمان و ادبیات فارسی داشته است؛ كه خود باعث به وجود آمدن گونه ی خاصی از روایت و نمایش به نام تعزیه شد و اكنون تنها نمایش جدی جهان اسلام است. اشاعه ی فرهنگ عاشورایی و گسترش مفاهیم كربلایی مهمترین عامل به وجود آمدن تعزیه نامه ها و ادبیات نمایشی در ایران زمین بوده است؛ به گونه ای كه كربلا در تعزیه ها مكانی از پیش انتخاب شده است؛ مكانی كه از ازل كاركرد آن روشن است.

آن چه نگارنده را برآن داشت تا به تصحیح نسخه ی گردآوری شده توسط لیتن آلمانی بپردازد پی بردن به هدف مشخص و سیاست معین حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در آن حادثه ی بزرگ و نهضت عظیم بوده است؛ در عین حال كه امام (ع) به خوبی از پایان كار خود و همراهانش آگاهی داشته است؛ باز هم زنان و كودكان را در این سفر پر مخاطره با خود همراه كرده است؛ موضوع قابل بررسی دیگر در این اثر تفكیك افسانه، اسطوره و حقیقت ماجراهای كربلا در تعزیه ها است.

به منظور دریافت این مهم مقدمه ی كتاب ترجمه گردید، نسخه ی خطی تصحیح و برای ارائه ی تصویری گویاتر از واقعه ی كربلا برای هر مجلس یك پیش در آمد نگاشته شد؛ با توجه به وقایعی كه در كربلا اتفاق افتاده است؛ مجلس های كتاب از نظم خاصی برخوردار نبوده اند؛ با توجه به وقایع، تنظیم و طبقه بندی گردیدند؛ برای پی بردن به اوزان هر مجلس با توجه به ضیق وقت چون امكان تقطیع همه ی ابیات وجود نداشت به تقطیع دوبیت اول از هر مجلس بسنده گردید؛ در فصل پنجم برای معرفی شخصیت ها فرهنگ اعلام نگاشته شد.

قالب غالب در سرودن این اشعار مثنوی بوده است؛ موارد محدودی كه به جز قالب مثنوی بوده؛ ضمن اشعار به آن اشاره شده است.

نقش تعزیه ها در حفظ و حراست از موسیقی انكار ناپذیر است و با توجه به این كه غنا در اسلام پذیرفته نیست؛ تعزیه مطمئن ترین سنگری بوده كه موسیقی اصیل ایرانی را حراست نموده است؛ پس در هر مجلس غالب دستگاه ها و مایه ها و گوشه های موسیقی ایرانی مورد بررسی قرار گرفت.

«ذکر این نکته لازم است اشعاری که در بعضی از جاهای پایاننامه در میان مجالس نیامدهاند و یا ناقص میباشد به این دلیل است که در خود نسخه خطی نیامده بودند و تعداد انگشت شماری از کلمات نیز برای این حقیر قابل خواندن نبودند»

نهایتاً این رساله در شش فصل تنظیم گردیده است:

فصل 1- مقدمه و كلیات

فصل 2- تعزیه ی عاشورایی

فصل 3- ترجمه ی مقدمه ی كتاب

فصل 4- مجالس كتاب

فصل 5- فرهنگ اعلام

فصل 6- نتیجه گیری و پیشنهادات.

1-1- هدف

هدف از گردآوری رساله، در مرحله ی اول، تصحیح نسخه ی خطی است كه در مبحث تعزیه 15 مجلس منظوم را جمع آوری نموده و برای مدتی طولانی و طی سالهای گذشته در كشور آلمان مضبوط بوده است.

پس از این به محتوای نسخه ی خطی می پردازد. كه وقایع محرم سال 61 هجری را در قالب تعزیه بیان می نماید.

واقعه ای تاریخ ساز كه طی آن خاندان عصمت و زادگان پاكی و تقوا در برابر فاسقان زورگوی زمان صف آرایی كرده و با قلت نیرو در برابر دریای كفر شیطان صفتان از ایمان خود دفاع كرده و نام خود را بر بلندای تاریخ ثبت نمودند.

یزیدیان بی دین كه نقاب دینداری چهره ی مزدورشان را برای چند صباحی پوشانید اما در گذر زمان نقاب هایشان فرو افتاد و فطرت حقیقت جوی انسان های آینده بر ارزش های برخاسته از حادثه ی عاشورا صحه نهاد و در این میان روی یزیدیان برای همیشه سیاه و پلید شد.

2-7-7- افسانه. 18

2-8- تفاوت رویكردهای تصویری درمیان شعرای مشروطه. 18

فصل سوم- شعر سیاسی و معرفی شاعران مشروطه. 1

3-1- شعر سیاسی و کیفیت شعر شاعران مشروطه. 22

3-2- زندگی سید اشرف الدین گیلانی.. 24

3-2-1- نسب، تولد، کودکی و تحصیلات.. 24

3-2-2- وقایع جوانی و میانسالی و انتشار روزنامهی نسیم شمال. 24

3-2-3- واپسین سالهای عمر و وفات سید اشرف الدین.. 25

3-2-4- آثار سید اشرف الدین گیلانی.. 26

3-2-5- ویژگی و سرگذشت روزنامهی نسیم شمال. 26

3-3- زندگینامه ی ملک الشعرای بهار 28

3-3-1- نسب، تولد و کودکی.. 28

3-3-2- وقایع جوانی و میانسالی.. 29

3-3-3- زمان و علت فوت.. 29

3-3-4- مشاغل و سمتهای مورد تصدی.. 29

3-3-5- فعالیتهای آموزشی.. 29

3- 3-6- بهار، سیاست و مشروطه. 30

3-3-7- آثار بهار. 32

3-3-8- سبک شعری بهار. 33

3- 4- زندگی نامه ی میرزاده عشقی.. 35

3-4-1- نسب، تولد ،کودکی و تحصیلات.. 35

3-4-2- وقایع جوانی.. 36

3-4-3- محور های فکری و اندیشه سیاسی اجتماعی عشقی.. 37

3-4-4- مرگ عشقی.. 39

3-4-5- سبک شعری و آثار میزراده عشقی.. 40

فصل چهارم-تحلیل تصویرشناسی بیگانگان در اشعار گیلانی، بهار و عشقی.. 41

4-1- سید اشرف الدین گیلانی ( نسیم شمال) 42

4-1-1- کلیشه. 42

4-1-1-1- انگلیس… 42

4-1-1-1-1- تصویرشناسی انگلستان. 45

4-1-1-2- روسیه. 45

4-1-1-2-1- تصویرشناسی روسیه. 50

4-1-2- پیش داوری.. 51

4-1-2-1- فرنگ… 51

4-1-2-1-1- تصویرشناسی فرنگ… 55

4-1-2-2- موسیو مرنارد بلژیکی.. 56

4-1-2-2-1- تصویرشناسی موسیو مرنارد بلژیکی.. 56

4-1-2-3- هنسیس بلژیکی.. 56

4-1-2-3-1- تصویرشناسی هنسیس بلژیکی.. 57

4-1-3- تصویر. 57

4-1-3-1- فرانسه. 57

4-1-3-1-1- تصویرشناسی فرانسه. 59

4-1-3-2- اعراب.. 59

4-1-3-2-1- تصویرشناسی اعراب.. 62

4-1-3-3-میرزا علی اکبر صابر(ملا نصرالدین): 62

4-1-3-3-1- تصویرشناسی میرزا علی اکبر صابر( ملانصرالدین) 63

4-2-ملک الشعرای بهار 64

4-2-1- کلیشه. 64

4-2- 1-1- انگلستان. 64

4-2-1-1-1- تصویرشناسی انگلستان. 70

4-2-1-2- روسیه. 71

4-2-1-2- 1- تصویرشناسی روسیه. 76

4-2-1-3- چین.. 77

4-2-1-3- 1- تصویرشناسی چین: 78

4-2-2- الگوی قالبی.. 78

4-2-2-1- آلمان. 78

4-2-2-1-1- تصویرشناسی آلمان. 80

4-2-2- 2- عثمانی.. 80

4-2-2-2-1- تصویرشناسی عثمانی.. 82

4-2-2-3- کشورهای عربی: (اعراب) 82

4-2-2-3-1- تصویرشناسی کشورهای عربی( اعراب) 84

4-2-2-4-پاکستان: 85

4-2-2-4-1- تصویرشناسی پاکستان. 85

4-2-2-5- هند. 86

4-2-2-5-1- تصویرشناسی هند. 87

4-2-2-6-ژاپن.. 88

4-2-2-6-1- تصویرشناسی ژاپن.. 88

4-2-2-7- فرانسه. 89

4-2-2-7-1- تصویر شناسی فرانسه. 89

4-2-3- تصویر: 90

4-2-3-1- آمریکا 90

4-2-3-1-1- تصویرشناسی آمریکا 91

4-2-3-2- جمهوری آذربایجان. 91

4-2-3-2-1- تصویرشناسی جمهوری آذربایجان. 92

4-2-3-3-پوشکین.. 93

4-2-3-3-1-تصویرشناسی پوشکین.. 93

4-2-3-4-رابیند رانات تاگور. 94

4-2-3-4-1- تصویرشناسی رابیند رانات تاگور. 94

4-2-3-5-کنفوسیوس… 95

4-2-3-5-1- تصویرشناسی کنفوسیوس… 95

4-2-3-6-ادوارد براون. 95

4-2-3-6-1- تصویرشناسی ادوارد براون. 96

4-3- میرزاده عشقی.. 96

4-3-1-کلیشه. 96

4-3-1-1- انگلستان. 96

4-3-1-1-1- تصویرشناسی انگلیس… 105

4-3-1-2- روسیه. 105

4-3-1-2-1- تصویر شناسی روسیه. 108

4-3-2- الگوی قالبی.. 108

4-3-2-1- عثمانی (ترکیه) 108

4-3-2-1-1- تصویرشناسی عثمانی.. 110

4-3-2-2- آلمان. 110

4-3-2-2-1- تصویرشناسی آلمان. 111

4-3-3- تصویر: 111

4-3-3-1- فرانسه: 111

4-3-3-1-1- تصویرشناسی فرانسه. 113

4-3-3-2- داروین.. 113

4-3-3-2-1- تصویرشناسی داروین.. 114

4-3-3-3- بوآلو. 114

4-3-3-3-1- تصویرشناسی بوآلو. 115

4-3-4- پیش داوری.. 115

4-3-4-1- اعراب.. 115

4-3-4-1-1- تصویر شناسی اعراب.. 116

فصل پنجم-نتیجه گیری.. 117

5- نتیجه گیری.. 118

5-1- سید اشرف الدین گیلانی.. 119

5-1-1- کلیشه. 119

5-1-1-1- انگلیس… 119

5-1-1-2- روسیه. 119

5-1-2-پیش داوری.. 119

5-1-2-1- فرنگ… 119

5-1-2-2- موسیو مرنارد بلژیکی.. 120

5-1-2-3- هنسیس بلژیکی.. 120

5-1-3- تصویر. 120

5-1-3-1-فرانسه. 120

5-1-3-2- اعراب.. 120

5-1-3-3- میرزا علی اکبر صابر. 121

5-2- ملک الشعرای بهار 121

5-2-1- کلیشه. 121

5-2-1-1- انگلستان. 121

5-2-1-2- روسیه. 121

5-2-1-3- چین.. 122

5-2-2- الگوی قالبی: 122

5-2-2-1- آلمان. 122

5-2-3- تصویر: 124

5-2-3-1- آمریکا 124

5-2-3-2- جمهوری آذربایجان. 124

5-2-3-3- پوشکین.. 124

5-2-3-4- رابیند رانات تاگور. 124

5-2-3-5- کنفوسیوس… 125

5-2-3-5- ادوارد براون. 125

5-3- عشقی.. 125

5-3-1- کلیشه. 125

5-3-1-1- انگلیس… 125

5-3-1-2- روسیه. 125

5-3-2- الگوی قالبی.. 126

5-3-2-1- عثمانی.. 126