خدای وا حد می ­پردازد . پس در واقع ما براهین جهان شناختی متعددی داریم   . (رو[6]، 1998) .

ویلیام رو معتقد است كه برهان جهان شناختی برهان پسینی[7]  است . زیرا حداقل یكی از مقدمات آن حقیقتی در باره عالم است ، كه از راه تجربه برای انسان مكشوف می شود .

 (پلانتینگا[8]، 1998) معتقد است براهین جهان شناختی از حقیقتی روشن و كلی ، اما پسینی در باره جهان آغاز می شوند ، یعنی از این حقیقت كه مثلا موجودات ممكنی وجود دارند ، یا اشیا حركت می كنند یا دگرگونی می­پذیرند . برهان جهان شناختی درصدد اثبات خدای واحد است كه قائم به ذات است .

فلسفه، علم هستی شناسی است ، علم وجودشنـاسی است . در فلسفـه قوانین «هستی» کشف می­ شود ، قوانینی که تنها وجودش برای صدق آنها کافی است .  موضوع فلسفه «هستی» یا وجود است  (آموزگار، 1379،ص8)  .

هستی شناسی به بحث از «مطلق وجود» یعنی هستی عاری از هر قیدی می پردازد . به این معنا که بر خلاف علوم که به بررسی ظواهر هستی توجه دارد ، هستی شناسی فلسفی خصایص کلی وجود را بررسی می کند تا نظریه ای جامع درباره «هستی» عرضه کند . برای مثال ، فلسفه در پی آن است که آیا جهان پدیده ای تصادفی است یا نظام علیت بر آن حاکم است ؛ و اگر این گونه است از چه نوع قوانینی پیروی می کند ؟ آیا هستی هدفی دارد ؟ آیا جهان آفریننده ای دارد ؟ اگر بلی، آفریدگار هستی در «هستی» چه موقعیتی دارد ؟ ماهیت وجودی او چیست ؟                  (ابراهیم زاده ، 1369،ص12)  .

هستی شناسی می کوشد خصایص کلی ظواهر وجود را کشف کند تا درباره طبیعت و ماهیت جهان ، نظریه ای اظهار کند و روشن سازد آیا حوادث جهان خود به خود پیدا می شوند یا از یک عده قانون های طبیعی پیروی می کنند ؟ آیا هستی را هدفی است یا هیچ گونه قصد و هدفی در آن وجود ندارد ؟ آیا خدایی آن را آفریده است ؟ این خدا چه صفاتی دارد و ارتباطش با آفریدگار خود چگونه است ؟ آیا وجود صرفاً مادی است یا روحی و یا آمیزه ای از آن دو ؟                (شعاری نژاد ، 1377،ص12) .

هستی شناسی به بحث یا هستی می پردازد و آن را مجرد از زمان و مکان یا هر گونه قیدی مورد مطالعه قرار می دهد. بحث از ماهیت مطلق وجود یا هستی به عهده فلسفه است (مصباح یزدی، 1365،ص21)  .

با توجه به اهمیت فلسفه تعلیم و تربیت ، و مطالعه افکار و آراء دانشمندان در این زمینه ضروری به نظر می رسد و آشنایی با افکار امام محمدغزالی به عنوان یكی از نمایندگان مكتب رئالیسم وتوماس آکویناس به عنوان یكی از نمایندگان مكتب رئالیسم تعقلی دینی که نظریات رئالیستی داشته اند و بررسی دیدگاه های آنان در مقوله هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن   می تواند موضوعی مناسب برای این پژوهش بوده و به نظر می رسد که حائز اهمیت باشد و شاید بحث و بررسی آراء این دو شخصیت به نزدیک شدن دیدگاه های اندیشمندان دو دین مقدس اسلام و مسحیت کمک نماید .

به تنظیم و مقایسه اهم اندیشه های دو متفکر بزرگ جهان اسلام و مسیحیت درباره هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن پرداخته شده است . سعی شده كه با معرفی پژوهش مذکور و ارائه برخی یافته های مهم آن ، نظام هستی بر اساس منابع تفکر دینی ، بعنوان بستری مناسب و کارآمد جهت حل اختلافات احتمالی مطرح شده و پژوهشگران حوزه و دانشگاه را به جستجوی عمیق در گنجینه گرانبهای فرهنگ اسلامی بویژه آثار متفکران مسلمان و ارائه نتایج ارزشمند این تلاش در قالبی نوین فراخواند .

در این راستا گردآوری، بررسی تطبیقی و تنظیم آراء اندیشمندان اخلاقی گامی آغازین ولی اساسی می­باشد .  این «پژوهش» چنین تلاشی را دربارۀ هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن از دیدگاه دو متفکر بزرگ جهان اسلام و مسیحیت یعنی ابوحامد غزالی و توماس آكویناس مد نظر قرار داده است که بنابرنظر برخی محققان این دو اندیشمند به اخلاق بارویکردی« عمدتا دینی» هر چند از دو منظر نسبتا متفاوت نگریسته اند .

1-2  بیان مسئله :

اگر همه مسائل مربوط به انسان و جهان پیرامون او را واقعیت های محسوس خارجی تشکیل  می­داد ، انسان براحتی می توانست از طریق علم به حل آنها بپردازد . اما تمام سئوالات انسان محدود به این واقعیت محسوس نیست بلکه مسائل و پدیده های دیگری نیز وجود دارند که او را به مشکل و پاسخ وا می دارند ، مثلاً چرا انسان به وجود آمده است ؟ چرا هستی باید باشد ؟ هستی چگونه پیدا شده است ؟ آیا هستی واقعی و هدف دارد ؟ جایگاه انسان در عالم هستی کجاست ؟ آیا آزاد است یا مجبور ؟ آیا انسان قادر است بداند و می تواند بداند ؟ پاسخ به این سئوالات در علم پیدا نمی شود اگر چه علم ما را در یافتن پاسخ ها کمک می کند اما در نهایت برای حل نهائی آنها ناچار از تفکر و اندیشیدن هستیم .

گریز[9] معتقد است شما در واقع اصالتاً فیلسوف هستید سئوالات اساسی و تفکرهای جدی که در طول دوران حیات خود داشته اید در واقع همان کاری است که فلسفه انجام می دهد چنان که تربیت در جریان زندگی انسان نقش مهم و اساسی دارد و هر کس به نحوی از آن برخوردار است و کم و بیش آگاهی هایی از آن دارد از این رو این مفهوم همیشه مورد توجه اکثر دانشمندان، فیلسوفان، روشنفکران و مصلحان اجتماعی حتی شعرا و نویسندگان بوده و هر گروه از آنها از روی تجربیات خود درباره ماهیت و نقش آن به بحث و گفتگو پرداخته اند (ابراهیم زاده ، 1369، ص24)  .

بر طبق نظر آموزگار (1379) فلسفه اندیشیدن به هستی است و انسان خود واجد هستی است و انسان است که به جهان می اندیشد . بنابراین فلسفه از انسان نشأت می گیرد و انسان خود موضوع فلسفه است. از نظر دیوئی انسان بعد عملی فلسفه است  ، لذا رجعت فلسفه و تربیت، هر دو به انسان است .

بررسی ریشه های تفکر اسلامی در زمینه های تربیتی چنان که رهبر انقلاب (8/9/1360) در دیدار با جمعی از دانشجویان می­فرمایند «اسلام عمیق از همه جا و از همه مکتب­ها راجع به امور انسانی و امور تربیتی مطلب دارد که در رأس مسائل اسلام است»(جوادی ،1382،ص26) . 

لذا تعلیم و تربیت با دنیای اندیشه و هم با فعالیت های عملی سر و کار دارد . عقاید خوب به کردار خوب رهنمون می شود و اعمال نیکو نیز اندیشه های خوب را به دنبال دارد ، لذا تربیت یک فعالیت کاملاًعقلانی ، منطقی و اساسی است . چاره جویی مبانی نظری رفتارهای تربیتی در کنار الگوهای عملی می تواند نظام تربیتی مقتضی را ارائه کند که افراد تربیت یافته این نظام خود جوش بهترین انسان ها و الگوها و الگوی نسل های بعدی قرار می گیرند (کانت[10] ، ترجمه شكوهی، 1372،ص18)  .

در خصوص ارتباط بین فلسفه و تربیت دیوئی[11] چنین می گوید : فلسفه و تربیت آنچنان رابطه نزدیكی با هم دارند که می توان فلسفه را نظریه کلی تربیت نامید (ابراهیم زاده، 1385، ص 58) .

در بیان اینكه که آیا بین فلسفه و تربیت ارتباطی وجود دارد یا نه نظریه های متفاوتی ارائه شده از جمله اینكه تربیت در تدوین نظریه ها، انتخاب موضوعات و حتی روش شناسی[12]  خود از  نظریه های فلسفی کمک می گیرد. بطور مثال برای روشن شدن مفاهیمی از قبیل هستی، ماهیت انسان، سرانجام سعادت و خوشبختی، باید از اندیشه های فلسفی کمک گیرد یا این که تربیت با بهره گرفتن از یافته های فلسفی دلایل متقن برای عمل تربیتی استنتاج کند (ابراهیم زاده، 1385، ص 58).

نقش تعلیم و تربیت در جهان امروز بر کسی پوشیده نیست . انسان به دلیل ویژگی         تربیت­پذیری از سایر مخلوقات متمایز شده و گوهر او تنها با تربیت به کمال می رسد . ارزش آدمی را  نیز می توان به میزان بر خورداری او از تعلیم و تربیت مشخص کرد . اگر بخواهیم برای تربیت نسل امروز طرح و برنامه ای مدون داشته باشیم ، باید از نظریات و توصیه های دانشمندان پیشین بهره ببریم .کمال مطلوب آدمی و اصول روش های جدید تربیت را می توان به عنوان الگوئی از خلال آراء قدمای عالی قدری چون غزالی و آکویناس باز یافت ، لذا به این دلیل موضوع تطبیقی انتخاب شده است كه از بررسی آثار بجا مانده از این دو صاحب نظر، در زمینه هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن، امکان بررسی تحلیلی عمیق تری فراهم  می آید که        می تواند به پیشبرد اهداف تعلیم و تربیت کمک شایانی نماید  و لذا جا دارد که همه اندیشمندان و هر کس به اندازه توان خود در این راستا تلاش نماید .

در واقع بررسی دیدگاه های دو متفکر مختلف و بررسی وجوه تشابه و تفاوت نظرات آنان از اهمیت ویژه­ای برخوردار است چون نتیجه تحقیق مبنائی برای ادامه تحقیقات و پژوهش ها گردد .

با بررسی های نقطه نظرات غزالی و آکویناس می توان ادعا کرد که این نقطه نظرات می تواند مبنائی برای نزدیک شدن  فلسفه اسلام و مسیحیت باشد . نگارنده معتقد است كه  نظرات فلسفی مشترک می تواند مورد استفاده فلاسفه مسلمان و مسیحی سراسر دنیا قرار گیرد .

فلسفه شامل حوزه های اصلی است که عبارتند از هستی شناسی ، انسان شناسی به عنوان زیر مجموعه هستی شناختی ، شناخت شناسی و ارزش شناسی است .

در این پژوهش محقق بر آن است که به بررسی تطبیقی هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن از دیدگاه امام محمد غزالی به عنوان یک فیلسوف رئالیستی و توماس آکویناس به عنوان طرفدار رئالیسم تعقلی دینی بپردازد . سپس محقق قصد دارد که  آراء آنان را در شاخه های هستی شناسی مورد بررسی قرار داده و سپس دلالت های ضمنی و استلزامات تربیتی مربوط را استخراج و در نهایت به وجوه تفاوت و تشابه هستی شناسی و دلالت های تربیتی آن از دیدگاه امام محمد غزالی و توماس آکویناس بپردازد .

 به هر حال، امید است پژوهشگران علاقمند به این خلاء پژوهشی در زمینه ارائه افکار متفکران اسلام ناب به جهان امروز توجه جدی نموده و با تلاش مضاعف سعی در جبران آن نمایند .

1-3  اهداف تحقیق :

الف-اهداف كلی تحقیق :

1- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص «هستی شناسی»  .

2- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی و توماس آکویناس در خصوص«دلالت های تربیتی هستی شناسی» .

ب- اهداف جزئی تحقیق :

1- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آكویناس در خصوص     «جهان شناسی» .

2- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص «خداشناسی»  .

3- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص     «انسان شناسی» .

4- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی و توماس آکویناس در خصوص    «تعریف تربیت» .

5- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص     «اهداف تربیت» .

6- تبیین وجوه تشابه و تفاوت دیدگاه های امام محمد غزالی وتوماس آکویناس در خصوص «معلم محوری و شاگرد محوری» .

1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق :

در فلسفه تعلیم و تربیت با مسائلی مواجه می شویم که ریشه در هستی شناسی ، خداشناسی ، و انسان شناسی و … دارد و برای جوابگویی به این سئوالات باید در زمینه های نامبرده اطلاعات کافی داشته باشیم و بدون درک و آگاهی درست از این مسائل نمی توانیم به فلسفه تعلیم و تربیت دست یابیم و نیازمند شناسایی نظام تربیتی مشترک بین دیدگاه های مختلف هستیم و این مهم از طریق بررسی تطبیقی دو دیدگاه حاصل می گردد و در واقع ریشه شناسایی یک نظام تربیتی جامع و کامل را در مطالعه آثار افکار شخصیت های تربیت یافته و صاحب نظری چون امام محمد غزاالی وتوماس آكویناس می توان جستجو کرد و از مقایسه فلسفه اسلام و غرب که هر یک  از این رو خطابه ها و آثار بسیاری با توجه به هستی شناسی ، خداشناسی و انسان شناسی ارائه کرده ­اند و با آگاهی بسیار در این زمینه ها و دید وسیع و از تطبیق فلسفه اسلام و غرب (مسیحیت) نکات ارزشمندی عاید  می شود . لذا توجه کردن به چنین شخصیت هایی و بررسی مستمر آثار آنها به خصوص در زمینه فلسفه تعلیم و تربیت و استلزامات تربیتی آن ، جهت آشنایی با افکار ، اندیشه ها و عقاید آنان ضروری به نظر می رسد .

 از آنجا که فلسفه و تربیت ره گشایی خردمندانه از تضاد و تناقض در نظر و عمل تربیت     می باشد ، لذا اندیشه انسان نیز در مسایل اصلی و بنیادین هستی متأثر از تربیت است و بنابراین ضرورت و نیاز به یک فلسفه تربیتی کامل از تدریجی ترین نیازهای بشر به حساب می آید (ابراهیم زاده ، 1369،ص34)  .

در یک تربیت جامع و کامل باید توجه داشت که انسان به دو گونه ای فطری و طبیعی و در جستجوی الگوها و سمبل های صحیح زندگی است و سرمشق طلبی و سمبل خواهی جزو ذات سرشت انسان است (کانت[13] ،ترجمه شكوهی ، 1372،ص21)  .

 اگر تربیت انسان ها یک ضرورت است و هدف هر نظام تعلیم و تربیت آماده سازی و ساختن انسان ها از ابتدای تولد و خدایی شدن است ، بایستی انسان را شناخت و جهان پیرامون او را بررسی کرد و مهم­تر از همه اینکه خالق این انسان را با دید وسیع تری شناخت . چرا که او از همه آگاهتر، بیناتر و شنوا تر است .

«نحن اقرب الیه من حبل الورید» بدرستی که ما از رگ گردن به شما نزدیک تریم (ق: 16)  .

کسی که خمیر مایه فطرت آدمی را به دست خود ایجاد کرده و در آن روح دمیده و عقل، عاطفه و وجدان را در ذاتش به ودیعه نهاده و همیشه با اوست «نحن خلقنا الانسان و نعلم ما توسوس به نفسه» ما انسان را خلق کردیم و از وسوسه های درونی او آگاهیم (ق: 16)  .

بدین لحاظ تربیت صحیح به گونه ای است که به نوعی اتصال به منبع وحی می باشد و تمامی ابعاد وجودی

ادبیات مقوله‌ای گسترده‌ است. كه یكی از جنبه‌های آن ادبیات تطبیقی است و در این بین به علّت تأثیر  وتأثر فراوان آثار ادبی فارسی و عربی از یكدیگر، شناخت تطبیقی آثار این دو زبان ضروری می‌باشد. از آنجا كه داستان‌ها و مقامه‌ها یكی از جذابترین و مهمترین بخش‌های زبان‌ عربی و فارسی است لذا بررسی تطبیقی داستان و عناصر داستانی ضروری و قابل توجّه می‌باشد.

1-3- بیان مساله:

داستان‌ها و افسانه‌های مختلف بیانگر فرهنگ و تمّدن و آرمانهای مردم هر جامعه می‌باشد. لذا توجّه به این بخش از ادبیات ملل مختلف ضروری است. در این میان گلستان سعدی با ساختار «مقامه» از شاخص‌ترین آثار ادب  فارسی است كه به زیبایی‌ بیانگر فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی است. یقیقناً در آثار عربی چنین گنجینه‌هایی با كمّیت و كیفیت متفاوت یافت می‌شود از جمله «مقامات حریری» كه به دلیل شباهت ساختاری با گلستان، چگونگی این ساختارها و عناصر داستانی و تاثیر و تاثر از یكدیگر می‌تواند در خور توجّه باشد.

1-4- هدف تحقیق:

مهمترین اهداف تحقیق به شرح زیر است:

شرح عناصر داستانی در گلستان سعدی

شرح عناصر داستانی در مقامات حریری

بررسی تاثیر و تاثر احتمالی هر یک از دیگری

1-5- ضرورت انجام تحقیق:

یكی از شاهكارهای ادبیّات فارسی گلستان سعدی علیه‌ الرحمه است كه موجب مباهات هر فارسی زبانی است كه سرشار از حكمت و زندگی می‌باشد. برای شناسناندن این اثر به دیگر ملل لازم است از حوزه زبان فارسی فراتر رفته و در این زمینه كارهای تطبیقی صورت گیرد تا این نوع كتب كه از آن تمام مردم است و به عبارتی جهانی هستند، بهتر شناخته شوند و ادبیات تطبیقی از این جنبه بسیار قابل توجّه است و امروزه در دانشگاه‌ها و مراكز علمی مورد توجّه فراوان و در این بین ادبیات فارسی و عربی با توجّه به پیشینه فرهنگی و مشتركات فراوانی كه با یكدیگر دارند اهمیت دو چندانی دارد.

از میان آثار ارزشمند این دو زبان گلستان سعدی و مقامات حریری با توجّه به این كه هر دو ساختار «مقامه» دارند از جنبه عناصر داستانی قابل بررسی بوده تا عناصر داستانی، چگونگی آنها و تاثیر و تاثر از یكدیگر بررسی شده و شناخت تطبیقی از این جنبه بر این دو اثر داشته باشیم.

1-6- استفاده كنندگان از نتایج تحقیق:

علاقه‌مندان، پژوهندگان و دانشجویان ادبیات تطبیقی، ادبیات فارسی و ادبیات عرب.

1-7- سوالها یا فرضیه‌های تحقیق:

آیا امكان دارد عناصر داستانی در گلستان سعدی و مقامات حریری به یكدیگر شباهت داشته باشند؟

عناصر داستانی در گلستان سعدی و مقامات حریری هر یک به چه شكل ارائه شده است؟

فرضیه

به نظر می‌رسد: 1- سعدی در گلستان از عناصر داستانی مقامات حریری تاثیر پذیرفته 2- شباهت زیادی در عناصر داستانی گلستان سعدی با مقامات حریری وجود دارد.

1-8- تعریف مفاهیم مطرح شده در سوالها و فرضیه‌ها:

در پژوهش حاضر جایگاهی ندارد.

1-9- كلید واژگان طرح تحقیق و معادل لاتین آن:

ادبیات تطبیقی (comporative litereature)، عناصر داستانی element story

سعدی (sa’di)، حریری (Hariri)، مقامه (maghameh).

1-10- پیشینه نظری و تجربی:

الف) مبانی نظری (نظریه‌های مربوطه) و چهارچوب نظری انجام پژوهش: در این تحقیق جایگاهی ندارد.

ب) چكیده تحقیقات انجام شده در ایران (حداقل 5 سطر از 5 چكیده) كه مستقیماً به عنوان تحقیق یا به یكی از متغیرهای مربوط است (ترجیحا 5 سال اخیر): در بررسی تطبیقی عناصر داستانی این دو اثر تحقیق مستقلی در ایران یافت نشد.

ج) چكیده تحقیقات انجام شده در خارج از ایران (حداقل 5 سطر از 5 چكیده) كه مستقیماً به عنوان تحقیق یا به یكی از متغیرها مربوط است (ترجیحاً 5 سال اخیر): در بررسی تطبیقی عناصر داستانی این دو اثر تحقیق مستقلی در خارج ایران یافت نشد.

1-11- روش اجرای تحقیق:

الف) نوع تحقیق براساس طرح تحقیق و اهداف تحقیق:

این تحقیق از نوع بینادی می‌باشد.

ب) این متغیرها از لحاظ نوع آنها در تعیین و چگونگی كنترل متغیرهای تحقیق:

در پژوهش حاضر موردی وجود ندارد.

ج) داده‌های مورد نیاز غالباً در زمینه ادبیات تطبیقی و عناصر داستانی است كه این داده‌ها با توجّه به سه بعد زیر جمع‌ آوری خواهد شد.

1- شناخت دقیق عناصر داستانی

2- استخراج این عناصر از مقامات حریری

3- بررسی تطبیقی

د) شیوه جمع‌ آوری داده‌ها:

اطلاعات به روش كتابخانه‌ای و سندكاوی و همچنین استفاد از مقالات و نشریات جمع‌ آوری خواهد شد و سپس به روش فیش‌برداری، مطالب مورد نیاز از درون این منابع به شكل استقراء تام استخراج و در نهایت با توجّه به چارچوب تحقیق به دسته‌بندی آنها پرداخته خواهد شد.

هـ) ابزار تحقیق:

برگه‌های یادداشت

و) تعریف جامعه آماری، برآورد حجم نمونه و روش‌های نمونه‌گیری، با توجّه به سوالها یا فرضیه‌های تحقیق: این مورد در این تحقیق جایگاهی ندارد.

 2-1- درآمد

گلستان سعدی علیه الرحمه میراث گران‌بهای این مرد بزرگ برای تمام ملل و مردم دنیاست و بحق که مایه مباهات ما فارسی زبانان است.  این کتاب ظریف  هشت باب بیشتر ندارد وعاری ازسخنان تکلّف آمیز  و مشحون نکات اخلاقی و تربیتی است وکتابی بین جد وهزل، بین قصّه‌نویسی و مقامه پردازی و چنان تلفیق معتدلی به‌وجودآورد است که در هیچ اثری دیگر همانند ندارد.

مقامات حریری نیز یکی از شاهکارهای ادب عربی می‌باشد. اسلوب حریری در کتابش سراپا فصاحت و هنرمندی و ایجاد هیجان در خواننده است و نوشته‌های او اسلوبی شده در دست آیندگان. حریری مشکلات عصر خود را مانند سعدی بیان کرده‌است امّانثر او پر است از تصنّع و تکلّف و سراپا کنایه و مثل و لغز است امّا مقامات او مورد توجّه همه اعراب بود و حتّی جزو کتب درسی به شمار می‌رفته.

زبان فارسی و عربی تأثیر و تأثرات فراوانی بر یکدیگر گذاشتند و ادبیّات تطبیقی شاخه‌ای از دانش است که این اشتراکات و تمایز ها را بررسی و تحلیل می کند.

مقامه ها از انواع فنّ قصص هستند ولی با آن‌ ها تفاوت بسیار دارند. و تفاوت در جنبه داستانی است که در مقامات ضعیف است و در پی آنست که غوامض لفظی و ترکیبات عبارات را حل کند و دریابد و هنر و صنعتی راکه در ترکیب عبارات به کار برده بشناسد. گلستان سعدی را ادامه رشته مقامه نویسی دانسته‌اند. سعدی علیه الرحمه مقامه ی خود را به شیوه سهل ممتنع نوشته و مشکل مقامه نویسی را برای زبان فارسی رفع کرده است. علاوه بر اینکه کدیه را اساس مقامه نویسی خود قرار نداده است.

سعدی با نهایت اقتدار، صنعت را مهار کرده و آن‌ ها را طوری از نظر پنهان داشته که خواننده آن‌ ها را نمی‌بیند و تصور دارد که با نثری مرسل روبه‌روست. صنایع در نظر اوّل به چشم نمی‌آید.

2-2- ویژگی بنیادین داستان‌های کهن و سنّتی

متون کهن فارسی، میراث یادگار و گنجینه ارزشمند روزگار گذشته است، به گونه‌ای که دریایی از حکمت، فرهنگ و دانش را در برابر بازماندگان قرار می‌دهد. نکته‌های نهفته در قلب حکایت‌ها تشنه جانی جستجوگر آن صراط مستقیم را، با نوشیدن جرعه‌ای از این جام فرو می‌نشاند و آنان را به نوشیدن جامی دیگر مشتاق می‌سازد. گذشت روزگار از ارزش این «لؤلؤ مکنون» نکاسته قدر و ارزش آن راافزوده است.

داستان‌پردازی ایرانی دارای پیشینه‌ای طولانی است؛ آن قدر طولانی و آن‌قدر ظریف که گویی داستان‌پردازی هنری ویژه ایرانیان است. ریشه‌های آن را می‌توان پیش از اسلام در میان قصّه گویان گمنام جستجو کرد. این روایات شفاهی کهن در دوره پرشکوه اسلامی، اندک اندک مکتوب شدند. از دوره ساسانیان نیز داستان‌های منثوری به جای مانده است و پس از اسلام نمونه‌های منثور کم نیست، به نظم و نثر درآوردن داستان‌های شفاهی، بیش از  هر چیز بیانگر هنر قصّه پردازی و داستان‌نویسی در میان مردم ایران است؛ سنّتی که همگام با طول عمر بشر هزاران سال از تولد آن می‌گذرد.

قدمای ما حتّی تاریخ خود را آمیخته ای از افسانه و واقعیت نوشتند. هنگامی که در تحلیل علل واقعی پدیده‌ای به جایی نمی‌رسیدند،  افسانه و جادو را با حقیقت می آمیختند و گویی راه چاره‌ای برای پرداختن داستان‌ پیدا می کردند و این داستان پردازی ها ویژگی هایی داشت:«کمتر داستان سنّتی هست که در آن، خصوصیات برونی و درونی اشخاص و رویدادهای زندگی آنان بدون توجّه به اصل گزینش و کمال گرایی و با دقّت تمام در جزئیات و دقایق،( مگر در راستای مبارزات و برجسته سازی های مرسوم) توصیف شده باشد. به عبارت دیگر، ویژگی‌های جسمی و روحی اشخاص داستان‌ها بر حول محور او صاف ثابت و مثالی و آرمانی، اعم از نیک و بد، می‌گردد. پس به همان میزان که اندیشه واقع‌گرایی غربی بر خاصّه ها و افتراقات جسمی، روحی و محیطی تأکید داشته، تمثّلی شرقی به خلق سنخ ‌های  مشابه و حذف بسیاری از تفاوت‌ها گرایش یافته  و در برابر، دقّت فراوان در جهت ترسیم چهره‌های آرمانی به ویژه در مورد قهرمانان برتر مصروف داشته» (حمید یان، 1372: 13 ).

«مبالغه در ترسیم چهره‌ها، حرکات، نیروها، قابلیت‌ها و رویدادها که سنّت رایج داستان‌پردازی قدیم ما بود از همین خاستگاه است و خواه مبالغه ذاتی حماسی و خواه مبالغه عرضیِ غنایی ، بدین‌سان در این داستان‌ها معمولاً افرادیک سنخ با یکدیگر تقریباً همسانند و سنخ بندی هم در دو قطب یکی خیر و زیبایی و دیگر شر و زشتی، قرار دارد و در مورد قهرمانان اصلی داستان علی الرّسم حد وسط در میان نیست. در مورد بعد زمان و مکان وضع به همین منوال است. معمولاً در داستان‌های سنّتی کمتر چیزی به نام رعایت مقتضیات و ضرورت‌های زمان و مکان در کار است. و هر آنچه مربوط به سیر چیزی در زمان است آن سان که باید مورد توجّه نبوده است، بدین سان که چندان معلوم نیست که فضای داستان، اشخاص و نحوه زیست و فکر و فرهنگ آنان متعلّق به چه زمانی است واین یا آن  زمان نسبت به یکدیگر چه ویژگی و تفاوت مشخصی دارد. در داستان‌های ما بسیاری از مکان‌ها اساساً افسانه‌ای است، برخی هم اگرچه با نام خود در عرصه ی جهان وجود دارند یا روزگاری وجود داشته و سپس مشمول تغییرات حدود و ثغور شده‌اند، امّا باز تفاوت

معرض توجّه مخاطبان قرار خواهد داد.

شخصیّتهای بزرگی چون شهیدان دانشمند، دکتر باهنر، بهشتی، مطهّری، مفتّح، چمران و شهیدآوینی که با مبارزات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی خود، نقشهای کلیدی پیروزی انقلاب و جنگ را بر عهده داشتند. آنان که از محضر بزرگانی چون امام راحل، علّامۀ طباطبایی، آیت الله حائری شیرازی وآیت الله بروجردی درس معرفت آموخته بودند، حرکت های انقلابی و اوضاع فرهنگی کشور را به سرمنزل مقصود رساندند؛ و در این راه پر افتخار لباس شهادت پوشیدند.

 موضوعی که در این پژوهش به آن پرداخته شده است، بررسی زندگی؛ آثار علمی، ادبی، دینی و تأثیر بی بدیل آنها در پیروزی انقلاب ،و همچنین؛ نقششان در روشنگری اذهان و پایه ریزی بنیانهای اعتقادی و فرهنگی جامعه ،پس از دوران سیاه طاغوتی است. اهمیّت این کار، طبق فرمایش مقام معظّم رهبری که در جمع دانشگاهیان فرمودند « نخبگان انقلاب و جنگ باید بیش از پیش به جوانان معرّفی شوند » روشن است. چرا که این افراد، ایدئولوژی انقلاب را طرّاحی و پایه های فکری و فرهنگی آن را پایه گذاری کردند. شیوۀ کار در این پژوهش به روش کتابخانه ای بوده است. تقریباً تمامی کتبی که دربارۀ زندگی این شهیدان نوشته شده بود؛ مورد مطالعه قرار گرفت و فیش برداری شد، سپس برش های مهمّی از زندگی آنها که شامل  فعّالیّتهای فرهنگی، زندگی نامه، شهادت نامه و آثار قلمی بود، معرّفی گردید.

کلید واژگان: شهیدان اهل قلم، انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، فرهنگ اسلامی، انقلاب فرهنگی.

فهرست مطالب:

فصل اوّل- کلیّات طرح تحقیق

1-1- مقدّمه……………………………………………………………………………………………. 2

1-2- بیان مسأله……………………………………………………………………………………….. 3

1-3- اهداف تحقیق………………………………………………………………………………….. 3

1-4- ضرورت انجام تحقیق………………………………………………………………………… 4

1-5- پرسشها ی تحقیق………………………………………………………………………………. 4

2-5- تعریف مفاهیم مطرح شده در پرسشها یا فرضیه های تحقیق………………………….. 4

1-6- کلید واژگان طرح تحقیق و معادل لاتین آن……………………………………………… 5

1-7- پیشینۀ تحقیق…………………………………………………………………………………… 5

1-8- روش اجرای تحقیق…………………………………………………………………………… 5

فصل دوم- شهید دکتر محمّدجواد باهنر

2-1-مقدّمه……………………………………………………………………………………………… 9

2-2- زندگی نامۀ شهید باهنر از زبان خودشان………………………………………………… 10

2-3- زندگی شهید باهنر به روایت داستانی…………………………………………………….. 21

2-4- نگاهی به شخصیّت سیاسی، علمی و فرهنگی شهید باهنر……………………………. 25

2-4-1- کار گروهی و مشارکتهای دیگران……………………………………………………. 27

2-4-2-   فعّالیّتهای فرهنگی مدرسۀ رفاه ……………………………………………………….. 28

2-4-3- دیدگاه شهید باهنر در ارتباط با اسلامی کردن مدارس و دانشگاه ها……………. 29

2-4-3-1- انقلاب فرهنگی از دیدگاه شهید باهنر……………………………………………. 30

2-4-3-2- آموزش و پرورش، اساسی ترین نهاد در نظام جمهوری اسلامی…………….. 31

2-4-3-3- معیارهای ارزشی در انقلاب فرهنگی از دیدگاه شهید باهنر………………….. 32

2-4-4- تحوّل در آموزش و پرورش بزرگترین کار فرهنگی………………………………. 34

2-5- آثار شهید باهنر………………………………………………………………………………. 38

2-5-1- قسمتی از کتاب گسترش نهضت حسینی…………………………………………….. 39

2-6- دیدگاه امام و رهبری دربارۀ شهید باهنر ………………………………………………… 42

2-6-1- گزیده ای از سخنان امام امّت به مناسبت شهادت دو یار وفادار اسلام…………………42

2-6-2-دیدگاه حضرت آیت الله خامنه ای راجع به شهید باهنر…………………………….. 42

2-7-نتایج فصل دوم………………………………………………………………………………… 44

فصل سوم- شهید دکتر محمّد حسینی بهشتی

3-1-مقدّمه……………………………………………………………………………………………. 46

3-2- سالشمار زندگی شهید بهشتی……………………………………………………………… 47

3-3- زندگی نامۀ شهید بهشتی به روایت خود شهید…………………………………………. 53

3-4- برنامه ریزی برای سازماندهی حوزه……………………………………………………… 57

3-5- زندگی نامۀ شهید بهشتی به روایت داستان ………………………………………………. 59

3-6- گوشه ای از  فعّالیّتهای علمی فرهنگی شهید دکتر بهشتی……………………………. 65

3-6-1-   فعّالیّتهای علمی- فرهنگی در داخل ایران………………………………………….. 65

3-6-2- تأسیس دبیرستان «دین و دانش»……………………………………………………….. 66

3-6-3- مدرسۀ علمیّۀ حقّانی (منتظریّه)…………………………………………………………. 69

3-6-4- تدریس در دبیرستان حکیم نظامی……………………………………………………. 71

3-7- تدوین کتب درسی دبیرستانها…………………………………………………………….. 71

3-7-1- بررسی کتب کودکان…………………………………………………………………… 74

3-7-2- رسیدگی به امور کتابخانه ها…………………………………………………………… 75

3-7-3- جلسات «گفتار ماه»……………………………………………………………………… 75

3-7-4- مرکز علمی خواهران مسلمان………………………………………………………….. 76

3-7-5-کانون توحید………………………………………………………………………………. 76

3-7-6-  فعّالیّتهای علمی و فرهنگی شهید بهشتی در خارج از کشور (آلمان)…………… 77

3-8- نتایج فصل سوم ……………………………………………………………………………… 83

فصل چهارم- شهید مرتضی مطهّری

4-1- نگاهی به زندگی شهید مرتضی مطهّری…………………………………………………. 85

4-1-1- آغاز تحصیلات………………………………………………………………………….. 85

4-1-2- شروع مبارزات در مشهد………………………………………………………………… 87

4-1-3- مهاجرت به قم ……………………………………………………………………………. 88

4-1-4- آشنایی با نهج البلاغه…………………………………………………………………….. 91

4-1-5- تحصیل در محضر اساتید بزرگ………………………………………………………. 93

4-1-6- استاد دیگر ………………………………………………………………………………… 96

4-2- تدریسهای استاد مطهّری…………………………………………………………………….. 98

4-3-مبارزۀ اساسی …………………………………………………………………………………. 99

4-4- مهاجرت به تهران ………………………………………………………………………….. 100

4-4-1- ازدواج و عزیمت به تهران…………………………………………………………….. 100

4-4-2- تدریس در دانشگاه …………………………………………………………………….. 102

4-4-3-فعّالیّت در مکتب تشیّع…………………………………………………………………… 103

4-5- نخستین آثار استاد مطهّری………………………………………………………………… 105

4-6- همکاری با هیأتهای مؤتلفۀ اسلامی……………………………………………………… 109

4-7- بازداشت در پی افشاگری علیه انقلاب سفید شاه……………………………………… 111

4-8- شکل گیری جامعۀ روحانیّت مبارز………………………………………………………. 112

4-9- مسؤلیّت شورای انقلاب……………………………………………………………………. 115

4-10- آثار استاد مطهّری………………………………………………………………………… 116

4-11- نتایج فصل چهارم………………………………………………………………………… 131

 

فصل پنجم- شهید دکتر محمّد مفتّح

5-1- سالشمار زندگی شهید مفتّح……………………………………………………………… 133

5-2- مختصری از زندگی شهید مفتّح………………………………………………………….. 135

5-2-1- روایتی داستان گونه از زندگی شهید مفتّح…………………………………………. 136

5-3- خصوصیات اخلاقی شهید مفتّح در خانه و اجتماع…………………………………… 143

5-3-1- تهجّد و عبادت…………………………………………………………………………. 146

5-3-2- شیفتۀ اهل بیت(ع)………………………………………………………………………. 148

5-3-3- غیرت دینی……………………………………………………………………………… 149

5-3-4- برداشت کم، بازده زیاد ………………………………………………………………  151

5-3-5- همه جانبه نگری، نوجویی و جوان گرایی…………………………………………. 153

5-3-6- فرازهای فروتنی ………………………………………………………………………… 155

5-3-7- کمک به محرومین…………………………………………………………………….. 156

5-4- تحصیلات علمی شهید مفتّح…………………………………………………………….. 158

5-4-1- تحصیلات حوزوی…………………………………………………………………….. 158

5-4-2- تحصیلات دانشگاهی………………………………………………………………….. 161

5-4-3-تدریس در دانشکدۀ الهیّات …………………………………………………………… 163

5-5- آثار و تألیفات شهید مفتّح……………………………………………………………….. 165

5-5-1- ترجمه و تألیف …………………………………………………………………………. 165

5-5-2- مقدّمه بر کتابها…………………………………………………………………………. 168

5-5-3- مقالات…………………………………………………………………………………… 170

5-5-4- سخنرانیهای چاپ شده……………………………………………………………….. 171

5-6-  فعّالیّتهای فرهنگی دکتر مفتّح…………………………………………………………… 172

5-6-1- وحدت حوزه و دانشگاه………………………………………………………………. 173

5-7- شهادت شهید مفتّح………………………………………………………………………… 175

5-8- ارتباط امام با شهید مفتّح و پیام امام به مناسبت شهادت ایشان……………………… 175

5-9- نتایج فصل پنجم……………………………………………………………………………. 181

فصل ششم- شهید سیّد مرتضی آوینی

6-1- مقدّمه………………………………………………………………………………………… 183

6-2- مختصری از زندگی شهید آوینی از زبان خود شهید ………………………………… 184

6-3- شهید آوینی از نگاه دیگران (همسر شهید و دوستان)………………………………… 188

6-4- فرازهایی از کتاب با من سخن بگو دو کوهه………………………………………….. 193

6-5- مقالۀ هنر از شهید آوینی………………………………………………………………….. 196

6-6- فرازهایی از اندیشۀ شهید آوینی…………………………………………………………. 199

6-7- مقالۀ رمان و انقلاب اسلامی از آوینی…………………………………………………… 203

6-8- نتایج فصل ششم……………………………………………………………………………. 206

فصل هفتم- شهید دکتر مصطفی چمران

7-1- مقدّمه…………………………………………………………………………………………. 208

7-2- مختصری از زندگی و فعالیّتهای شهید چمران…………………………………………. 210

7-2-1-ورود به ایران……………………………………………………………………………… 212

7-2-2- شهادت……………………………………………………………………………………. 213

7-3- از یادداشت های شهید چمران در آمریکا……………………………………………… 214

7-4-از یادداشت های شهید چمران در لبنان…………………………………………………. 216

7-5-از یادداشت های شهید چمران در ایران…………………………………………………. 218

7-6- نگاهی به مناجاتهای عرفانی شهید چمران……………………………………………… 218

7-6-1- توکّل و راز……………………………………………………………………………… 219

7-6-2- شهادت……………………………………………………………………………………. 222

7-7- شهید چمران از چشم یاران( حسین اعرابی)…………………………………………… 231

7-8- چمران از نگاه همسرش غادّه چمران…………………………………………………… 253

7-9-نتایج فصل هفتم……………………………………………………………………………… 256

 فصل هشتم- نتیجه گیری

8-1- نتیجه گیری………………………………………………………………………………….. 258

فهرست منابع………………………………………………………………………………………… 261

 1-1- مقدّمه

نهضت رادمردی چون حضرت امام خمینی، که از سال 1340 آغاز شد؛ زمینۀ بروز و ظهور استعدادهای بی نظیر کشور را فراهم ساخت. مردانی بزرگ،که اگر چه تعدادشان اندک بود؛ امّا برای تأثیرشان نمی توان مقیاس و اندازه ای در نظر گرفت.

در نگاهی کوتاه به سیر گذشتۀ هر ملّتی، به افرادی برمی خوریم که خصوصیّات منحصر به فردشان، آنان را از دیگران متمایز کرده است. این خصوصیّات به تناسب هر فردی تفاوت می کند؛ تا آنجا که فردی به خاطر شجاعتش، دیگری به خاطر تقوایش، سومی به خاطر علمش و به همین صورت افرادی به خاطر خصوصیّات منحصر به فردشان، با دیگران تفاوت می یابند.

در این میان، محدودند شخصیّتهایی که همۀ این صفات را در خود جمع داشته باشند. هم عالم باشند و هم دیندار، هم مدیر باشند هم مدبّر، هم گذشته را بشناسند و هم در ساختن حال و آینده دستی داشته باشند، هم بر علوم قدیم تسلّط داشته باشند و هم علم روز را به خوبی بشناسند، هم اهل نظر باشند هم اهل تشکیلات، هم خانواده دار باشند،هم مردم دار. هم خدمت گزاری ساده برای فرزندان خود باشند، هم عاشق خدمت به جامعه و خلاصه؛ در عقاید صحیح خود، هم راست قامت باشند و هم از تجربه های دنیای غرب بهره برداری کنند. و شاگردان بزرگ امام (ره) چنین بودند. مردانی که شوکت قدم و شکوه قلمشان و برکت سخنانشان، جامعه را از خوابی عمیق بیدار کرد و رود خروشانی ساخت که به دریای حق و دینداری می پیوست.

برای شناخت انقلاب و حفظ دستاوردهای آن، باید ناگفته های زندگی و مبارزات بزرگ مردان آن را چند باره تکرار کرد، تا اگر گوشی آن را نشنیده است؛ بشنود و اگر چشمی آنها را ندیده است ببیند. باید گفت پیروزی انقلاب اسلامی، بیش از هر چیز، مرهون رشادتها و شهادت رهبرانی بود که پیش از ساختن جامعه به خودسازی پرداخته، و درون خود را مزیّن به اخلاق و معنویّت کرده بودند.

بر پیشانی کارنامۀ زرّین انقلاب و هشت سال دفاع جوانمردانه، نام شخصیّت های بزرگی چون شهید باهنر، شهید بهشتی، شهید مطهّری، شهید آوینی، شهید مفتّح و شهید چمران می درخشد این پژوهش بر آن است ،تا با بهره گیری از آثار علمی، ادبی و سخنرانیهای ارزشمند این بزرگان، نقش آنها را در پیروزی انقلاب اسلامی به نمایش بگذارد و آثار قلمی شان را به جوانان معرفی کند. وبا بررسی زندگی علمی و مبارزاتی آنها، مخاطبان را با شیوه های ساده زیستی و تفکّر اسلامی، اخلاق حسنه و زحمات خستگی ناپذیر آنها در راه به کمال رساندن انقلاب آشنا کند.

1-2- بیان مسأله

یکی از عظیم ترین تحوّلات قرن بیستم، به یقین انقلاب اسلامی ایران است؛ که در کشاکش رقابت میان دو ایدئولوژی مادّی گرایانۀ آن زمان، یعنی لیبرالیسم و کمونیسم و با نفی هر دو مکتب؛طرحی نو را برای بشریّت عرضه داشت. انقلاب اسلامی ایران نشان داد که سعادت و خوشبختی انسان ها،پیش از آنکه وابسته به سیستم اقتصادی یا سیاسی باشد؛ به جهان بینی آنها باز می گردد، جهان بینی اسلامی که توسّط دانشمندان اهل قلم و عالمان دینی صدایش به گوش جهانیان رسید.

بررسی زندگی و احوال و آثار این بزرگان ،که همگی به مقام شهادت رسیدند (یا در دوران انقلاب و یا در جنگ تحمیلی) با نگرشی همه جانبه، اسلامی بودن انقلاب و استحکام آن بر پایه های دین و دانش را اثبات خواهد کرد.

1-3- اهداف تحقیق

– نگاهی به زندگی و مبارزات علمی و فرهنگی شهیدان اهل قلم.

– بیان اندیشه های دینی و تفکّرات اسلامی در مبارزات سیاسی این شهیدان.

– معرّفی این شهیدان به عنوان مصلح اجتماعی.

– بهره گیری جوانان از زندگی شهیدان اهل علم و قلم در زندگی فردی و اجتماعی.

1-4- ضرورت انجام تحقیق

مطالعۀ تاریخ انقلاب و جنگ، نشان می دهد که بار فرهنگی و علمی این جریان مکتبی؛بر دوش مردان بزرگی همچون شهیدان نام برده بوده است. کسانی که قلم و سخن و علم و عمل، سلاح آنها بوده است ،و در سایۀ آن به شهادت رسیده اند. بنابراین ،پرداختن به زندگی این بزرگان ؛برای شناخت ایدئولوژی انقلاب و اهداف آن و معرفی آن به نسل جدید ضرورتی اجتناب ناپذیر دارد.

1-5- پرسشها ی تحقیق

الف) شخصیّتهایی مثل شهید باهنر، بهشتی و… چه تأثیری بر پیروزی انقلاب اسلامی داشتند؟

ب) آثار علمی و ادبی ایشان کدام است؟

ج) ویژگیهای شخصیّتی، فرهنگی، علمی و مبارزاتی آنها چیست؟

د) از کدام زاویه به زندگی و فعّالیّتهای علمی و مبارزاتی آنها پرداخته شده است؟

ذ) نقش آنان در تربیت اسلامی جامعه به خصوص جوانان چگونه بوده است؟

2-5- تعریف مفاهیم مطرح شده در پرسشها یا فرضیّه های تحقیق

 شهیدان اهل قلم:

منظور از شهدای اهل قلم در این پژوهش، شهدای اهل علم و دانش و چهره های شاخص فرهنگی انقلاب و جنگ است که با آثار علمی مکتوب و منقول (سخنرانی ها ی خود) در پیش برد اهداف انقلاب اثر گذار بوده اند.

1-6- کلید واژگان طرح تحقیق و معادل لاتین آن

الف) شهدای اهل قلم Martyred writers            

ب)  انقلاب اسلامیIslamic rerolution               

ج)  دفاع مقدّس Holly defence                        

1-7- پیشینۀ تحقیق

در زمینۀ زندگی و آراء و افکار شهدای اهل علم و قلم، تحقیقات فراوانی توسط مرکز اسناد انقلاب و کنگره بزرگداشت این شهدا صورت پذیرفته ،که به صورت کتابهای مستقل به چاپ رسیده اند از جمله:

مجموعۀ کتابهای مرکز اسناد انقلاب (زندگی و مبارزات شهید دکتر بهشتی، زندگی به سبک باهنر، زندگی و مبارزات شهید مطهّری و…) که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته اند. نکته اساسی در این پژوهش این است که بر این شهیدان که دارای آثار فراوان علمی، ادبی هستند؛ نام شهدای اهل قلم اطلاق شده است؛ و به فرازهای خاص زندگی فرهنگی و مبارزاتی آنها با نگاهی نو پرداخته شده است.

1-8- روش اجرای تحقیق

الف) نوع تحقیق براساس طرح تحقیق و اهداف آن

این نوع تحقیق از نوع پژوهش های بنیادی است که به صورت تحقیق کتابخانه ای و سندکاوی انجام شده است.  در هر فصل ابتدا به زندگی نامه شهید پرداخته شده و سپس فعالیّتهای اجتماعی و سلوک و آثار، مورد بحث قرار گرفته، و به تأثیر آنها در روند شکل گیری انقلاب اشاره شده است .

ب) شیوه های جمع آوری داده ها

اطّلاعات مورد نظر،از طریق مطالعه در کتابهای مربوط به زندگی و مبارزات این شهیدان به روش کتابخانه ای و سند کاوی و همچنین استفاده از سخنرانی ها،به صورت پیاده شده، فیش برداری و جمع آوری شده؛ در نهایت با توجه به چهارچوب تحقیق، مطالب مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

پ) ابزارهای تحقیق

1- کتابها و کتابخانه ها

2- نوارهای سخنرانی (به صورت پیاده شده)

ت) تعریف جامعۀ آماری، برآورد حجم نمونه و روش های نمونه گیری با توجه به سؤالها یا فرضیه های تحقیق

 انسان ،موجودی اجتماعی است و ناگزیر باید با سایر افراد جامعه در ارتباط باشد. بی شک تعامل و ارتباط فرد با اجتماع در زندگی انسان، نقش محوری و سازنده  دارد. متون بسیار غنی فرهنگ و معارف اسلامی و  آثار ادبی پر است از اشاراتی در این مورد که اگر بخواهیم به آنها بپردازیم به فرصت و زمان زیادی نیاز خواهیم داشت. حدیث معروف «لَا رُهبانِیهَ فِی الِاسلَام» رهبانیت و گوشه گیری در اسلام وجود ندارد اشاره به بعد اجتماعی انسان است. اسلام، دینی است که همة برنامه هایش هماهنگ با رشد اجتماعی است و پیوند اجتماعی داشتن و روحیة گروهی بارها مورد تأکید قرار گرفته است. در ادبیّات نیز به مواردی بر می خوریم که در آن به نفوذ و تعلّق اجتماعی و ایجاد ارتباط با دیگران توجّه شده است.

 حضرت علی (ع) که بار سنگین به سعادت رساندن یک جامعه به عهدة اوست به ارتباط اجتماعی و نحوة ارتباط انسان با خود، اطرافیان و خداوند بسیار توجّه کرده است و سخنان گرانبهای او را در این زمینه در نهج البلاغه در قالب خطبه ها، نامه ها و حکمت ها می بینیم.   سعدی شیرازی درآثار ارزشمند خود با الهام از آیات قرآن کریم، نهج البلاغه و سایر روایات اسلامی که (از سراسر آثار او مشهود است) با زبان شیرین شعر و نثر و حکایات جذّاب و  دلپذیر، به ابعاد مختلف ارتباط فرد و اجتماع پرداخته است. بی شک مطالعۀ دقیق و همه جانبة نهج البلاغه و آثار شیخ اجل در آشنایی ما با نحوة ارتباط با دیگران سهم به سزایی داشته است.

 در این تحقیق سعی شده است که به موضوع بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه پرداخته شود.

 کلید واژگان: ارتباط اجتماعی، بوستان و گلستان، نهج البلاغه، امام علی علیه السّلام، سعدی شیرازی، ادبیّات تطبیقی.

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                             شماره صفحه

 فصل اوّل: اطلاعات مر بوط به طرح تحقیق…………………………………………. ..1

1-1- بیان موضوع………………………………………………………………………………………..2

1-2- مقدّمه………………………………………………………………………………………………2

1-3- بیان مسأله……………………………………………………………………………………… 3

1-4- هدفهای تحقیق………………………………………………………………………………. 3

1- 5- ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………………… 4

1-6- استفاده کنندگان از نتایج تحقیق………………………………………………………….. 4

1-7-سؤال ها وفرضیه های تحقیق……………………………………………………………….. 4

1- 8- واژه های کلیدی طرح تحقیق…………………………………………………………………………5

1-9- تعریف مفاهیم مطر ح شده درسؤالها یا فرضیه های تحقیق………………………….. 5

1-10- پیشینۀ نظری  و تجربی …………………………………………………………………… 6

1- 11- روش اجرای تحقیق………………………………………………………………………. 6

فصل دوم : کلَیات……………………………………………………………………………….. 8

2-1- تعریف جامعه………………………………………………………………………………… 9

2-2-علوم اجتماعی وکاربردهای آن……………………………………………………………………….10

-2-3-ارتباط اجتماعی……………………………………………………………………………. 11

2-4- مختصری در مورد روابط اجتماعی واجتماعی بودن انسان………………………….. 12

2- 5- اجتماعی شدن چیست؟………………………………………………………………………………….13

2-6- ویژگی های انسان اجتماعی…………………………………………………………………………….14

2-7- تنهایی، هراس دائم انسانها………………………………………………………………… 14

2-8-آسیب های فقدان ارتباط اجتماعی ……………………………………………. 16

2- 8-1-فقدان زبان………………………………………………………………………………… 16

2-8-2- عدم امکان انتقال دانسته ها ……………………………………………………………. 16

2-9-  انواع ارتباط اجتماعی………………………………………………………………. 17

2-9-1- ارتباط مستقیم……………………………………………………………………………. 17

2-9-2- ارتباط جهانی……………………………………………………………………………. 17

2-9-3- ارتباط احساس بر انگیز………………………………………………………………… 18

2-9-4- ارتباط حرکتی…………………………………………………………………………… 18

2-10- عناصر ارتباطات اجتماعی………………………………………………………………. 19

2-11- اهداف ارتباط اجتماعی………………………………………………………………….. 19

2-12- اصول اساسی در حفظ ارتباط اجتماعی…………………………………….. 20

2-12-1-اصل تقابل……………………………………………………………………………….. 20

2-12-2- اصل اندیشة ترکیبی…………………………………………………………………… 20

2-12-3- اصل آگاهی……………………………………………………………………………. 21

2-12-4- اصل بقا…………………………………………………………………………………. 21

2-12-5- اصل توازن……………………………………………………………………………… 22

2-12-6- اصل همتایی……………………………………………………………………………. 22

2-12-7- اصل تمییز حریم………………………………………………………………………. 23

2-13- تحکیم روابط اجتماعی………………………………………………………………….. 23

2-14- نهادهای اجتماعی وخصوصیات آنها……………………………………………………………..23

2– 15– محتوای ارتبا طات انسانی ……………………………………………………….. 25

2- 15-1- چاشنی محبّت…………………………………………………………………………. 25

2- 15-2- اکسیر عشق……………………………………………………………………………. 25

2- 15-3- عقل…………………………………………………………………………………….. 26

2- 15-4- عدالت………………………………………………………………………………….. 27

2- 15-5- احسان………………………………………………………………………………….. 27

2-16- اجتماع اسلامی…………………………………………………………………………………………….27

2-17- اسلام و زندگی اجتماعی………………………………………………………………………………29

2-18- اسلام و دوستی…………………………………………………………………………………………….30

2-19-روابط اجتماعی از دیدگاه اسلام، قرآن وحدیث……………………………………………..30

2-20- حفظ شخصیت انسانها………………………………………………………………………………….36

2-21- اثرپذیری نفس…………………………………………………………………………………………….39

2-22-خلاصة فصل دوم…………………………………………………………………………………………..41

فصل سوم: سیری در نهج البلاغه

3-1- ضرورت زندگی اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع)……………………………………. 43

3-2- یک انسان کامل با همة زیبایی هایش…………………………………………………… 43

3-3- روزگار امام علی (ع)………………………………………………………………………………………44

3-4- نهج البلاغه…………………………………………………………………………………… 44

3-5- کارآمدی مطالب نهج البلاغه در همة اعصار وقرون………………………………….. 45

3-6- ارزشهای اجتماعی نهج البلاغه…………………………………………………………… 46

3-7- راه های اجرای نظم وقانون از دیدگاه امام علی(ع) …………………………………… 46

3-7-1- حکومت و برقراری دولت در جوامع بشری………………………………………… 47

3-7-2- آداب ورسوم ارزشمند اجتماعی……………………………………………………… 47

3-7-3- حکومت ومقرّرات کامل الهی………………………………………………………… 47

3-7-4- دخالت ونظارت مردم………………………………………………………………….. 48

3-8- راه های اصلاح و سلامت جامعه از دیدگاه نهج البلاغه………………….. 48

3-8-1-تقویت روحیّة مسئولیت پذیری………………………………………………………… 49

3-8-2- لیاقت وشایستگی در نظام سیاسی …………………………………………………… 50

3-9- وظایف و ویژگی های رهبران……………………………………………………. 50

3-9-1- پاسخ حضوری به سؤالات وخواسته های مردم……………………………………. 51

3-9-2- حلّ مشکلات مردم……………………………………………………………………… 51

3-9-3- تأسیس مرکز پیگیری مشکلات………………………………………………………. 51

3-10- دیگر مسائل اجتماعی ارزشمند  در نهج البلاغه…………………………… 52

3-10-1-زندگی مادّی رهبران ………………………………………………………………….. 52

3-10-2- حق پذیری، انتقادپذیری ومخالفت با تملّق وستایش……………………………. 53

3-10-3- آزادی اجتماعی……………………………………………………………………….. 53

3-10-4- فقر ونقش آن در انحطاط جامعه……………………………………………………. 54

3-11-خلاصة فصل سوم…………………………………………………………………………54

فصل چهارم:سعدی واندیشه هایش

4-1- زندگی سعدی………………………………………………………………………………. 57

4-2- هنر سعدی……………………………………………………………………………………. 57

4-3- آثار سعدی…………………………………………………………………………………… 58

4-4- گلستان……………………………………………………………………………………….. 58

4-5- بوستان………………………………………………………………………………………… 59

4-6- قصاید سعدی………………………………………………………………………………… 60

4-7- سبک ادبی آثار سعدی ونحوة بیان مفاهیم…………………………………………….. 60

4-8- علت  شهرت ومعروفیت سعدی………………………………………………………….. 61

4-9- مقایسة دوکتاب بوستان وگلستان از دیدگاه یکی از سعدی پژوهان……………….. 62

4-10- ایران در عصر مغول……………………………………………………………………62

4-11- اوضاع اجتماعی عهد سعدی…………………………………………………………..63

4-12- اوضاع شیراز در روزگار سعدی………………………………………………………… 63

4-13- ادبیّات تعلیمی وسعدی…………………………………………………………………… 64

4-14- نوسان درآراء سعدی…………………………………………………………………….. 66

4-15-مهم ترین طبقات اجتماعی در آثار سعدی …………………………………. 67

4-15-1- فرمان روایان و خداوندان جاه……………………………………………………….. 68

4-15-1-1- وظایف پادشاهان از دیدگاه سعدی…………………………………………….. 69

4- 15 -2- توانگران ومنعمان……………………………………………………………………. 71

4-15-3-زیردستان ودرویشان…………………………………………………………………… 72

4-16- دیگر ارزشهای اجتماعی آثار سعدی………………………………………….. 73

4- 16-1- عدالت………………………………………………………………………………….. 73

4- 16-2- حاکمیت قانون و ضوابط بر أمور………………………………………………….. 74

4- 16-3- گماردن افراد صالح  در رأس امور………………………………………………… 74

4- 16-4 – آداب سخن گفتن…………………………………………………………………… 75

4- 16-5- تواضع و فروتنی در ارتباط با دیگران…………………………………………….. 75

4-16-5– 1-شاخص های مؤثّر در تساهل وتسامح………………………………….. 76

4-16 – 5- 1-1- انتقاد پذیری………………………………………………………………….. 76

4-16 – 5-1-2- تملّق  و خطر خودفریبی و خود بزرگ بینی…………………………….. 76

4- 16-6- جمع گرایی……………………………………………………………………………. 77

4-16-7- خدمت به خلق…………………………………………………………………………. 78

4-17- خلاصة فصل چهارم…………………………………………………………79

فصل پنجم:بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی وتطبیق آن با نهج البلاغه

5-1- ادبیّات تطبیقی………………………………………………………………………………. 81

5-2- درآمد…………………………………………………………………………………………. 81

5-3- عوامل حفظ روابط سازندة اجتماعی………………………………………….. 83

5-3-1- ادب در گفتار……………………………………………………………………………. 83

5-3-1-1- سکوت وکم صحبتی……………………………………………………………….. 83

5-3-1-2- سنجیده سخن گفتن………………………………………………………………… 84

5-3-1-3- به موقع سخن گفتن……………………………………………………………………84

5-3-1-4- راست گویی وصداقت…………………………………………………………………85

5-3-1-5- پرهیز از سخن چینی………………………………………………………………… 86

5-3-1-6- پرهیز از غیبت………………………………………………………………………… 87

5-3-1-7-توصیه به راز داری…………………………………………………………………… .89

5-3-2- توصیه به نیکی واحسان……………………………………………………………….. ..90

5-3-3- نیکخویی…………………………………………………………………………………………………..92

5-3-4- تواضع و فروتنی………………………………………………………………………………………..93

5-3-5- وفای به عهد………………………………………………………………………………………………93

5-3-6- عفو وبخشش……………………………………………………………………………………………..95

5-3-7- پرهیز از عیب جویی……………………………………………………………………. 97

5-3-8- خوشرویی وخوش اخلاقی…………………………………………………………… 100

5-3-9- رعایت اعتدال………………………………………………………………………………………….101

5-3-10- برطرف کردن غم واندوه………………………………………………………………………..102

5-3- 11پرهیز از مردم آزاری…………………………………………………………………………………103

5-4- تأثیر پذیری سعدی از نهج البلاغه در مورد ارزش سخن……………………………………104

5-5- توصیه به رفتار صحیح با مردم……………………………………………………………………….104

5–6– مصداق های روابط اجتماعی در زندگی روزمرّه………………………… 105

5-6-1-نحوة ارتباط با پدر و مادر……………………………………………………………… 105

5-6-2- نحوة ارتباط با همسایگان…………………………………………………………….. 107

5-6-3- نحوة ارتباط با زنان ……………………………………………………………………. 108

5-6-4- نحوه ارتباط با خویشاوندان…………………………………………………………………………110

5-6-5-ضرورت انتخاب دوست……………………………………………………………………………111

5-6-6- نحوة ارتباط با دوستان………………………………………………………………… 111

5-6-7- نحوة ارتباط با یتیمان………………………………………………………………….. 115

5-6-8- نحوة ارتباط با بزرگان………………………………………………………………… 116

5-6-9- نحوة ارتباط با معزولان…………………………………………………………………………….118

5-7- موقعیّت شناسی از دیدگاه امام علی (ع)……………………………………… 118

5-7-1- هرسخن باید متناسب شأن گوینده باشد …………………………………………… 118

5-7-2- جایگاه سؤال پرسیدن ………………………………………………………………… 119

5-7-3- جایگاه شِکوه کردن ………………………………………………………………….. 119

5-7-4- در چه مکان هایی وبا چه افرادی رفت وآمد کنیم؟……………………………… 119

نتیجه گیری……………………………………………………………………………..120

فهرست منابع ومآخذ……………………………………………………………………………………………121

اطلاعات مربوط به طرح تحقیق

 1-1- موضوع

بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه

1-2-مقدّمه

   ارتباط انسانها، سنگ بنای جامعه انسانی است و بدون آن  هرگز فرهنگ و سایر نمودهای پیشرفت در جامعه انسانی پدید نمی آید. به درستی هر گاه انسان از جامعه جدا بشود و در تنهایی غوطه بخورد، با همان سرعت راه به سوی انحراف، اعتیاد و خودکشی می برد.

 ارتباط از نظر لغوی واژه ای است عربی، از باب افتعال که در فارسی به صورت مصدری به معنای پیوند دادن، ربط دادن و به صورت اسم مصدر به معنای بستگی، پیوند، پیوستگی و رابطه استعمال می شود.

 انسان ،عمدة زندگی خود را در گروه های اجتماعی می گذراند و در مقام عضو خانواده یا همسایه یا عضو یک گروه خاصّ اجتماعی، اقتصادی، دینی و قومی و … بادیگر همنوعان خود در ارتباط و کنش متقابل است.

 حتّی افراد هنگامی که از عضویت خود در گروه های اجتماعی آگاه نیستند، طوری می اندیشند و عمل می کنند که دست کم یکی از علّت های آن عضویت در گروه است، نوع لباسی که می پوشیم و نوع غذایی که می خوریم، اعتقادات و ارزشها، آداب و رسومی که از آن پیروی می کنیم همگی در نتیجة ارتباط با دیگران است.

 بنابراین نحوة ارتباط انسان با همة اطرافیانش، از مسائل مهم زندگی او بوده است. از چگونگی زندگی و تعامل انسان اوّلیه با طبیعت اطلاعاتی وجود دارد. اما از نحوة ارتباط انسان با هم نوعانش آگاهی بیشتری وجود دارد و در آثار ارزشمند دینی از جمله نهج البلاغه وآثار ادبی به ویژه آثار سعدی، مطالب ارزشمندی ذکر شده است که نگارنده بر آن است که به یاری خداوند متعال و راهنمایی استادان بزرگوار چگونگی ارتباط انسان  با گروه ها و اقشار مختلف جامعه را از پیکرة آثار ذکر شده، استخراج نماید و با مدّون نمودن آراء و نظریات این دو بزرگوار، گامی در جهت اعتلای فرهنگ این مرز و بوم بردارد.

  1-3- بیان مسأله

 انسان به حکم فطرت خود مایل است که آزاد باشد و هیچ قید و بندی که لازمة زندگی جمعی است نپذیرد اما به حکم تجربه دریافته است که بدون زندگی جمعی قادر نیست به زندگی خود ادامه بدهد امّا با مشارکت، همکاری و ارتباط با دیگران بهتر می تواند از مواهب خلقت بهره بگیرد. از این رو به ارتباط با دیگران روی آورده است. امام علی (ع) به عنوان هادی و نجات دهندة  همة  انسانها به دنبال این است که همة انسانها بدون گوشه گیری، انزوا طلبیدن و در جریان روند اجتماعی جامعه و در ارتباط با یکدیگر راه های سعادت و کمال را طی می کنند. لذا دستور العمل های خود را پیرامون این مهم در کتاب ارزشمند نهج البلاغه بیان کرده است.

سعدی شیرازی نیز به عنوان یک حکیم ، به تمام ابعاد وجودی انسان و نیازهای او آگاه است، بنابراین با مطالعة دقیق آثار او می توان سرنخ های زیادی پیرامون مسائل اجتماعی به ویژه نحوة ارتباط او با گروه های مختلف به ما بدهد که امروزه مدرّسان منابع انسانی و علوم اجتماعی با آن آشنا هستند ونویسنده به دنبال آن است که توصیه های این دو بزرگوار در مورد روابط اجتماعی و نحوة ارتباط با اقشار مختلف جامعه را از پیکرة آثار ارزشمند آنها استخراج نماید و به جامعه بشری عرضه نماید. این تحقیق به روش کتابخانه ای و بر مبنای سندکاوی صورت می پذیرد و نگارنده  امید دارد تا تلاش های ناچیز وی بتواند آنگونه که شایسته و بایسته است حقّ مطلب را ادا نماید.

• هدف های تحقیق

الف-هدف  اصلی تحقیق:بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه

ب-هدف های فرعی تحقیق

 1-بررسی و نمایاندن روابط اجتماعی و بیان ارزشهای دینی و ادبی آن.

 2-دیدگاه امام علی (ع) در مورد ارتباط با گروه های مختلف مردم.

 3- دیدگاه سعدی شیرازی در مورد نحوة ارتباط با گروه های مختلف مردم.

 4-تفاوت ها و شباهت های دیدگاه های آنان در زمینه های مختلف.

1-5- ضرورت انجام تحقیق

 گذشته را چراغ آینده دانسته اند، ملّتی که تاریخ پربار و پرشکوهی را پشت سر گذاشته، با آموختن فرهنگ ها و آداب و رسوم ها و نحوة ارتباط با گروه های مختلف جامعه، می تواند گردن فرازانه در میان ملّت های دیگر سرراست کند و داعیة رهبری و بزرگی برملّتهای بی تاریخ را داشته باشد.به دلیل آنکه بزرگان ما آثار ارزشمند زیادی را در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی نوشته اند لذا در حال حاضر استخراج این مطالب و مدوّن ساختن آنها می تواند مایة افتخار جامعه ما  در برابر کشورهای دیگر باشد.

 با این توصیف ضرورت پژوهش و مطالعه دربارة اوضاع اجتماعی و شناخت نحوة ارتباط با گروه ها و اقشار مختلف جامعه، آشکار است. مطالعة نهج البلاغه و هم چنین آثار سعدی، ما را تا حدّ زیادی با نحوة ارتباط با دیگران آشنا می سازد.

1- 6-استفاده کنندگان از نتایج تحقیق:

 1-استادان، پژوهشگران و  دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی

2-دانشگاه ها و مراکز پژوهشی

3-دانشجویان رشتة علوم اجتماعی و علاقه مندان به مباحث جامعه شناختی

 1-7-سؤالها و فرضیه های تحقیق

 1-روابط اجتماعی چیست؟

2- ضرورت شناخت روابط اجتماعی در گذشته چیست؟

 3-از دیدگاه امام علی (ع) ارتباط با گروه های مختلف جامعه چگونه باید باشد؟

4-از دیدگاه سعدی شیرازی، ارتباط با گروه های مختلف چگونه باید باشد؟

 5-امام علی (ع) بسیار به نحوة ارتباط با دیگران اهمیّت داده اند.

6-امام علی (ع) معتقد اند با هر کسی متناسب با مقام و جایگاه او باید ارتباط برقرار کرد.

7-سعدی شیرازی معتقد است در ارتباط با دیگران باید آداب و اصول خاصّی را رعایت کرد.

1- 8-تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها یا فرضیه های تحقیق

 1-اجتماع: واژه ی اجتماع به طور تحت الّفظی توصیفی است از گردهمایی دو یا چند نفر و از این نظر با واژة گروه مترادف است. غالباً تعاریفی که جامعه شناسان از جامعه به دست داده اند با یکدیگر شباهت دارد و نکات مشترکی در آنها دیده می شود. بسیاری از متفکّرین، جامعه انسانی را با بدن انسان مقایسه کرده اند که این شیوة تفکّر را باید در یونان قدیم جست و جو کرد، جهت ارائة تعریفی جامع از جامعه، باید چنین اذعان داشت که یک جامعه، جمعیتی سازمان یافته از اشخاص است که با هم در سرزمینی مشترک سکونت دارند، با همکاری در گروه ها نیازهای اجتماعی، ابتدایی و اصلی شان را تأمین می کنند و با مشارکت در فرهنگ مشترک به عنوان یک واحد اجتماعی متمایز شناخته می شوند.

 2-ارتباط فرد و اجتماع: این موضوع که انسانها در ارتباط با دیگران از آنها تأثیر می پذیرند و می توانند در دیگران تأثیرگذار باشند؛ مورد تصدیق تمامی روان شناسان و جامعه شناسان می باشد. در این دنیا، در امتداد زندگی با هر گونه صورت و کلام و کردار مواجه می شویم که هر یک از آن پدیده ها می تواند در ما تأثیری ایجاد کند. چگونگی ارتباط و تعامل با افراد جامعه می تواند در میزان این تأثیرپذیری نقش مؤثّری داشته باشد.

 3-ارتباط: عبارت است از فنّ انتقال افکار، اطلاعات و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر. به طور کلّی هر فرد برای ارتباط با دیگران و انتقال پیام های خود به ایشان از وسایل مختلف استفاده می کند.

1-9-واژه های کلیدی طرح تحقیق

ارتباط اجتماعی ، بوستان وگلستان ، نهج البلاغه ، امام علی علیه السلام ، سعدی شیرازی وادبیّات تطبیقی

1-10- پیشینۀ نظری و تجربی

 الف) مبانی و چهارچوب نظری انجام پژوهش: از آنجا که موضوع ارتباط مسئلة مورد بحث بسیاری از جوامع بوده است،پیشینه ای با قدمت بسیلر برایش در نظر گرفته می شود. از جمله  آثار بسیاری با موضوعات و عناوین اجتماعی پدید آمده اند به طوری که این گونه  آثار را در حوزة ادبیات تعلیمی جای می دهند. در نهج البلاغه نیز مسائل ارزشمند زیادی پیرامون روابط اجتماعی  در لابه لای خطبه ها،نامه ها و حکمت ها ذکر شده است.پیرامون روابط اجتماعی در آثار سعدی نیز مطالب زیادی ذکر شده و تحقیقات ارزشمندی نیز انجام شده است در خصوص نهج البلاغه نیز پژوهش های مختلف زیادی صورت گرفته است.اما در مورد بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه پژوهش مستقلی یافت نشد،بلکه همانگونه که گفته شد در مورد هر کدام از آنهاکتابها،مقالات و پایان نامه هایی تألیف شده است که در این پژوهش به تناسب موضوع از برخی از آنها می توان استفاده کرد.

 ب- چکیدة تحقیقات انجام شده در ایران

بر اساس بررسی های به عمل آمده تاکنون پژوهشی در موضوع بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه انجام نگرفته است.البته مقالات ،پایان نامه ها و کتابهای زیادی در ابعاد مختلف روان شناسی ،جامعه شناسی ،انسان شناسی و….از دل کتاب ارزشمند نهج البلاغه و آثار سعدی استخراج شده است.از جمله روان شناسی زن در نهج البلاغه،امام علی و روابط مردمی در نهج البلاغه،شناخت مفاهیم سازگار با توسعه در ادب فارسی و……

1-11-روش اجرای تحقیق

الف) نوع تحقیق بر اساس طرح تحقیق و اهداف تحقیق:

این تحقیق از گونة پژوهش های کتابخانه ای می باشد . نگارنده پس از بررسی، طبقه بندی و مقایسة منابع، نکات لازم را در قالب فیش یادداشت نموده و نتایج فراهم آمده، پس از تجزیه و تحلیل جامع ثبت خواهد شد.

 ب) شیوةجمع آوری داده ها: درمرحلة نخست پس از مشورت با استادان گرانقدر و با توجه به علاقه ای که به بررسی روابط اجتماعی داشتم،موضوع«بررسی روابط اجتماعی در آثار سعدی و تطبیق آن با نهج البلاغه»برای پایان نامه انتخاب شد. سپس کتب اجتماعی متفاوت جهت آشنایی با روابط اجتماعی مطالعه شد و در مرحلة بعدی  مطالب مرتبط درکتبی که در این زمینه مورد مطالعه قرار گرفته بودند استخراج شده و بعد از تجزیه و تحلیل جامع ثبت شده اند.

– ابزارهای تحقیق:

1)کتاب و کتابخانه

2)مقالات و پژوهش های مرتبط با موضوع

3) برگة یادداشت(فیش)،لوازم التّحریر

     میراث مکتوب اسلامی از جمله ذخایر گرانبها و باارزشی است که ارتباطی تنگاتنگ با کتاب خدا و سنّت پیامبر9دارند؛ زبان و ادبیّات شیعی، در برگیرندة این میراث عظیم اسلامی است که هم آثار ادبی، و هم آثار اسلامی را که در منقبت ائمّه نوشته شده ­اند، در بر می­گیرد. زبان و ادبیّات عربی نیز، از جمله زبانهای بزرگ دنیاست که در حوزة دین، سهم بزرگی را به خود اختصاص داده است و تعداد زیادی از این آثار، به این زبان نوشته شده ­اند. اندیشمندان مسلمان، حفظ و نشر اینگونه آثار را جزء وظایف شرعی خود می­دانند. میرجلال­الدّین محدّث ارموی، از جملة این پژوهشگران است که در حوزة دین و متون اصیل تاریخ تشیّع، کارهای پژوهشی برجسته­ای را انجام داده است. او با بهره­گرفتن از محضر فضلا و علمای دینی و حوزوی و بالأخص تلاش و کوشش شبانه­روزی خود، به استیلای علمی بر فقه، اصول، حدیث، کلام، صرف و نحو، لغت، زبان و ادبیّات عربی، و درک عمیق از نصوص اسلامی دست یافت. از این علوم و فنون، در تصحیح متون اصیل شیعی، در هر دو حوزة زبان و ادبیّات فارسی و عربی، استفاده نمود.

    در این پژوهش که به روش «مصاحبه»، «سندکاوی»، و «کتابخانه­ای» انجام گرفته، سعی شده که  زبان و ادبیّات شیعی و عربی مورد بررسی قرار گیرد، و از این چشم­انداز، به نقش و جایگاه این دانشمند متعهّد، در حوزة زبان و ادبیّات شیعی و عربی پرداخته شود.

    نتایج این پژوهش نشان می­دهد که اوّلاً: تحقیق و تعمّق کردن در متون و ادبیّات شیعی و همچنین؛ فراگرفتن زبان و ادبیّات عربی به عنوان زبان دینی ما، کاری است ضروری و بایسته. ثانیاً: آشنا شدن با وجوه شخصیّت، زندگی و بویژه کارهای پژوهشی این استاد فرهیخته، از جمله: نوشتن تعلیقات، مقدّمه­ها و تصحیحات پربار او بر متون اصیل شیعی، از جمله کارهای باارزش و ذی قیمتی است که در راه رسیدن به هدف متعالی کمال، نقش بزرگی دارند.

 واژگان کلیدی: میرجلال­الدّین محدّث ارموی، ادبیّات شیعی، ادبیّات عربی، نقد و تصحیح متون، تعلیقات، حواشی.

 فهرست مطالب:

 عنوان                                                                                                             صفحه

 فصل اوّل: کلّیّات و تعاریف………………………………………………………………….13-1

1-1-­­ مقدّمه………………………………………………………………………………………………………………2

1-2-­ بیان مسأله………………………………………………………………………………………………………….3

1-3-­ اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………3

1-4-­ ضرورت انجام تحقیق………………………………………………………………………………………….4

1-5-­ استفاده کنندگان از نتایج تحقیق……………………………………………………………………………4

1-6-­ سؤالها و فرضیّه­های تحقیق…………………………………………………………………………………..4

1-7-­ تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها و فرضیّه­های تحقیق…………………………………………..5    

1-8-­ کلید واژگان طرح تحقیق و معادل لاتین آنها…………………………………………………………..7

1-9-­ پیشینة نظری و تجربی………………………………………………………………………………………….7

1-10-­ روش اجرای تحقیق………………………………………………………………………………………….8

1-11-­ سالشمار………………………………………………………………………………………………….13-10

فصل دوم: زندگینامه، ویژگیهای اخلاقی، ­و  علائق استاد میرجلال­الدّین محدّث اُرمَوی…………… 45-16

گفتار اوّل………………………………………………………………………………………………………………..16

2-1-­­ زندگی و شرح احوال میرجلال­الدّین محدّث ارموی  …………………………………………16

گفتار دوم………………………………………………………………………………………………………………..46

2-2-­ اخلاق و علائق استاد محدّث ارموی……………………………………………………………….46

        2-2-1-­­ صفات اخلاقی استاد محدّث……………………………………………………………..46              

      2-2-1-1-­ تقیّد به شریعت و دلبستگی شدید به اهل بیت ………………………….46

                  2-2-1-2-­ صداقت و درستکاری………………………………………………………………49

                  2-2-1-3-­ قدرشناسی………………………………………………………………………………50

                  2-2-1-4-­ مناعت طبع و ساده­زیستی…………………………………………………………..51

                  2-2-1-5-­ وقت­شناسی…………………………………………………………………………….53

                  2-2-1-6-­ تقوا و اخلاص در عمل…………………………………………………………….53

       2-2-2-­ علائق استاد محدّث ارموی …………………………………………………………………54

فصل سوم: آثار و خدمات استاد محدّث ارموی……………………………………………….119-59

آثار و خدمات استاد محدّث محدّث ارموی……………………………………………………………..60

گفتار اوّل………………………………………………………………………………………………………………..62

3-1-­­ شیوة مقدّمه­نویسی، تصحیح و تعلیقه­نویسی استاد محدّث ارموی  بر متون……………….62

       3-1-1-­ شیوة مقدّمه­نویسی…………………………………………………………………………………..62

       3-1-1-1-­ مقدّمه­های کتب…………………………………………………………………………………62

        3-1-1-1-1-­ شیوة مقدّمه­نویسی استاد محدّث………………………………………………….63            

               3-1-1-1-1-1-­ معرّفی مؤلِّف از منابع اصیل………………………………………..64

                           3-1-1-1-1-2-­ معرّفی مؤلَّف از منابع اصیل………………………………………..65

                           3 -1-1-1-1-3-­ سبب طبع کتاب……………………………………………………..66

                            3-1-1-1-1-4-­ بیان اهمّیّت کتاب…………………………………………………..67                  

           3-1-1-1-1-5-­­ معرّفی نسخه­های خطّی کتاب……………………………………67          

                   3-1-1-1-1-6-­­­ بیان خصوصیّات نسخه­های منحصر به فرد……………………68               

            3-1-1-1-1-7-­­­­ کلمة اعتذار…………………………………………………………….69

                          3-1-1-1-1-8-­­­­­ اهدای کتاب……………………………………………………………70

                          3-1-1-1-1-9-­ کلمة تقدیر و تشکّر…………………………………………­­­­­……….71

                          3-1-1-1-1-10-­­ تاریخ اتمام مقدّمه…………………………………………………..73

        3 -1-2-­ تصحیح متون……………………………………………………………………………………….74

        3-1-2-­1-­ شیوة استاد محدّث در تصحیح متون……………………………………………………..77                

      3-1-2-­1-­1-­ توضیحات لغوی……………………………………………………………….80

                     3-1-2-­1-­2-­ توضیحات اصطلاحی و کنایی……………………………………………..81

                     3-1-2-­1-­3-­­ درج نسخه بدلها………………………………………………………………..83

                     3-1-2-­1-­4-­­­ ارجاع دادن به منابع و مآخذ دیگر برای تکمیل متن………………….84

                     3-1-2-­1-­5-­­­­ نقد متن……………………………………………………………………………85

                      3-1-2-­1-­6-­­­­­ تکمیل و تقویت مطالب متن……………………………………………….85       

              3-1-2-­1-­7-­­­­­­ برشمردن اشتباه مؤلّف یا شارح…………………………………………….86

        3-1-3-­ تعلیقه­نویسی…………………………………………………………………………………………89

       3-1-3-­1-­ شیوة تعلیقه­نویسی استاد محدّث……………………………………………………….90

                   3-1-3-­1-­1-­ ویژگیهای سبکی………………………………………………………………93

                   3-1-3-­1-­2-­­ توضیحات لغوی……………………………………………………………….93

                   3-1-3-­1-3-­­­ ذکر قصّه­ها و حکایتها………………………………………………………..94

                   3-1-3-­1-4-­­­­ اطّلاعات جغرافیایی…………………………………………………………..94

                   3-1-3-­1-5-­­­­­­ وقایع تاریخی…………………………………………………………………..95

گفتار دوم……………………………………………………………………………………………………………….95

3-2-­ معرّفی اجمالی آثار استاد محدّث ارموی………………………………………………………….95

گفتار سوم……………………………………………………………………………………………………………..105

3-3-­ شخصیّت علمی استاد محدّث ارموی و جایگاه علمی ایشان……………………………….105

       3-3-1-­ شخصیّت علمی استاد محدّث ارموی………………………………………………….105

                 3-3-1-­1-­ دقّت و وسواس عالمانه در تحقیق……………………………………………….106

                 3-3-1-­2-­­ علم دوستی…………………………………………………………………………….108

                 3-3-1-­3-­­­ روحیّة انتقادی………………………………………………………………………..110

                 3-3-1-­4-­ رعایت انصاف علمی……………………………………………………………….112

­­­                  3-3-1-­5-­­ فروتنی و تواضع علمی……………………………………………………………..113

                 3-3-1-­6-­­­ آزادمنشی و اهل مباحثه بودن…………………………………………………….115

                 3-3-1-­7-­­­­ سخاوت علمی و نیک محضری…………………………………………………116

       3-3-2-­ جایگاه علمی استاد محدّث ارموی……………………………………………………..117

فصل­ چهارم: جایگاه استاد محدّث ارموی در ادبیّات شیعی و عربی و تأثیر او در هر دو حوزة شیعی و عربی…………  264-120

جایگاه استاد محدّث در ادبیّات شیعی و عربی و تأثیر او در هر دو حوزة شیعی و عربی…………………121

گفتار اوّل ……………………………………………………………………………………………………………..123

4-1-1-­ استاد محدّث ارموی و ادبیّات شیعی……………………………………………………………….123

           4-1-1-1-­ زبان و ادبیّات شیعی………………………………………………………………………123

                          4-1-1-­1-­1-­ جایگاه استاد محدّث در ادبیّات شیعی……………………………. 140

                          4-1-1-­1-­1-­1-­­ارجاع­دادن­به­منابع­حدیثی­برای­تکمیل و تقویت متن…………..145

                          4-1-1-1-­1-­2-­­ ذکر کردن منبع و مرجع آیات و احادیث……………………..146

                          4-1-1-1-­1-­3-­­­ بیان شأن نزول آیات قرآن…………………………………………147

                          4-1-1-1-­1-4-­ اثبات جعلی­­بودن احادیث موضوعه…………………………… 148

                         4-1-1-1-­1-5-­ اثبات متواتر بودن احادیث…………………………………………150

                          4-1-1-1-­1-6-­ پاسخ­دادن به تهمتها………………………………………………….151

­­­                          4-1-1-1-­1-7-­­ معرّفی فرقه­های مخالف شیعه……………………………………..154

                          4-1-1-1-­1-8-­ بیان وقایع تاریخی……………………………………………………155

                          4-1-1-1-­1-9-­ ترجمة احوال خاندان شیعه…………………………………………156

­­                          4-1-1-1-­1-10-­ معرّفی راویان و ثقات أئمّه……………………………………….158

گفتار دوم……………………………………………………………………………………………………………..159

4-2-­ 1-­­ استاد محدّث ارموی و ادبیّات عربی………………………………………………………………159

             4-2-­1-­1- زبان و ادبیّات عربی……………………………………………………………………..159

              4-2-­1-­1-1-­­ جایگاه استاد محدّث ارموی در ادبیّات عربی……………………………….162

                                  4-2-­1-­1-­1-­1- به کار بردن آیات قرآنی در متن………………………….167

                                  4-2-­1-­1-1-­2-­ به کار بردن احادیث در متن……………………………….168

­                                  4-2-­1-1-­1-3-­ به کار بردن اصطلاحات عربی…………………………….169

­                                  4-2-­1-­1-1-4-­­ به کار بردن ضرب­المثلهای عربی…………………………169

                                  4-2-­1-­1-1-5-­ به کار بردن اشعار عربی…………………………………….170

                                  4-2-­1-1-­1-6-­ ذکر نکات صرفی…………………………………………….171

­                                  4-2-­1-1-­1-7-­ به کار بردن عبارات عربی………………………………….172

­                                  4-2-­1-1-­1-8-­­ توضیح حواشی و تعلیقات و مقدّمه­ها به عربی………..172

                                  4-2-­1-1-­1-9-­­­­ تمایل به اطناب­گویی در توضیح مطالب……………….173

گفتار سوم……………………………………………………………………………………………………………..173

4-3-­ بررسی و تحلیل آثار استاد محدّث ارموی………………………………………………………173

       4-3-­1-­ تفسیر……………………………………………………………………………………………….. 174

                  4-3-­1-­1-­ تصحیح و انتشار «تفسیر گازر»…………………………………………………..174

                  4-3-­1-­2-­­ تصحیح و انتشار «تفسیر شریف لاهیجی»……………………………………..180

        4-3-2-­ حدیث………………………………………………………………………………………………182

                    4-3-2-­1-­ تصحیح و انتشار «المحاسن»…………………………………………………….182

                    4-3-2-2-­­ تصحیح و انتشار «شرح فارسی غررالحکم و دررالکلم»…………………184

                    4-3-2-3-­­­ تصحیح و انتشار «شرح احادیث طینت»……………………………………..186

                    4-3-2-4-­­­­ تصحیح و انتشار «شرح فارسی شهاب­الاخبار»……………………………..187

                    4-3-2-5- تصحیح و انتشار ­ «الرّساله­العلّیّه»………………………………………………..190

                    4-3-2-6-­­ تصحیح و انتشار «شرح­ مأةِ الکلمةِ»…………………………………………..192

                    4-3-2-7-­­­ تصحیح و انتشار شرح عبدالوهّاب بر «مأة الکلمةِ»……………………….195

                    4-3-2-8-­­­­ تصحیح و انتشار «مطلوب کلّ طالب…………………………………………195

        4-3-3-­ تاریخ و سیره………………………………………………………………………………………197

                    4-3-3-1-­ تصحیح و انتشار «التّفضیل»……………………………………………………..197

                    4-3-3-2-­ تصحیح و انتشار «التّعریف بوجوب حقّ­الوالدین»…………………………198

­                    4-3-3-3-­ تصحیح و انتشار «آثار­الوزراء»………………………………………………….198

                    4-3-3-4-­­ تصحیح و انتشار «نسائم­الاسحار من لطائم­الاخبار…………………………200

                    4-3-3-5-­­­ تصحیح و انتشار «فردوس»………………………………………………………203

                    4-3-3-6-­­­­ تصحیح و انتشار «الغارات»………………………………………………………206

                    4-3-3-7-­­­­­ تصحیح و انتشار «الدّلائل­البرهانیّه»…………………………………………….210

        4-3-4-­ اخلاق و عرفان……………………………………………………………………………………211

                    4-3-4-1-­ تصحیح و انتشار أسرار­الصّلوة………………………………………………….211

                    4-3-4-2-­­ تصحیح و شرح «رسالة زاد­السّالک»………………………………………….212

                    4-3-4-3-­­­ تصحیح و انتشار «نجاتیه»………………………………………………………..215

                    4-3-4-4-­­­­ تصحیح و انتشار «شش رسالة فارسی»………………………………………..216

                    4-3-4-5- تصحیح و انتشار ­ «شرح فارسی مصباح­الشّریعه و مفتاح­الحقیقه»………217

­­­­                    4-3-4-6-­­ تصحیح و انتشار «رسالة نیّت»…………………………………………………..218

                     4-3-4-7-­ تصحیح و انتشار «حکمت اسلام»……………………………………………..218

        4-3-5-­ رجال و تراجم و انساب………………………………………………………………………..221

                    4-3-5-1-­ تألیف ­و انتشار «فیض­الإله فی ترجمه قاضی نورالله»………………………221

                    4-3-5-2-­ استخراج و طبع فهرست کتاب «التّدوین فی ذکر اخبار قزوین»………221

                    4-3-5-3-­ اهتمام و طبع «رجال ابن داوود»………………………………………………..222

                    4-3-5-4-­­ اهتمام و طبع «رجال ابن برقی»…………………………………………………224

                    4-3-5-5-­­­ اهتمام و طبع «سه رساله در علم رجال»………………………………………225

                    4-3-5-6-­ اهتمام و طبع «الفصول­الفخریّه»…………………………………………………226

        4-3-6-­­ عقائد و کلام………………………………………………………………………………………228

                    4-3-6-1-­ تصحیح و انتشار «میزان­الملل»………………………………………………….228

                    4-3-6-2-­ تصحیح و انتشار «الصَّوارِمُ­المُهرَقَه فی نَقدِ الصَّواعِقِ­المُحرَقَه»…………..229

­­                    4-3-6-3-­ تصحیح و انتشار «النّقض»……………………………………………………….231

                    4 -3-6-4-­­ تصحیح و انتشار «مفتاح­التّحقیق»……………………………………………..252

                    4-3-6-5-­­­ تصحیح و انتشار «نِقَاوَةُ­الاصَابَه فیمَن أجمَعَت عَلَیهِ­العِصَابَة»……………..253

                    4-3-6-6-­­­­ تصحیح و انتشار «الاصول­الاصلیّه»…………………………………………….253

                    4-3-6-7-­­­­­ تصحیح و انتشار «الحقّ­المبین»………………………………………………….254

                    4-3-6-8-­ تصحیح و انتشار «الایضاح»……………………………………………………..254

        4-3-7-­ ادبیّات و شعر………………………………………………………………………………………257

                    4-3-7-­1-­ تصحیح و انتشار «دیوان الحاج میرزا أبوالفضل­الطّهرانی»……………….257

                    4-3-7-­2-­­ تصحیح و انتشار «دیوان قوامی رازی»……………………………………….259

                    4-3-7-­3-­­­ تصحیح و انتشار «دیوان اشعار راوندی»……………………………………..262

فصل پنجم: نتیجه ­گیری…………………………………………………………………………………267-265

فهرست منابع………………………………………………………………………………………………287-268

کتابها……………………………………………………………………………………………………………………268

مقالات………………………………………………………………………………………………………………….279

پایگاه های اینترنتی…………………………………………………………………………………………………..287

پیوستها………………………………………………………………………………………………………………288

-1-­ مقدّمه:

     متون و نصوص اسلامی، از جمله ذخایر گرانبها و باارزشی هستند که در معتبرترین گنجینه­های دنیای شرق و جهان غرب خفته­اند، و در لابه­لای اوراق آنها، حاصل تجارب ظاهری و باطنی هزاران رهرو طریق علم و ایمان، بازتاب یافته است. لذا، حفظ و نشر این آثار که با کتاب خدا و سنّت حضرت رسول9و آداب اهل بیت عصمت و طهارت رابطه­ای تنگاتنگ دارند و چشم­اندازهایی تازه در جهان اندیشه و ذوق می­گشایند، کاری است ضروری و شایسته. به جرأت      می­توان گفت که آثار مکتوب فارسی و عربی به­ طور عمده و در اساس، مبلّغ و مروّج اندیشه­ های اسلامی هستند. از این­رو، برای بیرون ­کشیدن این آثار پرارزش از زیر گرد غلیظ نسیان، هر چه کوشش شود، اندک است. تصحیح این متون و نصوص و نوشتن تحشیه و تعلیقه بر این متون، به منزلة ارائة برنامه­ای عملی است، برای سیر و سلوک در راه حقّ.

     استاد میرجلال­الدّین محدّث ارموی، از مصحّحان و محقّقان و عالمان بزرگ ایرانی است که خدمات ارزنده و شایسته­ای را، در راستای علم و ادب و فرهنگ و معارف دین، ارائه داده است. او نقش بسیار مهمّی در احیای میراث مکتوب اسلامی و بویژه شیعی داشته، آن­ هم در زمانی­که، کمترین توجّهی به این متون مبذول نمی­شد؛ بزرگ­مردانی چون او، بی­تفاوت از اظهار­ نظرهای این و آن، گنجینه­های فکری مسلمانان را احیا کردند.

    در میان کارهای پژوهشی او که همه شاخص­اند، تصحیح و تحشیه و نگارش تعلیقات گرانبار بر کتاب ارزشمند «النّقض»، درخشش و جلوة ویژه­ای دارد و در ذهن پژوهشگران و کتاب­شناسان و متتبّعان، نام محدّث ارموی و «النّقض»، هر یک یادآور دیگری است. دیگر شاهکارهای او نظیر: شرح فارسی «غُررالحکم­ و دُررالکلم»، «شرح فارسی شهاب­­الاخبار»، «الرّساله­­العلّیّه»، «آثارالوزراء»، «نسائم­الاسحار من­ لطائم­­الاخبار»، «تفسیر شریف­ لاهیجی»، «تفسیر گازر»، «صوارم­المُهرَقَه»، «التَّفضیل»، و «المحاسن»، گذشته از موضوعات مهمّ تاریخی، حدیثی، و رجالی؛ آثاری چون تفسیر گازر، از جهت قدمتِ نثرنویسی، مورد توجّه پژوهشگران فارسی زبان هستند.

    بر آثار و متون تصحیحی او و تأثیر این متون در ادبیّات شیعی و عربی، نقش و جایگاه استاد را مشخّص می­ کند. امّا با وجود این، برای شناساندن چهرة علمی و آثار و خدمات این استاد بزرگوار، کاری درخور و شایسته انجام نگرفته است. با توجّه به تأثیر فراوانی که این آثار در حوزة ادب شیعی و عربی دارند، می­توان به نقش و جایگاه او پی­ برد. و شناساندن جایگاه این شخصیّت والا، بر هر پژوهشگر حوزوی و دانشگاهی لازم است.

1-2-­ بیان مسأله

       دین همواره نقش اساسی در پیدایش، تحوّل، و بالندگی تمدّن و علوم و فنون، و به­ طورکلّی، فرهنگ عامّ بشری داشته است. و در تمدّن اسلامی، اسلام نقش یگانه و آغازین، در ظهور و شکوفایی آن دارد. همة علوم و فنون، به ­نوعی منشأ آنها انگیزة دینی و نصوص اسلامی است؛ در رأس علوم، ادبیّات است که ارتباطی تنگاتنگ با متون و نصوص دینی دارد؛ متونی که بیشتر به زبان عربی نوشته شده ­اند و رابطه­ای تنگاتنگ با زبان و ادب عربی دارند. علمای شیعه در پیدایش علوم و فنون شیعی، همیشه پیشگام بوده ­اند و کتب علمی فراوانی در این زمینه، تدوین و تألیف کرده ­اند؛ استاد محدّث، یکی از نمونة این عالمان وارسته بود که دارای درد دین بوده، و از سر اعتقاد، کارهای تحقیقی برجسته­ای، به جامعه فرهنگی و ادبی ارائه کرده است. 

    او به عنوان یک عالم متعهّد فرهنگ شیعی، کوشید تا با زدودن گرد ­و غبار از چهرة متون اسلامی و بویژه شیعی، بسیاری از این متون را تصحیح، و به زیور طبع آراست. و مقدّمه­ها و تعلیقات موشکافانة او بر این متون، او را مرجع و منبع بسیاری از علما و فضلا کرده است.      کوشیده­­ایم تا در این پژوهش که مشتی از خروار است و عشری از اعشار، در حدّ توان خود، نقش و جایگاه این عالم وارسته و فاضل برجسته را، در ادبیّات شیعی و عربی بررسی کنیم.

1-3-­ اهداف تحقیق

     آشنا شدن با زندگینامه و آثار و خدمات علما و فضلا، شور و شوقی دیگر به انسان می­دهد و او را در ادامة مسیر ناهموار زندگانی، بیشتر دلگرم می­ کند؛ بالأخصّ عالمان وارسته­ای که در حوزة دین و معارف اهل بیت، عمری را تلاش و کوشش کردند. استاد میرجلال­الدّین محدّث ارموی، از این عالمان وارسته بود که علم و ایمان به بهترین نحو، در وجودش عجین شده بود. تمام وجودش را وقف احیای آثار مکتوب شیعی کرد که عناکب نسیان، تارهای خود را بر روی آنها تنیده بود.

    با توجّه به تلاش و کوششهای بی­وقفة او در حوزة ادب شیعی و عربی، معرّفی­کردن و شناساندن چهرة علمی و درجة معرفت او در زمینة کارهای پژوهشی­اش، کاری است دلپذیر و وظیفة شرعی هر انسانی، برای الگو قرار دادن او برای طالب علمان.

1-4-­ ضرورت انجام تحقیق

     امروزه تحقیق و پژوهش در متون دینی، و آشنا شدن با زندگانی و آثار و خدمات عالمان دینی، از ارزش والایی برخوردار است؛ چرا که سعادت دنیوی و اُخروی در پی دارد. صرف­نظر از تلاشها و خدمات بی­وقفة آنها، در احیای این متون، و تلاش برای اعتلای فرهنگ این مرز و بوم.   

    بنابراین، معرّفی پژوهشگرانی چون استاد محدّث ارموی، و شناساندن آثار و خدمات و کارهای پژوهشی این پیر میدان تحقیق و پژوهش، در حوزة متون شیعی و عربی، و احیای این متون از زیر گرد غلیظ نسیان، کاری است لازم و ضروری. و با توجّه به نقش مهمّی که استاد محدّث در احیای آثار مکتوب شیعی داشته، در این راه تاکنون، کاری مستقلّ و درخور صورت نگرفته است.  

    بنابراین، لازم و ضروری به نظر می­رسد که این اسطورة علم و ایمان، شناخته شود و به همگان معرّفی گردد تا حقّ مطلب ادا شود.

 1-5- استفاده­کنندگان از نتایج تحقیق

     استفاده­کنندگان از تحقیق در مرحلة اوّل، دانشجویان زبان و ادبیّات فارسی و عربی و استادان دانشگاه­ها و سپس طلّاب حوزه های علمیّه و همة علاقه­مندان به زبان و ادب فارسی و عربی است.

تأثیر و نقش استاد محدّث ارموی در احیا و شناخت منابع شیعه­شناسی تا چه حدّ بوده است؟

• ­ ­شیوة استاد محدّث ارموی در «مقدّمه­نویسی»، «تصحیح»، و «تعلیق» بر متون، چگونه بوده است؟

• علّامه محدّث ارموی در تحقیقات ادبیّات عربی، چه جایگاهی دارد؟

• ­ نقش استاد محدّث ارموی در دفاع از حقّانیّت مذهب تشیّع چیست؟

فرضیّه­ها:

• ­ استاد محدّث ارموی، تلاشهای گسترده­ای را در جهت گردآوری، و تصحیح و انتشار منابع شیعی به­ عمل آورده­اند و کارهای تحقیقی برجسته­ای به جامعه فرهنگی و ادبی ارائه کرده ­اند.

• ­­ استاد محدّث، در «مقدّمه­نویسی»، «تصحیح»، و «تعلیق» بر متون، تا اندازه­ای پیرو شیوة قدما بود و براساس گرایشهای حوزوی خود، مقدّمه­ها و تعلیقات مطوّلی را بر متون تصحیحی خود نگاشته­اند.

• تسلّط و احاطة کامل استاد محدّث، بر تمام زیر شاخه­های ادبیّات عرب، و تحقیق و پژوهش در متون و نصوص اسلامی که بیشتر به زبان عربی نوشته شده ­اند، او را بر آن داشته که بیشتر به تصحیح متون عربی روی آورد.

• ­ استاد محدّث بی­گمان، از پرچمداران معارف شیعی و مذهب اهل بیت بوده ­اند و به ­جرأت می­توان گفت که در حوزة متون شیعه، مصحّحی به اندازة وی، از حریم تشیّع و معارف خاندان وحی دفاع نکرده است.

1-7- تعریف مفاهیم مطرح شده در سؤالها و فرضیّه­های تحقیق

 ­­ میرجلال­الدّین محدّث ارموی:

      میرجلال­الدّین محدّث ارموی از مصحّحان و پژوهشگران دینی معاصر است که نقش بسیار مهمّی در احیای میراث مکتوب اسلامی داشته، و مصحّحی برجسته در حوزة متون اصیل تاریخ تشیّع بوده است. او با بهره­گرفتن از محضر فضلا و علمای دینی و حوزوی، و بالأخص تلاش و کوشش شبانه­روزی خود، به استیلای علمی بر فقه، اصول، حدیث، کلام، صرف و نحو، و لغت و زبان و ادبیّات عربی، و درک عمیق از نصوص اسلامی دست یافت. و از این علوم و فنون، در تصحیح متون اصیل شیعی، در هر دو حوزة زبان و ادبیّات فارسی و عربی استفاده نمود. آنچه که کار این استاد فرهیخته را از دیگر پژوهشگران متمایز ساخته؛ نوشتن تعلیقات، تصحیحات، و مقدّمه­های بسیار دقیق و پربار بر متون اصیل شیعی است.

­­ ادبیّات شیعی:

      در برگیرندة آثار ادبی و متون و نصوص اسلامی است که در آن، از ارزشهای خاصّ شیعه دفاع می­ شود، و یا در مناقب و مراثی بزرگان دین، یا دربارة حادثه­های مهمّ تاریخ تشیّع، مطالبی را با بیان هنری ارائه می­دهد.

 ­­ ادبیّات عربی:

    در برگیرندة آثار ادبی است که به زبان فصیح عربی؛ یعنی زبانِ قرآن نوشته شده ­اند و گسترة زمانی از 150 سال قبل از اسلام تا عصر حاضر را در بر می­گیرند که در دورة اوّل، شامل قصاید مشهور اعراب جاهلی و خطبه­های معروف آنان است. و در دورة خلفای راشدین، در برگیرندة شعر اسلامی است که اغلب در رثای شهدا و مدح پیغمبر9و اسلام است و پس از آن، در دورة اموی، بازتاب آن به ادبیّات جاهلی و اندکی ادبیّات اسلامی، و در عصر عبّاسیان، با آشنایی اعراب با فرهنگ ملل متمدّن، به اوج شکوفایی و اعتلا، چه در بُعد لفظ، و چه در بُعد معنا می­رسد و پس از سقوط بغداد تا شروع نهضت ادبی جدید، تحت تأثیر ادبیّات اروپا، سیر نزولی و انحطاط می­پیماید. آثاری ارزشمند از فضلا و دانشمندان در این زمینه، به یادگار مانده است.

­­ نقد و تصحیح متون:

    «نقد» در لغت، به کار افرادی گفته می­ شود که زرِ خالص را از ناخالص با سنگِ محک، متمایز می­نمودند و در اصطلاح ادبیّات، به بررسیِ فنّیِ آثار ادبی، و مشخّص­کردن محاسن و معایب آن، براساس معیارهای خاصّ ادبی و علمی، اطلاق می­گردد. در مورد متون خطّی قدیمی، براساسِ مقایسة نسخه­های معتبر و نزدیک به زمان تألیف، در پی یافتن متن و ضبط صحیح کلمات و عبارات و نزدیک ­کردن متنِ نسخه با متنِ مؤلّف، همراه با دلایل علمی و فنّی است.

­ ­ تعلیقات:

     «تعلیقات»، جمع تعلیق است، مصدر باب تفعیل، در عربی، به معنای «درآویختن چیزی و متعلّق گردانیدن است» و در فارسی، به معنای ضمیمه، تتمّه، حاشیه، و حتّی فهرست می­آید. در تعلیقات که معمولاً در آخر متن اصلی کتاب می­آید، در مورد مشکلاتِ لغوی، ادبی، و تاریخی متن، بحث می­ شود.

­­ حواشی: