تا قبل از تاریخ است. هنر های دستی از دیر باز با زندگی اقوام کوچ نشین عجین شده و جزء ملزومات زندگی این اقوام و حتی گرداننده چرخ اقتصادی آنان محسوب می شود. گنجینه هایی که نسل اندر نسل و سینه به سینه در میان مردم این سرزمین باقی مانده و منتقل شده است، حافظانش مردان و زنان کهنسالی هستند که قلب و ذهنشان مالامال از آنهاست.

شهرت و آوازه ی دستبافته های ترکمن اقصی نقاط عالم را در نوردیده و رنگ ها و نقش هایی که توسط زنان بافنده آن بافته شده اند باعث شگفتی محققان است. این نقوش آینه تمام نمای زندگی فرهنگی قومی هستند که صحرا آنها را با طبعی دو گانه بار آورده است، طبیعتی مقاوم و خشن همراه با سرشتی ظرفیت که در دستبافته ها، سوزن دوزیها و جواهرات این قوم تجلی می یابد.

گمان نمی رود که در نقوش فرش ترکمنی تحول زیادی به وجود آمده باشد، اما به نظر می رسد با گذشت نسل ها برخی نام ها و افسانه ها در مورد نقوش تغییر یافته اند و حتی بنا به طوایف و تیره ها نام ها و قصه متفاوت می باشند. زنان ترکمن علیرغم فراز و فرود های تاریخی در نقوش و تغییرات در ساختار قومی و اجتماعی، همچنان اعتبار و اصالت نقوش را حفظ کرده، دست به خلق آثاری می زنند که در نوع خود بی نظیر می باشد. بافندگان از ذهن خود در نقوش قالی بهره می جویند و به صورت غریزی از موقعیتها و عناصری استفاده می کنند که ریشه در فرهنگ ، سنت و باور های آنان دارد که گروهی از این نقوش ، نقوش جانوری می باشند. این نقوش در تمامی 5 طایفه اصلی و فرعی ترکمن ها مورد استفاده قرار می گیرد. به کار گیری این نقوش در قالی های ترکمن بخاطر جایگاه خاص جانوران در فرهنگ ترکمن ها می باشد. به دنبال گسترش اسلام و در پی منع نمایش تصویر جانوران بافندگان این دستبافته ها، نقوش جانوری را کاملا هندسی و انتزاعی و بیشتر به صورت جای پای جانور در قالب گل استفاده می کنند. این نماد های جانوری نشانگر باور ها، اعتقادات، تعصبات دلبستگی های خانوادگی و قومی آنان است و گاهی حکایتگر تقدیر، تحسین و روابط سازنده اجتماعی و گاهی بیانگر ترغیب و تشویق و غیرتمندی و بعضاً برای دفع شر و شیطان و اهریمن است.

در زمینه فرش ترکمن به صورت کلی پژوهش های متعددی صورت پذیرفته از جمله اساتیدی نظیر استاد نیاز محمد نیازی، آقای علی حصوری و ذبیح الله بداغی، لیکن به صورت خاص بر روی نقوش جانوری و مبحث نماد شناسی، مطالعاتی انجام نشده است. در این پژوهش سعی شده که نقوش جانوری را از میان نقوش جدا کرده و به بررسی آنها پرداخته شود.

در فصل اول به بررسی کلیات پژوهش پرداخته شده است.

در فصل دوم به باورهای اعتقادی قوم ترکمن پرداخته و ضمن معرفی استان، به معرفی قوم ترکمن و دین آنها قبل از اسلام و بعد از اسلام و توتم گرایی و شمن گرایی پرداخته شده است.

در فصل سوم به دستبافته های ترکمن و پیشینه ی آنها پرداخته شده و همچنین انواع بافته های ترکمن را مورد بررسی قرار داده ایم.

در فصل چهارم : به نقوش ترکمن در قالی ها ، گلیم ها ، گبه ها ، و سایر زیراندازها پرداخته شده و ضمن توضیح کلی در مورد نقوش ترکمن درباره منشأ نقوش نیز مطالبی ارائه شده است و از نظر ساختار و طرح و نقش مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین به نماد شناسی رنگ در این فرش ها پرداخته شده است .

در فصل پنجم : نقوش جانوری را در میان دستبافته های ترکمن بررسی کرده که ضمن توضیح کلی در مورد نقوش جانوری و نام بردن مهم ترین آنها و نماد پردازی آنها ، برای سهولت کار نقوش را به سه دسته حشرات، پرندگان و جانوران تقسیم بندی شده است و در قسمت پایانی نتایج حاصل از بررسی این نمونه و نقوش ارزیابی شده است.

-1 – بیان مسأله

استان گلستان دارای غنای هنری در رابطه با آثار هنری بوجود آمده توسط قوم ترکمن می باشد که از چندین سال تاکنون در این ناحیه ساکن شده اند و قدمت دارند.این قوم دارای آداب و سنن و فرهنگ خاص خود می باشد که این فرهنگ و سنت در آثار هنری آنها نیز نمود پیدا کرده است.در بررسی نقش و نگاره های ترکمن با دست بافته های آنها و هنر آن ملت بررسی فرهنگ و روش زندگی آنها را  ضروری می نماید.توجه به ماهیت اجتماعی نهفته در هر کدام از آثار هنری کاربردی، می تواند در شکل دهی به ماهیت فرهنگی اقوام نقش حیاتی را بازی کند.برای شناخت هنر کاربردی بایستی ماهیت خلق اثر را در بستر زمان، فرهنگ و مکان خلق شده آن جستجو کرد.دریافت ارزشها و وجوه گوناگون اثر هنری، بواسطه سنت، فرهنگ و شرایط خاص هر قوم در هر عصر تغییر می یابد.یک اثر هنری در واقع مجموعه ای است از هزاران سال تطابق انسانها، محیط، فرهنگ، زیباشناسی و… در اجزاء یک اثر هنری کاربردی مجموعه ای از تجربیات راه حل ها نهفته است و سرمایه ای است از تجربیات هزاران ساله حیات در یک اقلیم و یا نگرش مادی و معنوی به کاربری همان اثر مثلاً در نقوش فرش، نگرش انسان به محیط اطراف خود و طبیعت است.نگرشی که بافنده از ماده و طبیعت پیرامون خود می طلبند و ماهیت اثر در بستر زمان، فرهنگ و مکان خلق گشته است.

فرش ترکمن گنجینه گرانبهایی از تاریخ، آداب و سنن آنها به شمار می رود و بنابر گفته محققان دستبافته های این مردمان در واقع خزانه ای است از اطلاعات تاریخی و قوم شناسانه و حاوی مفاهیم عمیق از دنیا اطراف و محیط زندگی آنها. این فرش ها و دستبافته ها به دلیل دارا بودن نقوش هندسی و رنگ های خاص به کار گرفته شده در آنها در میان محققان از شهرتی جهانی برخوردار است.

مبنای اصلی این تحقیق، دست بافته های ترکمن از جمله فرش، نمد، گلیم و قالی می باشد که نقوش حیوانی مورد استفاده در آنها مورد مطالعه قرار می گیرد. حدود این پژوهش ترکمن های ساکن استان گلستان می باشد.

از آنجائیکه بیشتر پژوهش ها پیرامون نقش و رنگ بوده، بر آن شدیم که نقوش حیوانی را از میان نقش های مورد استفاده مورد مطالعه قرار دهیم و سر منشأ این نقوش را که ریشه در چه عواملی داشته است مورد بررسی قرار دهیم.

1-2-ادبیات و پیشینه تحقیق(چهار چوب نظری)

استان گلستان نام جدید سرزمین تاریخی است که در طول تاریخ و تا سده هفتم هجری به نام ایالت گرگان و از آن پس تا آغاز سده دهم به نام استرآباد و درنوشته های دوران اولیه اسلامی به نام جرجان و از اسفند 1316 نامیده شده است. این منطقه دارای قومیت های متفاوتی است که یکی از این اقوام، ترکمن  ها هستند که در بخش شرقی، مرکزی و شمالی استان و همچنین در مرکز سکونت دارند.سنی مذهب و به زبان ترکمنی تکلم می کنند. یکی از صنایع دستی ترکمنان دستبافته های آنها می باشد که شامل فرش، قالی، قالیچه، پشتی، نمد میباشد که دارای نقوش تزیینی فراوان می باشد.

طبق مطالعات و بررسی های انجام شده در منابع اطلاعاتی، در این مورد کتاب،مقاله و پایان نامه ای یافت نشد.لازم به ذکر است تعداد معدودی مطالعات مرتبط با موضوع یافت شد که در زیر به آنها اشاره می شود:

ا-ایزدی نیا، ملیسا،1380، تحلیلی بر نقوش و سمبل های گرافیکی پوشاک و زیور آلات زنان عشایر ترکمن صحرا، دانشگاه تربیت مدرس، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ارتباط تصویری.

در این رساله علاوه بر نقوش پوشاک و زیور آلات اشاراتی به قالی بافی، نمدبافی و بافته های متنوع شده است.

2- حصوری،علی،1371، نقش های قالی ترکمن و اقوام همسایه

در این کتاب انواع نقش ها بهمراه کاربرد آن در طایفه های مختلف ترکمن بررسی شده و نقوش کامل ترسیم شده است.

3- ذباح، الهام، 1390، جستارهایی در نقوش سوزن دوزی پوشاک ترکمانان استان گلستان شهرستان گنبد کاووس، دانشگاه پیام نور مرکز تهران شرق، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر.

در این پایان نامه ضمن پرداختن به نقوش سوزن دوزی به تعدادی نقوش که در فرش و نمد مشترک است اشاره شده است.از جمله نقش قوچ که در قالی نمد و سوزن دوزی به طور مشترک قابل مشاهده است.

4- صالحی، فریبا،1389، بررسی و ارتباط نقش و نگار زیورهای ترکمن با دستبافته های آنها .

هدف این پژوهش بررسی  ارتباط نقش و نگار زیورهای ترکمن با دستبافته های آنها است.نتایج نشان میدهد که باورها و اعتقادات در شکل گیری نقوش مؤثر بوده است.

5-یپان غراوی، زهره،1387، ریشه یابی عناصر تصویری در صنایع دستی استان گلستان، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، پایان نامه کارشناسی ارشد ارتباط تصویری.

در این رساله با معرفی آرایه ها و نقوش در هنرهای سنتی ترکمن تأثیر باورها و اعتقادات و نماد پردازی در آنها را برروی این نقوش مورد مطالعه قرار داده است.

1-3-اهمیت موضوع:

اهمیت این موضوع از آنجایی است که نقوش در هنرهای دستی ترکمن جایگاه ویژه ای دارد  و هنرهای دستی ترکمن در چرخه اقتصادی این منطقه نقش بسزایی دارد و لذا  این مطالعه به احیاء این نقوش و منسوخ نشدن آن  و بررسی و ریشه یابی عوامل مؤثر بر آن کمک می کند.

1-4-اهداف تحقیق:

اهداف اصلی : بررسی نقوش حیوانی در دستبافته های ترکمن

اهداف فرعی : 1- مطالعه نقوش دست بافته های ترکمن و چگونگی استفاده و کاربرد آن در دستبافته های امروز

2- سعی در احیاء برخی نقوش در حال منسوخ شدن منطقه

1-5- سوالات تحقیق:

1- آیا نقوش حیوانی تحت تأثیر شرایط اقلیمی،منطقه ای می باشد؟

2- آیا سر منشأ نقوش ریشه در باورهای اعتقادی مردم ترکمن دارد؟

3-  آیا این نقوش متأثر از اقوام همجوار یا شهرهای همجوار است؟

1-6-فرضیه ها:

1- نقوش حیوانی تحت تأثیر شرایط اقلیمی،منطقه ای می باشد.

2- سر منشأ نقوش ریشه در باورهای اعتقادی مردم ترکمن دارد.

3- این نقوش مخصوص خود قوم ترکمن می باشد و از هیچ جا تأثیر نپذیرفته است.

1-7-روش تحقیق:

• روش كتابخانه ای: اطلاعات مربوط به این تحقیق بخشی از طریق مطالعات کتابخانه ای که شامل کتب، اسناد و مدارک کتابخانه ای است انجام خواهد شد.

• روش میدانی : اطلاعات مربوط به این تحقیق، بخشی از طریق مطالعات میدانی که به صورت پرسش نامه و مصاحبه است انجام خواهد شد.

• روش تحلیلی: این پژوهش تحلیلی و توصیفی خواهد بود.

• روش مقایسه ای/ تطبیقی :

روش استنتاجی و نتیجه گیری ها :با تجزیه و تحلیل اطلاعات از طریق آمار توصیفی و استنباطی نتایج کار را بیان خواهیم کرد

1-8-جامعه آماری:

جامعه آماری نقوش جانوری در دستبافته های  ترکمن استان گلستان می باشد.

1-9-نمونه آماری:

نمونه آماری 20% از میان نقوش جانوری دستبافته های ترکمن شهرستان گنبدکاووس انتخاب و نتیجه به کل تعمیم داده خواهد شد.

1-10- روش یا روش های نمونه گیری:

تصادفی ساده

ابزار جمع آوری اطلاعات:

پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده، آزمون، فیش، جدول

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و تبیین سوالات/ فرضیات :

تجزیه تحلیل به دو صورت کمی و کیفی انجام خواهد شد: در کمی خود نقش ها را طبقه بندی کرده و براساس خانواده تقسیم بندی میشود و خود نقوش با جزئیات مورد تجزیه قرار میگیرد.

کیفی: عوامل تأثیر گذار مانند اقلیم و باورهای اعتقادی که در ایجاد این نقوش اهمیت دارد مورد مطالعه قرار می گیرد.

1-11-محدودیت های تحقیق:

1- نتایج حاصل از این تحقیق را  نمی توان به جاهای دیگر کشور تعمیم داد با توجه به شرایط قومی و ناحیه ای.

2- کمبود منابع اطلاعاتی بروز و مرتبط با موضوع

3- دسترسی نداشتن به جامعه آماری مورد مطالعه

4- عدم پاسخگویی افراد مورد مطالعه به دلیل گرفتاری های شغلی،مالی و بی اهمیت بودن موضوع برای آنها

1-12-تعریف واژه های تحقیق:

مفهوم نقش: شکل کسی یا چیزی را کشیدن، صورت، شکل، تصویر

نقوش ترکمن: عناصر تصویری کلیه آثار هنری ترکمن ها،اشکال و تصاویر حک شده بر کلیه آثار هنری ترکمنان

نقوش حیوانی: نقوش استفاده شده در هنرهای دستی که از حیوانات منطقه الهام گرفته شده است.

فرش ترکمن: دستبافته های ترکمن که عمده آنها نقشه ی هندسی دارند و با رنگ غالب قرمز مخصوص ترکمن ها

1-13-مراحل انجام تحقیق:

ارتباط موضوع عملی و نظری تحقیق: موضوع عملی و نظری کاملاً ارتباط دارد از این نظر که از این نقوش در تابلوهای خود استفاده خواهم کرد .

2-1-جغرافیای اقلیمی:

استان گلستان فعلی همان«ساتراپ هیرکانیا» ی ایران باستان یا «ایالت و هرکان» عصر هخامنشیان است که داریوش در کتیبه بیستون خود در کرمانشاه (بزرگترین سنگ نوشته جهان )، در ستون 2، بند16 از آن به همراه پارت یاد کرده است.

ایالت باستانی گرگانی با پیشینه تاریخی قابل توجه اش ، شامل  محدوده ای در حدود استان گلستان فعلی می باشد. این ایالت در طول تاریخ شامل چندین شهر بزرگ از جمله استرآباد، جرجان و عده  ای دهستان بوده است . در پهنه این ایالت، شهر جرجان گذشته از اهمیت شهر نشینی، در طی چند قرن مهد فرهنگ و تمدن ، هنر و صنعت محسوب می گشت . جایگاه این شهر دقیقا در حاشیه غربی شهر گنبد کاووس فعلی و در مجاورت بقعه یحیی بن زید که ترکمن ها آن را «قره امام» می خوانند قرار دارد.

 تصویر2-1-  نقشه گلستان(www.wikipedia.org)

استان گلستان با مساحتی بیش از 20438 کیلو متر مربع (3/1 درصد از مساحت کشور) در جنوب شرقی دریای خزر واقع شده است .(تصویر 2-1) با استان مازندران و دریای خزر از غرب و استان خرسان از شرق – استان سمنان در جنوب و کشور ترکمنستان در شمال هم مرز است. این استان با تمدنی دیرینه و داشتن موقعیت جغرافیایی استثنایی ، سهل الوصول بودن مواد اولیه ، وجود اقوام مختلف با فرهنگهای متفاوت، هنرمندان و اندیشمندان بر جسته از دیر باز نقش مهمی در شکوفایی فرهنگ و هنر  ایفا نموده و مهد انواع گوناگون هنر های دستی می باشد.

از ویژگی های بارز صنایع دستی این سرزمین حفظ طرح های اصیل با محوریت سنتهای محلی، ملهم از طبیعت و ضوابط آن می باشد. از صنایع دستی تاریخی منطقه شیشه ، سفال ، قالی ترکمن، زیور آلات ترکمن ، مسگری، ابریشم بافی و سوزن دوزی ترکمن را می توان نام برد.

زنان و دختران ترکمن با فکر و ذهن خلاقی و نیز دستان پر توان و هنرمندانه خود، آثار هنری خارق العاده و زیبائی را خلق می کنند که تعدادی از آنها همچون قالی و قالیچه شهرت ملی و جهانی دارند . غیر از قالی و قالیچه ، نمد ( کچه) ، پارچه های بافته و رنگ آمیزی شده ، انواع روسری ها ، سوزن دوزی ها و سایر با فتنی ها نمونه بارز قابل توجه هنر های دستی ترکمن محسوب می شوند.

ابوالقاضی بهادرخان در کتاب«شجره ترکمن ها» اشاره به این می کند که ترکمن ها از شش هزار سال پیش در منتها الیه شمالی سواحل دریاچه اشیق گل زندگی می کردند . در حقیقت آنها اهل شمال هستند، نه جنوب و شرق . در قرن 6 میلادی ترکمن ها در کنار مسیر دریا رود جیحون اقامت داشتند و در سده چهارم هجری قمری به کناره های جنوب دریا رود جیحون و به سوی مرو مهاجرت کردند . در سال 427 هـ. ق ترکمن های سلجوقی در مرو مستقر شدند و به کمال پیشرفت دست یافتند . ولی این شهر در اثر حمله هون ها و سپس مغول ها سقوط کرد. به گفته بهادر خان کلمه «ترکمن» از واژه ی فارسی«ترک مانند» سر چشمه می گیرد، یعنی کسی که شبیه یک ترک است، ولی میخایلوف این واژه را به نحوی دیگر ترجمه می کند، وی می گوید ترکمن ها در جواب سوال فارسی زبانان که می پرسیدند«کس هستی»؟ می گفتند«ترک من»، یعنی «من ترک هستم» پروفسور «و سلووسکی» می گوید نام ترکمن از کلمه «ترکو من» مشتق می شود بسیاری از تیره های ترکمن، و حتی آنهایی که هم اکنون خارج از محدوده ی منطقه ی ماورای خزر زندگی می کنند بازماندگان اوغورجیق بشمار می آیند . مناطقی که اکنون ترکمن ها در آنجا زندگی می کنند. در آغاز به ایرانیان و متعاقباً در زمان اسلام به سلسله عباسی، و تا سده ی چهارم هجری قمری به دودمان های دیگر عرب تعلق داشته است.

ترکمن ها خود را به دو گروه تقسیم می کنند، این دو گروه عبارتند از : ترکمن های خالص، که ایق نامیده می شوند و در اقلیت هستند و ترکمن های دورگه که قل نام دارند اکثریت را تشکیل می دهد. ایق ها دارای صورت پهن، بینی کوتاه و ریش کم پشت هستند، به سخن دیگر سیمای مغولی دارند.

قل ها به نژاد آرایایی نزدیکترند و از ریش پر پشت تری برخوردارند. ( بوگولیوبوف ، 1375، 26 )

در طول تاریخ ترکمنها کمتر به دولتها متکی بوده اند؛ اگر چه گاه در تشکیل حکومتها و یا به قدرت رسیدن آنها تأثیر داشته اند. راه دیگر در آمد آنان شرکت در کار حمل و نقل و حفظ امنیت در طول راه های کاروانی و گاه بین المللی بود که از غرب چین تا غرب آناتولی ادامه داشت. آنها تنها دوبار در طول تاریخ حکومت تشکیل داده اند. دو سلسله آق قویونلو و قره قویونلو از ایشان است . اما مثلا سلسله آق قویونلو که تبریز، یکی از شهرهای ثروتمند، آباد و مترقی ایران را بر مسیر جاده ابریشم ، پایتخت خود ساخته بود. آن شهر را به یکی از مراکز مهم فرهنگی ایران تبدیل کرد. آثار باقیمانده از این دوره به ویژه از دوره یعقوب آق قویونلو ( مثل مسجد کبود تبریز) رشد معماری را در این دوره نشان می دهد.

در طول قرن ها تغییرات عمده ای چه از نظر ساختار قومی و اجتماعی و چه از نظر حیطه نفوذ جغرافیایی در میان ترکمن ها صورت گرفته است که عمده ترین علت آن احتیاج به آب و علف­زار بوده است این تغییرات باعث رقابت، جنگ و تحولات شدید می شد.

برخی از این صنایع در طول تاریخ منسوخ شده و تقریبا از میان رفته است . مانند سفال جرجان که از دوران عرب ساسانی آغاز و در دوره صفوی پایان می یابد و یا زین سازی که از چرم و چوب ساخته می شود و امروزه در حال منسوخ شدن است.

با توجه به محدودیتی که در تدوین این رساله قائلیم و همچنین بررسی تک تک این صنایع و متون مجالی وسیع را می طلبد به بررسی فرش های دستبافت که مشهورترین صنایع دستی اقوام ترکمن ساکن در استان گلستان هستند می پردازیم.

2-2-قوم ترکمن

در مورد تاریخ اقوام ترکمن ابهامات فراوانی وجود دارد. اما با وجود این ابهامات نکات مشترکی که در مورد تاریخ ترکمن ها در منابع وجود دارد به ما می گویند که این قوم شاخه ای از ترک های آسیای میانه اند و در بخش جنوب غربی آسیای مرکزی ( جمهوری ترکمنستان ) ، نواحی شمال ایران ( ترکمن صحرا) ، افغانستان و چند گروه در عراق و ترکیه زندگی می کنند.

در دهه های اخیر سعی شده مراکز تجمع طوایف و تیره های مختلف تراکمه را در ایران مشخص کنند، ولی به خاطر تحولی که بر اثر تغییر در ساختار اقتصادی – اجتماعی جامعه از جمله محیط های زیستی ترکمانان به وجود آمده ، انجام چنین کار مهمی را بس دشوار کرده است . حدود تقریبی اسکان ترکمنان به شرح زیر می باشد:

1-از سواحل شرقی دریای خزر به سوی دشت گرگان یموت های  جعفر بای با تیره هایش یعنی یار علی ها و نور علی ها زندگی می کنند.

2-اندکی به سوی شرق، از آق قلعه تا اترک و بخش میانه رود گرگان ، یموت های آق آتابای و یا آتابای زندگی می کنند.

3-در شرق دشت گرگان یعنی حدود گنبد کاووس تا مراوه تپه ، گوگلان ها مستقر شده اند.

شانزده تهران در سال تحصیلی 1392-1393

امروزه می توان در حوزه روان شناسی کاربردی به روان شناسی زناشویی و مشاوره خانواده تاکید نمود. در مبحث روان درمانی خانواده نیز که هم پوشی فزاینده ای با مشاوره زناشویی دارد، به بررسی ارتباط بین زوج و زوجه می توان پرداخت و با بهره گرفتن از فرایند عشق، تفاهم و میزان صمیمیت و تعهد زوجین را به یکدیگر افزایش داد(بهادری و سیا، 1381).

خانواده را می توان یک واحد عاطفی و شبکه ای از روابط درهم تنیده ای دانست که از پیوند زناشویی زن و مرد بنا نهاده می شود و رضایت یک فرد از زندگی زناشویی به منزله رضایت وی از خانواده محسوب می شود و رضایت از خانواده به مفهوم رضایت از زندگی بوده و در نتیجه تسهیل در امر رشد، تعالی و پیشرفت مادی و معنوی جامعه را دربر خواهد داشت. می توان رضایت زناشویی را به عنوان یک موقعیت روان شناختی در نظر گرفت که خود به خود به وجود نمی آید بلکه مستلزم تلاش هردو زوج است . نتایج به دست آمده نشان می دهد که عشق رابطه مستحکمی با رضایت زناشویی دارد و یکی از عوامل بسیار مهم در دستیابی به رضایت زناشویی در روابط زناشویی، عشق است(حافظی و جامعی نژاد، 1389).

در طی اعصار، اندیشمندان و نویسندگان کوشش نموده اند راز عشق را بگشایند. در واقع عشق همواره به موازات رشد و پیشرفت زندگی انسان، با وی همراه بوده است. در روان شناسی، اولین دیدگاه نظریه پرداز که به این زمینه علاقه نشان داد روان تحلیل گری بود. در حالی که این دیدگاه و دیدگاه های روان شناسی بالینی به طور مرتب مساله عشق را مورد بررسی و کنکاش قرار می داده اند، روان شناسی اجتماعی تجربی برای مدت زمان طولانی در به کارگیری موضوع عشق به عنوان یکی از موضوع های مهم و اساسی خود کوتاهی کرده است. مورتی و راتزین[1](1996) عقیده دارند که شاید برخی از سردرگمی ها در این زمینه، به جهت نگرش های دوسوگرایی است که علم نسبت به پژوهش عشق داشته است. ماهیت عشق از بعد روان شناختی به عنوان یک مساله قابل بحث باقی مانده است و تا چندی پیش، عشق به عنوان یک زمینه مهم پژوهشی مورد توجه قرار نمی گرفت(پاتو، 1381).

[1] Morty & Ratzin

ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است

تخیّل، توانایی ذهن آدمی در آفرینش جهانی فراواقعی و تازه است، و عناصر صورخیال در شعر عامل اصلی بلاغت و جان‌مایه‌ی هر شعر محسوب می‌شود که تازگی و زیبایی هر شعر، غالباً بستگی به میزان زیبایی و تازگی آن­ها دارد.

قیام عاشورا، قیامی بی‌بدیل و شگرف در طول تاریخ بشریّت است. رخدادی که به ­طور ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران با توجه به تغییرات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مربوط به آن، مورد توجه ویژه‌ی شاعران، بویژه شاعران مذهبی واقع شد، چنان که ایشان توانستند با نگاهی تازه به واقعه‌ی عاشورا، شعر عاشورایی را در ابعاد مختلف قالبی و موضوعی و زیباشناسیک پرورش دهند.

در پایان‌نامه‌ی حاضر، تحلیل بعد زیبا‌شناختی و کاربرد انواع صورخیال در شعر عاشورایی بعد از انقلاب اسلامی با رویکرد به هفت شاعر برگزیده (سید علی موسوی گرمارودی، سید حسن حسینی، قادر طهماسبی (فرید)، احمد عزیزی، علیرضا قزوه، سعید بیابانکی و محمدسعید میرزایی) شیوه و هدف پژوهش است. نتیجه آن‌که تمامی انواع صورخیال با بسامد‌های مختلف در شعر این شاعران نمود یافته است. شاعران با خلق تصاویر استعاری که تشخیص در رأس آن‌ ها قرار دارد، حس جنبش و پویایی و سرزندگی را به شعر عاشورایی این دوره بخشیده‌اند. تشبیه، کنایه و مجاز نیز به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. هم‌چنین تصاویر حسی به‌ خصوص عناصر طبیعت نسبت به تصاویر عقلی در شعر عاشورایی این شاعران، سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است.

فصل اول: مقدمات

1-1- طرح تحقیق

موضوع تحقیق:

تحقیق حاضر، به بررسی و تحلیل انواع صورخیال و کاربرد آن‌ ها در شعر عاشورایی معاصر می‌پردازد. تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه به عنوان صنایع بیانی و اصلی و ایهام، اغراق، پارادوکس و تجاهل العارف به عنوان چند صنعت بدیعی خیال آفرین، از جمله مباحثی هستند که به تفصیل در اشعار شاعران عاشورایی مورد بررسی قرار گرفته است. نماد و حسّامیزی نیز به عنوان زیر مجموعه‌ای از بحث استعاره در این پژوهش، مورد بحث واقع شده است. این تحقیق عمدتاً به مباحث بلاغی و میزان به‌کارگیری هریک از آن‌ ها و تحلیل عناصر آفریننده‌ی آن‌ ها در شعر عاشورایی معاصر اختصاص دارد. محدوده‌ی زمانی این تحقیق مربوط به سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران از سال (1357) تا زمان حاضر (1392) است. گستردگی زمان و فراوانی اشعار عاشورایی و شاعران عاشورا‌یی‌سرا در این دوره، رویکرد این پژوهش را به سمت و سوی چند شاعر خاص معطوف کرد تا تجزیه و تحلیل و رسیدن به هدف و نتیجه مقدور شود. سید علی موسوی گرمارودی (1320ه.ش)، قادر طهماسبی (فرید)(1331ه.ش)، سید حسن حسینی (1383-1335ه.ش)، احمد عزیزی (1337ه.ش)، علیرضا قزوه (1342ه.ش)، سعید بیابانکی (1344ه.ش) و محمد­سعید میرزایی (1355ه.ش) هفت شاعر برگزیده‌ی این پژوهش‌اند که آثاری قابل تأمل و در خور اعتنا در حوزه‌ی شعر عاشورایی آفریده‌اند. چنان‌که ملاحظه می‌شود در این منتخب، هم شاعران نخستین سالیان انقلاب اسلامی و هم شاعران جوان‌تر لحاظ شده‌اند تا علاوه بر نشان دادن فراوانی صورخیال در شعر بعد از انقلاب در قیاس با گذشته، سیر تغییر و تحوّل‌ زیبا‌شناختی در شعر عاشورایی، از اوایل انقلاب تا سال‌های اخیر نیز مشخص شود. (برای آشنایی بیشتر با هفت شاعر برگزیده­ی این پژوهش، رجوع کنید به: کاروان شعر عاشورا، ص555 به بعد؛ شرح منظومه­ی ظهر، ص600 به بعد.)

زمینه، سابقه و تاریخچه‌ موضوع تحقیق:

از میان آثاری که در زمینه‌ی شعر عاشورایی تدوین شده‌اند، می‌توان به چند اثر مهم و شاخص اشاره کرد:

1. دانشنامه‌ی شعر عاشورایی تألیف مرضیه‌ی محمدزاده:

این اثر دو جلدیِ یک هزار صفحه‌ای، گردآوری چهارده قرن سروده‌های شاعران عرب و غیر عرب در رثای حسین بن علی u است که با مراجعه‌ی صاحب اثر به بیش از چهارصد منبع فارسی، عربی، شیعی و سنی تدوین گشته است. جلد نخست دربرگیرنده‌ی مختصری از زندگی شاعران عرب و نمونه‌هایی از بهترین اشعار و مرآثی آنان می‌باشد که براساس ادوار تاریخی و به ترتیب زمانی ظهور شاعران صورت پذیرفته است. جلد دوم نیز براساس الگوی جلد اول به شاعران غیر عرب (ایرانی و سایر ملل) اختصاص یافته است. این کتاب با هدف معرفی شاعران عاشورایی از دیرباز تا اکنون تدوین شده است که در نوع خود به حق اثری جامع و قابل است.

2. کاروان شعر عاشورا به قلم محمدعلی مجاهدی:

محمدعلی مجاهدی (پروانه) این کتاب را با پشتوانه‌ی چهل سال مطالعه‌ی دامنه‌دار درباره‌ی ادبیات آیینی به رشته‌ تحریر درآورده است. نگارنده در این کتاب ابتدا به ذکر انواع تذکره‌های فارسی پرداخته است؛ سپس با ذکر این نکته که هیچ تذکره‌ی مستقلی درباره‌ی شاعران آیینی و به طور خاص شاعران عاشورایی نگاشته نشده است، دست بر قلم می‌برد و انگیزه‌ی خود را از تألیف کتاب پر کردن این خلأ ملموس ذکر می‌کند. این تذکره دارای شش فصل است: فصل اول این اثر با عنوان “سیمای امام حسین u در شعر فارسی” به شاعرانی اختصاص دارد که اثر منظوم مستقلی درباره‌ی شهدای کربلا ندارند، اما با رویکردی کوتاه و گذرا در برخی آثار منظوم خود از این مهم غافل نمانده‌اند. در این بخش نمونه‌هایی از آثار سی و پنج تن از شاعران فارسی زبان از سده‌ی پنجم تا سده‌ی سیزدهم ارائه شده است. نویسنده، فصل دوم را با عنوان “معرفی منظومه‌های عاشورایی دور از دسترس و آفرینندگان آن‌ ها” به رشته‌ تحریر درآورده است و بیش از هشتاد منظومه‌ی نادر عاشورایی که اغلب آن‌ ها به زیور طبع آراسته نشده را معرفی می‌کند. مجاهدی در فصل سوم به نقل اشعاری می‌پردازد که بیشتر در مقاتل فارسی یافت می‌شود و نام سرایندگان آن‌ ها مشخص نیست. در فصل چهارم با عنوان “چهره‌های آشنای شعر عاشورا”، به معرفی شاعرانی پرداخته است که از سده‌ی چهارم تا نیمه‌ی اول سده‌ی سیزدهم در ایران و سایر کشور‌های اسلامی می‌زیسته‌اند و آثار مستقلی در حوزه‌ی شعر عاشورا رقم زده‌اند. در فصل پنجم این تذکره، رویه‌ای که در بخش چهارم اعمال شده، ادامه پیدا کرده است و به شرح احوال و آثار عاشورایی پنجاه و یک تن از شاعران فارسی زبان اختصاص یافته که در مقطع زمانی نیمه‌ی دوم سده‌ی سیزدهم تا پایان سده‌ی چهاردهم زندگی می‌کرده‌اند. در فصل ششم نیز نویسنده، به شعر عاشورایی معاصر نظر می‌کند و به شرح احوال و نقل آثار منتخبی از عاشورایی سرایان معاصر می‌پردازد.

3. شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی به قلم محمدعلی مجاهدی:

نگارنده در این کتاب، از کم و کیف عاشورا و جایگاه آن در شعر فارسی سخن می‌گوید و در این راه، مباحث کتاب را با شواهد گوناگونی مشحون می‌سازد. این کتاب در شش فصل تدوین شده است که فصل اول با عنوان “شعر از منظر قرآن و سنّت” به بیان شعر عصر جاهلی، رفتار پیامبر اکرم e و ائمه u با شعر ارزشی و ضد ارزشی ، رجز‌های عاشورایی امام حسین u و اصحاب آن حضرت، و قلمرو شعر آیینی در گستره‌ی زبان فارسی اختصاص یافته است. نویسنده در فصل دوم با عنوان “پیشینه‌شعر عاشورا در زبان فارسی” به بررسی نخستین اشعار عاشورایی و معرفی پیشکسوتان شعر عاشورا در زبان فارسی می‌پردازد. او در زیر مجموعه‌ی این فصل هم‌چنین، محتشم را قافله‌سالار شعر عاشورا می‌خواند و صفحاتی را به بحث پیرامون ترکیب‌بند و تأثیر ترکیب‌بند محتشم در شعر عاشورا اختصاص می‌دهد. “سیر تطّور تدریجی شعر عاشورا” عنوان فصل سوم این کتاب است که عوامل دخیل در تطّور ساختاری و محتوایی شعر عاشورا مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. فصل چهارم این اثر “علل رویکرد شاعران به مفاهیم ارزشی در دو دهه اخیر” است که نگارنده، پیروزی انقلاب اسلامی ایران و هشت سال دفاع مقدّس را به عنوان مهمترین علت‌ها ذکر می‌کند. “باید‌ها و نباید‌های شعر عاشورایی” مبحثی است که در فصل پنجم این کتاب مطرح می‌شود و مجاهدی بیان عینی و ملموس، زبان ساده و صمیمی، تصویر‌سازی، تنوّع در وزن و قالب و ردیف را در شعر عاشورایی اذعان می‌کند و نکاتی را که باید و نباید در این گونه اشعار به زبان در آیند را گوشزد می‌کند. او در فصل آخر به “بررسی نوحه‌ها و شعار‌های عاشورایی” می‌پردازد و چهره‌های شاخص نوحه را در گذشته و امروز معرفی می‌کند.

4. شرح منظومه‌ی ظهر نوشته‌ی غلامرضا کافی:

شرح منظومه‌ی ظهر کتابی است پربار در نقد و تحلیل شعر‌های عاشورایی از آغاز تا امروز که در هفت فصل و 783 صفحه تدوین شده است. این اثر که در اصل رساله‌ی دکتری غلامرضا کافی است، مبسوط‌ترین کتاب حال حاضر پیرامون نقد شعر عاشورا با رویکردی علمی و دانشگاهی است. او فصل اول و دوم کتاب خود را به کلیّاتی راجع به پیشینه‌تحقیق و رابطه‌ی شعر با شرع و مذهب شیعه اختصاص می‌دهد. نویسنده در فصول بعد با تقسیم‌بندی ابتکاری خود، ادوار تاریخی شعر عاشورایی را در چهار دوره دسته‌بندی می‌کند:

الف. فصل سوم: وضعیت مرثیه‌سرایی در عصر اول (قرن چهارم تا پایان قرن نهم)

ب. فصل چهارم: وضعیت مرثیه‌سرایی در عصر دوّم (دوره‌ی صفویه)

ج. فصل پنجم: وضعیت مرثیه‌سرایی در عصر سوّم (افشاریه، زندیه و قاجاریه)

د. فصل ششم: وضعیت مرثیه‌سرایی در عصر چهارم (دوره‌ی معاصر)

نویسنده در هر فصل با دقت و مهارت، ابتدا به بررسی وضعیت سیاسی و اجتماعی عصر مورد نظر می‌پردازد. سپس بحثی پیرامون وضعیت عمومی شعر در آن دوره را از نظر می‌گذراند تا کلیّتی از اوضاع جامعه‌ی آن عصر از هر لحاظ را به خواننده عرضه کند. کافی پس از آن، به طور خاص به مرثیه‌های عاشورایی رو می‌کند و خصوصیات مرثیه‌های رایج در آن دوره را برمی‌شمارد. آن‌گاه مرثیه‌سرایان برتر آن دوره را معرفی کرده و مختصری از شرح حال و نمونه‌های برجسته‌ای از شعر آن‌ ها را ذکر می‌کند. او این الگو را به طور منظم در تمام فصل‌ها رعایت می‌کند. غلامرضا کافی فصل آخر کتاب خود را به نتیجه‌گیری از مباحث و گفته‌های مطرح شده اختصاص می‌دهد و در آخر پیشنهاداتی را برای اهالی تحقیق و علاقمندان به کار در این حوزه ارائه می‌کند. “بررسی آرایه‌های ادبی در شعر عاشورایی” که عنوان پژوهش ما است، یکی از همین پیشنهادات است.

5. جامعه شناسی تحریفات عاشورا به قلم عبدالحمید ضیائی:

ضیائی این کتاب را که از ارزشمند‌ترین تألیفات در زمینه‌ی عاشوراست، با نگرشی انتقادی و آسیب‌شناسانه به روضه‌ها، مقاتل و ادبیات عاشورایی قلم زده است. این کتاب در دو بخش تنظیم شده است: بخش اول با عنوان “عاشورا و رویکرد جامعه‌شناختی” و بخش دوم با عنوان “ادبیات عاشورا در بوته‌ی نقد”. زیر مجموعه‌های بخش اول عبارتند از:

الف. فصل اول: عاشورا و رویکرد جامعه‌شناختی

ب. فصل دوم: نقد و بررسی منابع و مقاتل عاشورایی

ج. فصل سوم: تحریف‌شناسی و فرهنگ عاشورا

بخش دوم این کتاب به مباحث زیر اختصاص دارد:

الف. فصل اول: ادبیات عاشورا در بوته‌ی نقد

ب. فصل دوم: عاشورا در ادبیات فارسی

ج. عاشورا و ادبیات انقلاب اسلامی

نسبت ادبیات و دین، تعریف، اوصاف و معضلات شعر مذهبی، نخستین مرآثی عاشورایی، ادبیات عاشورایی تا قرن نهم، تحول مرثیه‌سرایی پس از قرن نهم، نگرشی انتقادی به آثار مطرح عاشورایی، شاعران و قالب‌های شعر عاشورایی، عاشورا در شعر کودک و نوجوان و کاستی‌های ادبیات عاشورا از جمله مباحث مهمی است که نویسنده در بخش دوم کتاب خود به آن‌ ها پرداخته است.

بررسی برخی از آثار عاشورایی معاصر، از جمله گنجشک و جبرئیل سید حسن حسینی و سروده‌های علی معلم، سلمان هراتی و علی موسوی گرمارودی از نکات مثبت این اثر می‌باشد که به کار پژوهش حاضر خواهد آمد.

تحریفات گسترده در وقایع عاشورا و مفاهیم ضد ارزش و مطالب دروغینی که به تبع آن وارد عرصه‌ی ادبیات عاشورا شد، ضرورت تألیف چنین اثری را ایجاد کرده است.

6. عاشورا در آیینه‌ی شعر معاصر اثر نرگس انصاری:

نرگس انصاری رساله‌ی دکتری خود را با عنوان بررسی و تحلیل شعر‌های عاشورایی فارسی و عربی به رشته‌ تحریر درآورده و سپس در قالب کتابی با نام عاشورا در آیینه‌ی شعر فارسی روانه‌ی بازار کرده است. این اثر ارجمند، نخستین پژوهش تطبیقی میان شعر‌های عاشورایی در دو زبان گوناگون است و از این نظر ارزشی بزرگ دارد. این کتاب در چهار فصل تدوین شده است:

الف. فصل اول: سیر تاریخی شعر عاشورایی از آغاز تا دوره‌ی معاصر

ب. فصل دوم: تحلیل و مقایسه‌ی محتوایی شعر عاشورایی عربی و فارسی

ج. فصل سوم: نقد و مقایسه‌ی تصویر‌پردازی‌های هنری در شعر عاشورایی

د. فصل چهارم: نقد زبان‌شناختی اشعار برجسته‌ی عاشورایی

نویسنده ابتدا درباره‌ی شعر عاشورایی در دو زبان فارسی و عربی، سابقه، علل و انگیزه‌ها و پیشگامان این گونه‌ی شعری قلم می‌زند. سپس قبل از ورود به بحث تحلیل و بررسی اشعار، نگاهی به اوضاع سیاسی، اقتصادی، ادبی و فرهنگی ایران و کشور‌های عربی در سده‌ی اخیر می‌اندازد که بی‌شک از عوامل مؤثر بر ادبیات هر مملکت‌ است. او فصل دوم اثر خود را در دو بخش شخصیت‌ها و موضوعات دسته‌بندی کرده، به تحلیل و مقایسه‌ی محتوایی اشعار عاشورایی عربی و فارسی می‌پردازد. انصاری در فصل سوم ابتدا مختصری پیرامون تصویر و تصویر‌پردازی سخن می‌گوید، سپس تصاویر تشبیهی و استعاری در شعر عاشورایی دو زبان را به تحلیل و بررسی می‌گذارد. او هم‌چنین نگاهی خاص به حواس در حوزه‌ی تصویر‌پردازی می‌اندازد. نقد زبان‌شناسانه‌ی گزیده آثار عاشورایی فارسی و عربی، موضوعی است که نویسنده، فصل سوم اثر خود را به آن اختصاص می‌دهد. “راز رشید” از سید حسن حسینی، “خط خون” از علی موسوی گرمارودی، مثنوی “تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما” از علی معلم، مثنوی “نی نامه” از قیصر امین‌پور، ترکیب‌بند “نینوای عشق” از جلال‌الدین همایی، ترکیب‌بند “با کاروان نیزه” از علیرضا قزوه، “نیمی از خورشید” از سعید بیابانکی، و رباعی “تشنه” از سید حسن حسینی، اشعار منتخبی است که نرگس انصاری برای نقد در شعر عاشورایی فارسی برگزیده است. او پژوهش خود را با مقایسه‌ی و نتیجه‌گیری میان شعر عاشورایی فارسی و عربی در زمینه‌هایی که گذشت به پایان می‌برد و چند پیشنهاد برای ادامه‌ی کار ذکر می‌کند که “بررسی صورخیال در شعر عاشورایی” یکی از آن‌ هاست. ‌در مجموع این اثر با توجه به گستردگی موضوع، از بهترین آثاری است که حوزه‌ی ادبیات عاشورا به رشته‌ تحریر درآمده است. پرداختن به جنبه‌های زیباشناختی شعر عاشورا ــ هر چند نه به طور کامل ــ از تازگی‌هایی است که در این اثر نمود یافته است و به عنوان پیش زمینه‌ای برای تحقیق حاضر به کار می‌آید.

مقالاتی چند در زمینه‌ی شعر عاشورا نیز تألیف شده که “تصویر‌های ادبی در شعر عاشورایی معاصر” نوشته‌ی دکتر محمود فضیلت و شیدا اسکندری از جمله مقالاتی است که در حوزه‌ی صورخیال به رشته‌ تحریر درآمده است که البته نویسندگان نه به شاعران شاخص و نه به شعر‌های برجسته‌ی عاشورا نظر داشته‌اند و کلیتی از مباحث بلاغی را در اشعاری پراکنده با موضوع عاشورا مورد بررسی قرار داده‌اند. در سایر مقالات نیز حضور صورخیال و مباحث بلاغی بسیار کمرنگ و اغلب بی‌رنگ است. از جمله: “ادبیات و رثای حسینی و عاشورایی” از محمد جنتی‌فر، “تجلی عاشورا و انقلاب حسینی در شعر شیعه” از سید حسین سیدی و هوشنگ استادی، “سیمای امام حسین u در شعر عاشورایی معاصر فارسی و عربی” از عبدالعلی آل بویه لنگرودی و نرگس انصاری.

اهداف تحقیق:

این پژوهش در پی آن است تا با بحث و بررسی انواع صورخیال در شعر عاشورایی معاصر با ذکر نمونه‌ها و به دست دادن نتایج و آمارها، این فرضیه را اثبات کند که این گونه‌ی شعری در دوره‌ی پس از انقلاب اسلامی، شاهد رشد چشمگیری در حوزه‌ی زیبایی‌های ادبی به ویژه در حوزه‌ی بلاغت شده است و این‌که تصویر‌پردازی‌های هنری که ناشی از نگاه نوآورانه‌ی شاعران به واقعه‌ی عاشوراست سبب شده است که شعر عاشورایی به جایگاه والایی دست یابد. امری که در دوره‌های قبل کمتر به چشم می‌آمد.

در آینه گذشته می توان رخسار مردان خدایی را دید، که بر نفس خویش لگام زدند و به امید فرجام بودند و راستی را پیشه کردند، به خود سخت گرفتند تا دیگران راحت یابند و این را هنر زندگی نامیدند. اگر چه در عصر باستان می زیستند ولی آوازۀ زندگی آنان به روزگار ما رسیده است؛ شاید سّر این جاودانگی این است که به نوعی، به حقیقت، آنان نیز ماندند. شاید ما نیز چون در آینۀ تاریخ به آنان نظر کنیم، سیمای خود را بیابیم زیرا حقیقت، سبب وحدتِ واصلان حقیقی است.

هرمس یکی از آن نام هاست که سالکان و پویندگان طریقت در وادی حقیقت با آن روبرو می شوند آیین هرمسی بسیار قدیمی است. سنت ها و آثاری به وی نسبت می دهند که دست به دست گشته است و به روزگار ما رسیده است. چند و چون در حقیقت این ماجرا دلکش است ولی دلکش تر آن است که سخنان او و طرز فکر و شیوۀ حقیقت جویی وی بر جای مانده است گرد و غبار زمان ، بر حقیقت آن نشسته است، ولی خوشبختانه آن را از بین نبرده است.

آنچه از او بر جای مانده است، منسوب به سالهای بسیار دراز است ولی حقیقت حرفهای او هنوز باطراوت به نظر می آید. « ادیان روحانی تر و غنی تر از آئین هرمس، در روزگار ما بسیار می توان یافت ولی جالب این است که حرفهای جملگی نظیر و شبیه هم اند. یعنی اگر ادیان وحدت دارند، در این است که به مقام و منزلت آدمی اعتنا کرده اند و آن را رفیع ساخته اند.» (فرک، گندی، 1384، 5)

اگر چه هرمس واژه ای یونانی است، ولی در فاصلۀ قرنهای اول تا چهارم میلادی، زمینۀ شکل گیری نوشته هایی در فرهنگ غربی فراهم شد که از«سویی با تعالیم و آموزه های انبیای عهد عتیق و از سویی با تعالیم دانایان و اساطیر یونانی، مصری، ایرانی، و بابلی پیوندداشت.»(کلباسی اشتری، 1386 ،8)

این پایان نامه شامل پنج فصل است، که فصل اول کلیات تحقیق و فصل دوم به طور مفصل در مورد هرمس و سنت آن و چگونگی نفوذ آن در اسلام و بهره مندی ابن عربی و پیروان آن، که شیخ محمود شبستری خود یکی از پیروان و تابعان بنام ابن عربی از مکتب هرمسی است و همچنین در مورد شیخ محمود و مبانی عرفان او و اوضاع عرفان تصوف در زمان حیات او. فصل سوم نیز در مورد عرفان و تصوف و خاستگاه آن و تأثیرعرفان بر شعر و ادب است.

فصل چهارم استخراج نگره ها و عقاید و مبانی عرفانی مشترک که در متون هرمس و گلشن راز شیخ محمود شبستری نمود یافته است.

فصل پنجم نتیجه گیری و پاسخ به سئوالات و فرضیه هایی که در کلیات به آنها اشاره شده است.

اکنون که این رساله با اتکال بر خداوند متعال به پایان رسیده است بر خود واجب می دانم که از زحمات بزرگان و سروران عرصه سخن و ادب خانم دکتر منصوری که با راهنمایی های گرانقدر خود، طی کردن راه سخت این پژوهش را بر اینجانب هموار نمودند کمال تشکر و قدردانی را به عمل بیاورم و عمری دعاگوی زحمات بی شائبه ایشان باشم.

هم چنین از زحمات ارزنده مشاور آگاه و فرهیخته جناب دکتر مالملی که در این مدت یاریگر بوده اند سپاس گزاری کنم. در پایان امیدوارم تلاش هایی که در زمینۀ پژوهش حاضر انجام پذیرفته توانسته باشد به نتیجه و ثمره نهایی خود رسیده باشد و مورد نظر استادان بزرگوار عرصۀ علم و ادب قرار گیرد.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله

مساله اساسی، مطالعات مربوط به هرمس و مکتب هرمسی و کشف و بازشناسی و استخراج بن مایه های عرفانی مشترک در دیدگاه های شیخ محمود شبستری و هرمس است. اما آنچه به پایان نامه ی ما مربوط می شود یافتن و باز نمودن نگره های هرمسی در گلشن راز شیخ محمود شبستری است.

نگارنده در این رساله قصد دارد که نگره های هرمسی را در گلشن راز شیخ محمود شبستری، که در بردارنده اندیشه های عرفانی کهن فارسی است و در آن بیان مفاهیم صوفیانه با شور و شوق و روانی ویژه ای هموار گردیده است، استخراج کند.

نخستین پرسش در زمینۀ بحث حاضر است که اساساً هرمس کیست و چرا و چگونه منشأ ظهور نوشته ها یا سنتی علمی- فلسفی و عرفانی به همین نام قرار گرفته است. در پاسخی کوتاه     می توان گفت هرمس را معادل افراد گوناگونی در فرهنگ های مختلف دانسته اند و شاید آنچه باعث این تطابق شده است به وجوه مشترک این شخصیت ها باز می گردد.

2-1- اهداف تحقیق

1-اهداف کلی مورد نظر این رساله، چنان که از عنوانش برمی آید، معرفی دیدگاه ها و عقاید و سلوک عملی و مبانی عرفانی هرمسی است که در گلشن راز جلوه یافته است.

رسالۀ حاضر ناظر بر مجموعه ای از اهداف کلی است و انتظار می رود که این رساله بتواند خواننده را پس از مطالعۀ کامل متن، به اهداف مورد نظر رهنمون شود و بر یک یک آنها اشراف دهد.

3-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

کشف و شناسایی عقاید و اندیشه های هرمس و آثار بزرگان ادب چون شیخ محمود شبستری که علاوه بر کمک به فهم و درک هر چه بیشتر آنچه منظور نظر ایشان بود، باعث انس و الفت بیشتر دوستداران ادب فارسی و نیز سبب بیشتر لذت بردن از همنشینی و همراهی با کلام ایشان است. بنابراین شناسایی هر چه بیشتر آثار بزرگان و کشف و مقایسه اندیشه های آنان کاری در خور علاقه و توجه است.

4-1- سوالات و فرضیه های تحقیق

1- آیا می توان رد عرفان هرمسی را در گلشن راز شیخ محمود شبستری یافت؟

2- آیا شیخ محمود شبستری مستقیماً از اندیشه های هرمس برخورداری و اطلاع داشته است؟

3- کدام حوزه از گسترۀ عرفان بیشتر در اندیشه های هرمس و آثار شبستری نمود یافته است؟

فرضیه ها:

1- فرض ما چنین است که شیخ محمود شبستری از اندیشه های عرفانی هرمس بهره گرفته است.

2- وحدت وجود، کشف و شهود و تکثر در آثار هر دو مشهود است.

3- در عرفان نظری اندیشه های ابن عربی و هرمسی جلوۀ خاصی در اشعار عرفانی شبستری دارد.

5-1- روش اجرای تحقیق

از میان روش های گوناگون تحقیق و پژوهش، روش ویژۀ علوم انسانی و آن شاخه از دانش های نظری که به مشاهده و بررسی از نزدیک با سوژۀ مورد مطالعه راه نمی برد، دستور کار رسالۀ حاضر قرار گرفته است.

تحقیق و بررسی نگره های هرمسی موجود در گلشن راز شیخ محمود شبستری تنها از طریق آثار پیشین پژوهندگان این رشته و در فضای کتابخانه ممکن می گردد. خوانش متون عرفانی و تصوف و شرح های بسیاری که بر گلشن راز نوشته شده و هم چنین بررسی اطلاعات دریافتی جهت دستیابی به نتیجه، در کتابخانه و اینترنت امکان دارد.

در نگارش مطالب کوشیده ایم تا از تکرار مکررات خودداری ورزیم و از ذکر یافته های پیشین پژوهندگان، که از بسیاری تکرار به حوزۀ بدیهیات راه یافته اند خودداری شود و مجال پژوهش به ذکر نکات تازه تر اختصاص می یابد.

بدین ترتیب ابزار کار ما در پژوهش، منابع نام برده در پایان رساله است.

6-1- پیشینه تحقیق

دربارۀ هرمس و شیخ محمود شبستری به طور جداگانه آثار متعددی وجود دارد. در زمینۀ هرمس و سنت هرمسی و مکتبی که از آن اوست کتابها و مقالات اندکی وجود دارد، برخی از این آثار که به این مطالعه مربوط اند عبارتند از :

1-هرمس و سنت هرمسی از دکتر حسین کلباسی اشتری که در مورد هرمس و مکتوبات آن و سنت هرمسی در عالم اسلام توضیح می دهد.

2-مقالاتی از دکتر سید حسین نصر و دکتر گوهری که در مورد مکتب هرمسی و نفوذ آن در اسلام توضیحاتی داده اند.

در مورد کتاب گلشن راز شبستری شروح فراوانی بر آن نوشته شده که مهمترین آنها شرح محمد لاهیجی است. که بر این شروح تعلیقات و حواشی زیادی نوشته شده مانند حواشی جواد نوربخش- حواشی خالقی و کرباسی- حواشی کیوان سمیعی

و همچنین کتاب فراسوی ایمان و کفر شبستری از لئونارد لویزن با ترجمه مجدالدین کیوانی

در هر حال در مورد هرمس و شیخ محمود شبستری به طور جداگانه کار فراوان انجام شده و اندیشه های